قازاق حالقىنىڭ تاريحي جىرلارى مەن تاريحي ولەڭدەرىن قازاقتىڭ، ءتىپتى جالپى تۇرىك-موڭعول حالىقتارىنىڭ ورتاق ەپيكالىق داستۇرىنەن ءبولىپ الىپ، جەكە قاراستىرۋعا بولمايدى. تاريحي جىرلار مەن ولەڭدەر – ەجەلدەن كەلە جاتقان جالپى ەپيكالىق ءداستۇردىڭ زاڭدى جالعاسى، وسى جالپى ەپيكالىق ءداستۇردىڭ دامۋىن اڭعارتاتىن كورىنىستەرى. تاريحي جىرلارعا ءتان ءبىراز ەرەكشەلىكتەر ءوز نەگىزىن باتىرلىق ەپوستان تاۋىپ وتىر، ال تاريحي ولەڭدەرگە ورتاق كەيبىر وزگەشەلىكتەر تاريحي جىرلار اراسىندا پايدا بولىپ، قالىپتاسا باستاعان.
تەگىندە، جانرلىق جاعىنان العاندا، «تاريحي جىرلار» دەپ اتالاتىن اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىن «ەسكى باتىرلار جىرلارى» مەن تاريحي ولەڭدەر اراسىنداعى جانردىڭ وتكىنشى ءتۇرى (پەرەحودنايا جانروۆايا رازنوۆيدنوست) دەپ قاراستىرعانىمىز دۇرىس بولاتىن سياقتى. شىنىمەن-اق، ەسكى باتىرلار جىرلارى مەن تاريحي جىرلاردى ورتاقتاستىراتىن جايتتەر ءبىر توبە: ەسكى باتىرلار جىرلارى دا، تاريحي جىرلار دا تاريحتا بولعان ادامداردىڭ باتىرلىق ءىس-ارەكەتتەرىن باياندايدى. مىسالى، تاريحي جىر كەيىپكەرلەرى ابىلاي، قابانباي، ولجاباي، اعىباي، ەسەت، جانقوجا سياقتى باتىرلار تاريحتا بولعان ادامدار بولسا، قوبىلاندى، ەر كوكشە، ەر سايىن (باتۋ حان), سياقتى ەسكى باتىرلار جىرىنىڭ كەيىپكەرلەرى دە تاريحتا بولعان ادامدار. «سايىن» - دۇنيە ءجۇزىن ءدۇر سىلكىندىرگەن شىڭعىس حاننىڭ نەمەرەسى، التىن وردا حانى باتۋدىڭ ەكىنشى اتى، ەر كوكشە بولسا، ورىستىڭ نيكون جىلناماسىندا 1 423 جىلى اپات بولعان تاريحي كەيىپكەرلەردىڭ ءبىرى بولىپ كورسەتىلەدى. قوبىلاندى باتىر، ەدىگەلەر دە تاريحتا بولعان ادامدار. ەسكى باتىرلار جىرلارىندا باياندالاتىن وقيعالاردىڭ ناقتىلى تاريحي وقيعالارعا نەگىزدەلىپ سۋرەتتەلەتىنى فولكلورشى، تاريحشىلاردىڭ زەرتتەۋلەرىمەن دالەلدەنىپ وتىرعانى بەلگىلى. ءتىپتى، جىراۋدىڭ، اقىننىڭ ءوز ويىنان شىعارىپ، جىر جەلىسىنە قوسقان بولىپ ەسەپتەلەتىن وقيعالاردىڭ دا بولاشاقتا جۇرگىزىلەتىن زەرتتەۋلەردە تاريحتا شىن بولعان وقيعالار بولىپ انىقتالمايتىنىنا كىم كەپىل؟
اكادەميك ءا.مارعۇلان: «قازاق ەپوسىندا ءوز حالىقتاردىڭ، باسقا جاعدايلاردا ءومىر سۇرگەن حالىقتاردىڭ ەپوستارىنا قاراعاندا نەگىزسىز فانتاستيكا، ميفولوگيالىق شىم-شىتىرىقتار از. قازاقتىڭ دا ەپوسىندا، نەگىزىنەن، وتكەن تاريحتا ورىن العان وقيعالار، ۇيىشىلىك-تۇرمىستىق سۋرەتتەر، رۋ-تايپالاردىڭ ارا-قاتىناستارى جىرلانادى. وسى جاعىنان الىپ قاراعاندا قازاق ەپوسى، ءبىر ەسەپتەن، حالىق ساناسىندا تەرەڭ ءىز قالدىرعان، ولەڭ-جىرعا قوسىپ، ۇرپاقتان ۇرپاققا تاراعان شىن تاريحي وقيعالار مەن تۇرمىس-سالت كورىنىستەرى تۋرالى باياندايتىن ەپيكالىق اڭگىمەلەر بولىپ تابىلادى.
تاريحي فاكتىلەر مەن كونە زاماندارداعى تۇرمىستىق ەرەكشەلىكتەردى اشىپ كورسەتۋ جاعىنان قازاق ەپوسى كەيدە جىلنامالىق جازبالاردىڭ ورنىنا جۇرگەن. وسى وقيعالاردىڭ ەپوستا سۋرەتتەلۋىنىڭ دۇرىستىعى سونشاما، ولاردى، ءتىپتى، تاريحي ادەبيەتتەر دە دالەلدەپ وتىر»، - دەپ جازادى. بۇل – قازاق تاريحي جىرى مەن ەتنوگرافياسىن، فولكلورى مەن ارحەولوگياسىن جەتىك مەڭگەرگەن بىلىكتى ماماننىڭ پىكىرى.
وسى جاعىنان الىپ قاراعاندا ەسكى باتىرلار جىرلارى مەن تاريحي جىرلار اراسىنداعى الشاقتىق ونشا تەرەڭ ەمەس سياقتى بولىپ كورىنەدى. شىنىمەن-اق، ارعى، ەڭ كونە جىرلارىمىزدى بىلاي قويىپ، «قارعا بويلى قازتۋعان»، «ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم»، «ەدىگە»، ءتىپتى «ەر سايىن»، «ەر كوكشە»، «قوبىلاندى» سياقتى باتىرلار جىرلارى قاتارىنا جاتقىزىلاتىن شىعارمالار مەن «سابالاق»، «قابانباي»، «بوگەنباي»، «اعىباي» ت.س.س. تاريحي جىرلار ساناتىنا جاتقىزىلاتىن ۇلگىلەردىڭ تاريحي، دەرەكتىك نەگىزىن ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەپ شىققان بولساق، بۇل الشاقتىق بۇدان دا ءارى ازايار ەدى. دەمەك، باتىرلار جىرى دەپ اتالاتىن شىعارمالاردىڭ ءبىرازىن تاريحي جىر قاتارىنا قوسۋعا ءماجبۇر بولاتىن ەدىك.
وسى ورايدا ايتا كەتكەنىمىز ءجون: تاريحي نەگىزى جوق ەپوس اتاۋلى بولمايدى. ەپوستىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىگى – ونىڭ تاريحپەن، تاريحي وقيعالارمەن تىعىز بايلانىستىعىندا. ماسەلە تەك ءار ەپيكالىق شىعارمادا وسى تاريحي شىندىقتىڭ قانشالىقتى دۇرىس، قانشالىقتى ناقتى سۋرەتتەلۋىندە. ەندەشە، «باتىرلار جىرى»، «تاريحي جىر» دەپ ءبولۋىمىزدىڭ ءوزى قيسىنعا كەلىنكىرەمەي تۇر. «تاريحي جىر» دەگەنىمىزدە «باتىرلار جىرىن» ونىڭ تاريحي نەگىزىنەن ايىرعانداي بولامىز، تاريحي نەگىز «تاريحي جىردا» بار دا، «باتىرلار جىرىندا» جوق دەپ ەسەپتەگەندەي بولامىز. ولاي بولسا، «تاريحي جىردى» باسقاشا اتاعانىمىز قولايلىراق بولاتىن سەكىلدى. ن.سميرنوۆا مۇنى «پوزدنىي گەرويچەسكوي ەپوس»، ياعني، «كەنجە ەپوس» دەپ اتايدى. بىزدىڭشە، وسى اتاۋ جانردىڭ (جانرلىق ءتۇردىڭ) دۇرىس سيپاتتاماسىن بەرىپ وتىر. قىرعىز باۋىرلارىمىز دا كەيىنگى داۋىرلەردە ورىن العان تاريحي وقيعالارعا نەگىزدەلىپ ايتىلاتىن جىرلاردى وسىلاي اتايدى.
ەپوس اتاۋلىعا ورتاق ەرەكشەلىكتەردىڭ ءبىرى – سۋرەتتەلەتىن تاريحي وقيعالاردان نەعۇرلىم الشاعىراق تۇرسا، سوعۇرلىم تاريحي شىندىق كولەگەيلەنىپ، ناقتىلىقتىڭ ورنىن جالپىلىق، ناقتىلى وقيعالاردى سۋرەتتەۋدىڭ ورنىنا بەلگىلى داۋىرگە ورتاق تيپتىك وقيعالاردى كورسەتۋشىلىك باسا باستايدى، ناقتىلى تاريحي وقيعا تيپتىك وقيعا سيپاتىن الا باستايدى.
اقىر-اياعىندا ناقتىلى تاريحي وقيعالاردىڭ ىزىمەن پايدا بولعان شىعارما بەلگىلى ءبىر داۋىردە ورىن العان تيپتىك وقيعالاردىڭ جالپى سۋرەتى بولىپ قۇبىلا تۇسەدى. بۇل پروتسەس ەپيكالىق ءداستۇرى اسا دامىعان قازاق، قىرعىز، التاي ت.ب. حالىقتاردىڭ اۋىز ادەبيەتىنەن انىق بوي كورسەتەدى. وزگە حالىقتاردىڭ ەپوستارىن بىلاي قويعاننىڭ وزىندە، قازاقتىڭ «قوبىلاندى»، «ەدىگە»، «ەر سايىن» جىرلارىن كەيىنگى داۋىردە پايدا بولعان «سابالاق»، «بوگەنبەي»، «قابانباي»، «اعىباي»، «جانقوجا» سياقتى جىرلارمەن سالىستىرساق، وسىنى انىق بايقاۋعا مۇمكىندىك الامىز.
مۇنى جىردىڭ باستالىسىنان-اق اڭعارامىز. مىسالى، «الپامىس» جىرىندا:
بۇرىنعى وتكەن زاماندا،
ءدىن مۇسىلمان اماندا،
جيدەلى-بايسىن جەرىندە،
قوڭىرات دەگەن ەلىندە،
ءبايبورى دەگەن باي بوپتى...
«الپامىستان» كەيىنگى داۋىردە پايدا بولعان «قوبىلاندى» جىرىندا:
كەشەگى وتكەن زاماندا،
قاراقىپشاق قوبىلاندى،
اتاسى مۇنىڭ توقتارباي،
حالىقتان اسقان بولدى باي...
جانقوجا تۋرالى جىردىڭ باستالىسى بۇلاردان گورى انىعىراق، ناقتىلىراق، ايتۋشى وقيعانىڭ ءدال قاي كەزدە جانە قاي جەردە بولعانىن كورسەتۋگە تىرىسادى، بۇرىنعى داۋىرلەردى اتاپ ءوتىپ، وقيعانىڭ ناقتىلى مەرزىمىن اتايدى:
وزبەك حاننىڭ تۇسىندا،
اتامىز قازاق ءدىن باققان،
التىن وردا حاندارى
جەردىڭ ءجۇزىن شاڭداتقان.
ولاردان كەيىن بۇل قازاق
پاتشالىعىن جوعالتقان.
نوعايلى توزىپ كەتكەن سوڭ
قيۋالىق سارتتار ەل بيلەپ،
سىردىڭ بويىن شاڭداتقان.
ولاردان كەيىن بۇل قازاق
اقمىرزانى ءولتىرىپ،
باباجان سارتتى سۋعا ارتقان.
وسىدان سوڭ ايتۋشى بىردەن جىردىڭ وقيعاسىن بايانداۋعا كوشەدى:
بۇل حاباردى ەسىتىپ،
كىشى ءجۇز بولىپ ءور تۇتقان.
جانقوجا باتىر قىرداعى
اۋلىندا جاتقان كەزى ەدى،
شارۋالىق ەتىپ مال باققان.
اقمىرزانىڭ ولگەنىن
باتىرعا بارىپ ايتۋعا
جەكە باتىر جول تارتقان...
تاريحي جىردىڭ تاريحي وقيعالاردان الىستاعان سايىن ناقىتىلىق نىشاندارىنان ايرىلىپ، جالپىلىققا بەيىم بولا باستايتىنى قىرعىز ەپوسىندا دا وتە ايقىن كورىنەدى. مىسالى، ەجەلگى داۋىرلەردە بولىپ وتكەن تاريحي وقيعالاردىڭ نەگىزىندە وربىگەن «ماناس» جىرى بىلاي باستالادى:
بايىركىنىن جوموگۋ،
باشتاسا كەلەر ورولۋ،
ەزەلكينين جوموگۋ،
ەستەسە كەلەر ورولۋ.
جارمى توگۇن، جارمى چىن،
جارانداردىن كوونۇ ءۇچۇن،
جابىراتىپ ايتابىز.
جولبورس ماناس ءجونۇ ءۇچۇن،
كۇپچۇلدوكتۇن كوونۇ ءۇچۇن،
كوك جال ەردين ءجونۇ ءۇچۇن...
ال، قازاق، قىرعىزدىڭ قالماقتارمەن سوعىستارى وقيعالارىن باياندايتىن «قۇرمانبەك» جىرىنىڭ باستالىسى بۇعان قاراعاندا الدەقالاي ناقىلىراق: «وتكەن زامانداردىن بير كىلىمىندا كىرگىز-كىپچاك ەلينين تەيتبەك دەگەن حانى بولگون. تەيتبەك ءوزۇنۇن ەلينەن باشكاگا الى جەتپەگەن، ارىشى وتپوگون، تۋرگان جەري انجىيان باگىتىندا ەكەن. بوربور شاارى جازى بولگون وشول ۋباكتاگى كىرگىز، كىپچاكتار كالماكتان كوردۋكتۋ كوپ كورگەن».
دەمەك، باتىرلار جىرى دەپ جۇرگەنىمىز – ىلگەرگى داۋىرلەردە بوىپ وتكەن، حالىقتىڭ ەسىندە ناقتىلى سيپاتى كومەسكىلەنىپ، يا بولماسا ءتىپتى ۇمىتىلىپ كەتكەن تاريحي وقيعالاردىڭ نەگىزىندە پايدا بولىپ، بارا-بارا جالپىلىق سيپاتقا يە بولىپ، بەلگىلى ءبىر ءداۋىر وقيعالارىن جالپى تۇردە بەينەلەيتىن ەپيكالىق شىعارمالار. تاريحي جىر دەپ جۇرگەنىمىز (كەنجە ەپوس) – حالىق ەسىندە ناقتىلىق سيپاتى ءالى تولىق جويىلماعان، كەيبىر جاعدايلاردا بولعان تاريحي وقيعالاردىڭ ىزىمەن شىعارىلعان، تاريحي وقيعالاردى سۋرەتتەۋدە ەسكى باتىرلار جىرلارىنىڭ پوەتيكالىق تاسىلدەرىن پايدالانعان اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرى. كەنجە ەپوس – تاريحي ەپوس پەن تاريحي ولەڭدەر اراسىنداعى «ارالىق جانرلىق ءتۇر».
(جالعاسى بار)
ەدىگە تۇرسىنوۆ،
فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، تۇرىكتانۋشى
"ادىرنا" كز
