Qazaq halqynyń tarıhı jyrlary men tarıhı óleńderin qazaqtyń, tipti jalpy túrik-mońǵol halyqtarynyń ortaq epıkalyq dástúrinen bólip alyp, jeke qarastyrýǵa bolmaıdy. Tarıhı jyrlar men óleńder – ejelden kele jatqan jalpy epıkalyq dástúrdiń zańdy jalǵasy, osy jalpy epıkalyq dástúrdiń damýyn ańǵartatyn kórinisteri. Tarıhı jyrlarǵa tán biráz erekshelikter óz negizin batyrlyq epostan taýyp otyr, al tarıhı óleńderge ortaq keıbir ózgeshelikter tarıhı jyrlar arasynda paıda bolyp, qalyptasa bastaǵan.
Teginde, janrlyq jaǵynan alǵanda, «tarıhı jyrlar» dep atalatyn aýyz ádebıeti úlgilerin «eski batyrlar jyrlary» men tarıhı óleńder arasyndaǵy janrdyń ótkinshi túri (perehodnaıa janrovaıa raznovıdnost) dep qarastyrǵanymyz durys bolatyn sııaqty. Shynymen-aq, eski batyrlar jyrlary men tarıhı jyrlardy ortaqtastyratyn jáıtter bir tóbe: eski batyrlar jyrlary da, tarıhı jyrlar da tarıhta bolǵan adamdardyń batyrlyq is-áreketterin baıandaıdy. Mysaly, tarıhı jyr keıipkerleri Abylaı, Qabanbaı, Oljabaı, Aǵybaı, Eset, Janqoja sııaqty batyrlar tarıhta bolǵan adamdar bolsa, Qobylandy, Er Kókshe, Er Saıyn (Batý han), sııaqty eski batyrlar jyrynyń keıipkerleri de tarıhta bolǵan adamdar. «Saıyn» - dúnıe júzin dúr silkindirgen Shyńǵys hannyń nemeresi, Altyn Orda hany Batýdyń ekinshi aty, Er Kókshe bolsa, orystyń Nıkon jylnamasynda 1 423 jyly apat bolǵan tarıhı keıipkerlerdiń biri bolyp kórsetiledi. Qobylandy batyr, Edigeler de tarıhta bolǵan adamdar. Eski batyrlar jyrlarynda baıandalatyn oqıǵalardyń naqtyly tarıhı oqıǵalarǵa negizdelip sýretteletini folklorshy, tarıhshylardyń zertteýlerimen dáleldenip otyrǵany belgili. Tipti, jyraýdyń, aqynnyń óz oıynan shyǵaryp, jyr jelisine qosqan bolyp esepteletin oqıǵalardyń da bolashaqta júrgiziletin zertteýlerde tarıhta shyn bolǵan oqıǵalar bolyp anyqtalmaıtynyna kim kepil?
Akademık Á.Marǵulan: «Qazaq eposynda óz halyqtardyń, basqa jaǵdaılarda ómir súrgen halyqtardyń epostaryna qaraǵanda negizsiz fantastıka, mıfologııalyq shym-shytyryqtar az. Qazaqtyń da eposynda, negizinen, ótken tarıhta oryn alǵan oqıǵalar, úıishilik-turmystyq sýretter, rý-taıpalardyń ara-qatynastary jyrlanady. Osy jaǵynan alyp qaraǵanda qazaq eposy, bir esepten, halyq sanasynda tereń iz qaldyrǵan, óleń-jyrǵa qosyp, urpaqtan urpaqqa taraǵan shyn tarıhı oqıǵalar men turmys-salt kórinisteri týraly baıandaıtyn epıkalyq áńgimeler bolyp tabylady.
Tarıhı faktiler men kóne zamandardaǵy turmystyq erekshelikterdi ashyp kórsetý jaǵynan qazaq eposy keıde jylnamalyq jazbalardyń ornyna júrgen. Osy oqıǵalardyń eposta sýrettelýiniń durystyǵy sonshama, olardy, tipti, tarıhı ádebıetter de dáleldep otyr», - dep jazady. Bul – qazaq tarıhı jyry men etnografııasyn, folklory men arheologııasyn jetik meńgergen bilikti mamannyń pikiri.
Osy jaǵynan alyp qaraǵanda eski batyrlar jyrlary men tarıhı jyrlar arasyndaǵy alshaqtyq onsha tereń emes sııaqty bolyp kórinedi. Shynymen-aq, arǵy, eń kóne jyrlarymyzdy bylaı qoıyp, «Qarǵa boıly Qaztýǵan», «Eńsegeı boıly er Esim», «Edige», tipti «Er Saıyn», «Er Kókshe», «Qobylandy» sııaqty batyrlar jyrlary qataryna jatqyzylatyn shyǵarmalar men «Sabalaq», «Qabanbaı», «Bógenbaı», «Aǵybaı» t.s.s. tarıhı jyrlar sanatyna jatqyzylatyn úlgilerdiń tarıhı, derektik negizin egjeı-tegjeıli zerttep shyqqan bolsaq, bul alshaqtyq budan da ári azaıar edi. Demek, batyrlar jyry dep atalatyn shyǵarmalardyń birazyn tarıhı jyr qataryna qosýǵa májbúr bolatyn edik.
Osy oraıda aıta ketkenimiz jón: tarıhı negizi joq epos ataýly bolmaıdy. Epostyń negizgi ereksheligi – onyń tarıhpen, tarıhı oqıǵalarmen tyǵyz baılanystyǵynda. Másele tek ár epıkalyq shyǵarmada osy tarıhı shyndyqtyń qanshalyqty durys, qanshalyqty naqty sýrettelýinde. Endeshe, «batyrlar jyry», «tarıhı jyr» dep bólýimizdiń ózi qısynǵa kelinkiremeı tur. «Tarıhı jyr» degenimizde «batyrlar jyryn» onyń tarıhı negizinen aıyrǵandaı bolamyz, tarıhı negiz «tarıhı jyrda» bar da, «batyrlar jyrynda» joq dep eseptegendeı bolamyz. Olaı bolsa, «tarıhı jyrdy» basqasha ataǵanymyz qolaılyraq bolatyn sekildi. N.Smırnova muny «pozdnyı geroıcheskoı epos», ıaǵnı, «kenje epos» dep ataıdy. Bizdińshe, osy ataý janrdyń (janrlyq túrdiń) durys sıpattamasyn berip otyr. Qyrǵyz baýyrlarymyz da keıingi dáýirlerde oryn alǵan tarıhı oqıǵalarǵa negizdelip aıtylatyn jyrlardy osylaı ataıdy.
Epos ataýlyǵa ortaq erekshelikterdiń biri – sýretteletin tarıhı oqıǵalardan neǵurlym alshaǵyraq tursa, soǵurlym tarıhı shyndyq kólegeılenip, naqtylyqtyń ornyn jalpylyq, naqtyly oqıǵalardy sýretteýdiń ornyna belgili dáýirge ortaq tıptik oqıǵalardy kórsetýshilik basa bastaıdy, naqtyly tarıhı oqıǵa tıptik oqıǵa sıpatyn ala bastaıdy.
Aqyr-aıaǵynda naqtyly tarıhı oqıǵalardyń izimen paıda bolǵan shyǵarma belgili bir dáýirde oryn alǵan tıptik oqıǵalardyń jalpy sýreti bolyp qubyla túsedi. Bul proes epıkalyq dástúri asa damyǵan qazaq, qyrǵyz, altaı t.b. halyqtardyń aýyz ádebıetinen anyq boı kórsetedi. Ózge halyqtardyń epostaryn bylaı qoıǵannyń ózinde, qazaqtyń «Qobylandy», «Edige», «Er Saıyn» jyrlaryn keıingi dáýirde paıda bolǵan «Sabalaq», «Bógenbeı», «Qabanbaı», «Aǵybaı», «Janqoja» sııaqty jyrlarmen salystyrsaq, osyny anyq baıqaýǵa múmkindik alamyz.
Muny jyrdyń bastalysynan-aq ańǵaramyz. Mysaly, «Alpamys» jyrynda:
Burynǵy ótken zamanda,
Din musylman amanda,
Jıdeli-Baısyn jerinde,
Qońyrat degen elinde,
Baıbóri degen baı bopty...
«Alpamystan» keıingi dáýirde paıda bolǵan «Qobylandy» jyrynda:
Keshegi ótken zamanda,
Qaraqypshaq Qobylandy,
Atasy munyń Toqtarbaı,
Halyqtan asqan boldy baı...
Janqoja týraly jyrdyń bastalysy bulardan góri anyǵyraq, naqtylyraq, aıtýshy oqıǵanyń dál qaı kezde jáne qaı jerde bolǵanyn kórsetýge tyrysady, burynǵy dáýirlerdi atap ótip, oqıǵanyń naqtyly merzimin ataıdy:
Ózbek hannyń tusynda,
Atamyz qazaq din baqqan,
Altyn Orda handary
Jerdiń júzin shańdatqan.
Olardan keıin bul qazaq
Patshalyǵyn joǵaltqan.
Noǵaıly tozyp ketken soń
Qıýalyq sarttar el bılep,
Syrdyń boıyn shańdatqan.
Olardan keıin bul qazaq
Aqmyrzany óltirip,
Babajan sartty sýǵa artqan.
Osydan soń aıtýshy birden jyrdyń oqıǵasyn baıandaýǵa kóshedi:
Bul habardy esitip,
Kishi júz bolyp ór tutqan.
Janqoja batyr qyrdaǵy
Aýlynda jatqan kezi edi,
Sharýalyq etip mal baqqan.
Aqmyrzanyń ólgenin
Batyrǵa baryp aıtýǵa
Jeke batyr jol tartqan...
Tarıhı jyrdyń tarıhı oqıǵalardan alystaǵan saıyn naqytylyq nyshandarynan aırylyp, jalpylyqqa beıim bola bastaıtyny qyrǵyz eposynda da óte aıqyn kórinedi. Mysaly, ejelgi dáýirlerde bolyp ótken tarıhı oqıǵalardyń negizinde órbigen «Manas» jyry bylaı bastalady:
Baıyrkynyn jomogý,
Bashtasa keler orolý,
Ezelkının jomogý,
Estese keler orolý.
Jarmy tógún, jarmy chyn,
Jarandardyn kóónú úchún,
Jabyratyp aıtabyz.
Jolbors Manas jónú úchún,
Kúpchúldóktún kóónú úchún,
Kók jal erdın jónú úchún...
Al, qazaq, qyrǵyzdyń qalmaqtarmen soǵystary oqıǵalaryn baıandaıtyn «Qurmanbek» jyrynyń bastalysy buǵan qaraǵanda áldeqalaı naqylyraq: «Ótken zamandardyn bır kylymynda kyrgyz-kypchak elının Teııtbek degen hany bolgon. Teııtbek ózúnún elınen bashkaga aly jetpegen, aryshy ótpógón, týrgan jerı Anjyıan bagytynda eken. Borbor shaary Jazy bolgon Oshol ýbaktagy kyrgyz, kypchaktar kalmaktan kordýktý kóp kórgen».
Demek, batyrlar jyry dep júrgenimiz – ilgergi dáýirlerde boyp ótken, halyqtyń esinde naqtyly sıpaty kómeskilenip, ıa bolmasa tipti umytylyp ketken tarıhı oqıǵalardyń negizinde paıda bolyp, bara-bara jalpylyq sıpatqa ıe bolyp, belgili bir dáýir oqıǵalaryn jalpy túrde beıneleıtin epıkalyq shyǵarmalar. Tarıhı jyr dep júrgenimiz (kenje epos) – halyq esinde naqtylyq sıpaty áli tolyq joıylmaǵan, keıbir jaǵdaılarda bolǵan tarıhı oqıǵalardyń izimen shyǵarylǵan, tarıhı oqıǵalardy sýretteýde eski batyrlar jyrlarynyń poetıkalyq tásilderin paıdalanǵan aýyz ádebıeti úlgileri. Kenje epos – tarıhı epos pen tarıhı óleńder arasyndaǵy «aralyq janrlyq túr».
(Jalǵasy bar)
Edige TURSYNOV,
fılologııa ǵylymynyń doktory, túriktanýshy
"Adyrna" kz
