(جالعاسى)
ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان ءانيار قوجابايۇلى انەت بابانىڭ بەسىنشى ۇرپاعى ەكەن.
انەت كىشىكۇلى (1623-1723) «جەتى جارعىنىڭ» قۇراستىرۋعا قاتىسقان اتاقتى جەتى ءبيدىڭ ءبىرى. جاس كەزىندە بۇقار شاريفتە ءۇيسىن سارىشۋاش جىراۋمەن بىرگە مەدرەسە بىتىرگەن، يسلام قاعيدالارىنا، شارىعات ەرەجەلەرىنە جۇيرىك بولعان. ادىلدىگىمەن، بىلىمدىلىگىمەن اتى شىققان – دەپ قازاق ەنتسيكلوپەدياسىندا جازىلىپتى.
انەت بابا سۇيەگى قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسىنە جەرلەنگەن. شاكارىم قاجى قۇدايبەردىۇلى قالقامان-مامىر پوەماسىندا:
انەت باباڭ – ارعىننىڭ ەل اعاسى،
ءارى بي، ءارى موللا عۇلاماسى.
ورتا جۇزدە ۇلگى ايتقان عادىل ەكەن،
سول كەزدە توقسان بەسكە كەلگەن جاسى. – دەيتىن.
«انەت باباڭ ەمەس پە مەنىڭ اتام» دەپ ارۋاقتى بي كەڭگىرباي سىيىناتىن قاسيەتتى ادام وسى كىسى. انەت بابا كىشىكۇلى ءوز زامانىندا «بيلەردىڭ ءبيى»، «ۇلىلاردىڭ ۇستازى»، «بابا» اتانعان، وقىمىستى عۇلاما، مەملەكەتارالىق مامىلەگەر بولعان، كورنەكتى تاريحي تۇلعا.
اكادەميك الكەي مارعۇلان انەتتىڭ بۇحاراداعى ەڭ جوعارعى ءدىني وقۋ ورنىن ءبىتىرىپ، عۇلامالىق ياعني اكادەميكتىك دارەجە العان قۇجاتى ساقتالعان دەگەن. ول كەزدە دۇنيەنىڭ بۇحاراداعى «كوگەلتاش» مەدرەسەسىنە ءتورت بۇرىشىنان تالانتتى شاكىرتتەر كەلىپ ءبىلىم الىپ، وقۋدى تاۋىسقان سوڭ ءاربىر شاكىرتتىڭ قابىلەتىنە قاراي قۇجات بەرىلەدى ەكەن. انەت بابا وزىمەن قاتار وقىعان شاكىرتتەردىڭ بارىنەن ۇزدىك شىعىپ، عۇلاما-دامۋللالاردىڭ باتاسىن الىپ جولعا شىققالى تۇرعاندا، بۇحارانىڭ ءدىن باسى - شەيح ۇل-يسلام بابا وعان بىلاي دەپ سۇراق قويىپتى:
انەت، مىنە سەن عۇلاما بولداڭ. قادامىڭ قۇتتى بولسىن! ەندى تۇركىستانعا جۇرگەلى وتىرسىڭ. بىراق وندا ءبىز سايلاعان ءمۇفتي بار. ول ءبىر قاسيەتتى ادام. ساعان مۋفتيلىكتەن باسقا لاۋازىمدى لايىق كورمەي وتىرمىز. نە ىستەگەن ءجون؟
-امىرىڭىزگە قۇلدىق، شەيح-ۇل-يسلام. مەن تۇركىستانعا بارعاندا لاۋازىم ىزدەپ بارا جاتقانىم جوق.
- ەندى نە ىزدەپ باراسىڭ؟
-ەلىمدى ىزدەپ بارامىن. ەن ساحارانى ەن جايلاعان قازاق دەگەن حالىق بار. سول حالقىما قىزمەت ەتەمىن، - دەپتى انەت بابا.
شىنىندا، ول تۇركىستان، ساۋران، قارناقتاعى مىڭ سان مەشىتتىڭ ەشقايسىنىڭ ءمۋفتيى بولماعان. قانداي ۋاقىتتا دا حالىق اراسىندا جۇرگەن، ەلىمەن بىرگە بولعان. سونىڭ ءۇشىن ەلى ونى توبەسىنە كوتەرىپ، ءاز اۋليە تۇتقان.
انەت بابا ءاز تاۋكە زامانىنىڭ ىرگەلى ءبيى، ءارى حان ورداسىنداعى كەڭەس مۇشەسى رەتىندە ايگىلى «جەتى جارعىنى» جاساۋشىلاردىڭ ءبىرى ەكەنى تاريحي دەرەكتەردە دە، حالىق جادىندا دا ساقتالعان. وسى قابىلدانعان ادەت-عۇرىپ، تۇرمىستىق زاڭى نەگىزىندە حالقىمىز ەل اراسىنداعى داۋ-دامايدى، ىشكى-سىرتقى ساياسات، ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستاردى رەتتەپ وتىرعان.
حالقىمىزدىڭ تانىمدىق تۇسىنىگى، ىزگىلىك قاسيەتتەرى، الەم سىرىن، تابيعي قۇبىلىستاردى تانۋداعى قاسيەتتى 7 سانىمەن شامالاناتىن. «جەتى جارعىمەن» قاتار «جەتى ءشارىپ»، «جەتى قازىنا»، «جەتى جۇرت»، «جەتى عالىم»، «جەتى حاق»، «جەتى قات كوك»، «جەتى قات جەر».... سياقتى جۇمباق سىرلى ءسوز تىركەستەرىنىڭ كوبى انەت بابانىڭ ەسىمىمەن تىعىز بايلانىستى.
دۇنيەدە نەشە جەتىم بار؟ دەپ سۇراعاندا انەت باباڭ:
دۇنيەدە جەتى جەتىم بار. ولار مىنالار:
ءسوز جەتىم – ىنتامەنەن تىڭداماسا،
ءبوز جەتىم – كيىلمەستەن توزعان بولسا.
جەر جەتىم – يەسى جوق قالعان بولسا،
ەل جەتىم – جاقسى باسشى ارمان بولسا.
كول جەتىم – قاز قونباسا، قۇستار ۇشىپ،
ەر جەتىم – جەكە قالسا تىزە قۇشىپ.
بولماسا زامانداسىڭ تويعا بارما،
باسىڭا جالعىزدىقتىڭ تورى ءتۇسىپ، -
دەگەن ەكەن.
قازاق «جەتى جوق» دەپ انەت بابانىڭ تۇسىنان مىنا نارسەلەردى ايتادى:
اسپاندا تىرەۋىش جوق،
جەردە ولشەۋىش جوق،
تاستا تامىر جوق،
اللادا باۋىر جوق،
اققۋدا ءسۇت جوق،
جىلقىدا ءوت جوق.
انەت باباڭنان «جەتى قازىناعا نەلەر جاتادى؟» دەپ سۇراعاندا ول كىسى:
- ايەل، ەر جىگىت، ءىلىم-ءبىلىم، جۇيرىك ات، قىران بۇركىت، بەرەن مىلتىق، العىر يت، - دەگەندە بىرەۋ تۇرىپ:
-بابا قازاقتا «بالا بەلدە، قاتىن جولدا» دەۋشى ەدى عوي. ەر جىگىت قاتىندى جاۋدان بارىپ ولجالاپ الادى، ايتتىرسا قالىڭ مالىنا قىرىق جەتىنى ايداپ اپارىپ بەرەدى. بۇل – شىعىن. قازاقتىڭ تاعى ءبىر ماتەلى «قوينىڭداعى قاتىنىڭا سەنبە، استىڭداعى اتىڭا سەنبە» دەيدى. «اتىڭ جامان بولسا ساتىپ قۇتىلاسىڭ، قاتىنىڭ جامان بولساي قايتىپ قۇتىلاسىڭ؟" دەگەن دە ءسوز بار. سوعان قاراعاندا «ايەلدى جەتى قازىنانىڭ ءبىرى» دەۋ دۇرىس بولا قويار ما ەكەن؟
ايەل جەتى قازىنانىڭ ءبىرى عانا ەمەس، ءبىرىنشىسى بولۋعا لايىق، - دەپتى انەت بابا سوندا. – دۇنيەدەگى بار تىرشىلىك اتاۋىنىڭ اناسى – ايەل. انانىڭ جامانى بولمايدى. سوندىقتان وعان ءتىل تيگىزۋگە دە، قول كوتەرۋگە دە بولمايدى. پايعامبارىمىزدىڭ ءوزى ايەلدەردى قاتتى قۇرمەت تۇتقان. ال ءبىردى-ەكىلى اۋىلدىڭ بەپىلاۋىزى ايەل تۋرالى جامان ءسوز ايتار بولسا، ول حالىقتىڭ پىكىرى ەمەس. وندايلارعا تىيىم سالۋ كەرەك، - دەپتى.
انەت بابانىڭ وسى سوزىنەن كەيىن ايەلدىڭ جەتى قازىنانىڭ ءبىرى ەكەنىنە كۇمان كەلتىرۋ قازاق اراسىندا مۇلدەم تيىلىپتى. انەت بابانىڭ ءوز باسىنىڭ ونەگەلى ۇلگىس، بيلىكتە، كەڭەس، جيىندا ايتقان كەستەلى ءسوز ورنەكتەرى، وي تولعامدارى، ءتۇيىندى تۇجىرىمدارى حالقىمىزدىڭ ماقال-ماتەلدەرىنە اينالىپ، رۋحاني بايلىق قازىناسىن مولايتا تۇسسە كەرەك. ءالى دە بولسا انەت بابا ايتقان ەكەن دەيتىن «تاۋىنا قاراي - قىرانى، جەرىنە قاراي قۇلانى»، «ۇلىسىنا قاراي – ۇرانى، ۇرانىنا قاراي – ۇلانى»، «ساباسىنا قاراي – پىسپەگى، مۇرنىنا قاراي – ىسكەگى» دەگەن سوزدەرى كوپ.
قازاق بالاسى تۇركىستاندى استانا ەتىپ، شالقىپ-تاسىپ داۋرەنى ءجۇرىپ تۇرعان زاماندا الاشتىڭ باس ءبيى ءۇيسىن تولە بيدەن بىرەۋلەر: -ۋا تولە بي، ءبىز اداسساق سىزدەن اقىل سۇرايمىز، ءسىز اداسساڭىز كىمگە جۇگىنەسىز؟ – دەپ سۇراپتى.
انەت باباڭ بار ەمەس پە؟ – دەگەن ەكەن سوندا تولە بي.
تولە بي توبە بي بولىپ سايلانعان سوڭ ءوزىن سىناتايىن دەپ انەت باباعا كەلەدى. كەلسە انەت بابا ون ەكى قانات اقبوز ءۇيدىڭ قاق تورىندە ءتورت قابات توسەلىنگەن كورپەنىڭ ۇستىندە، كوكىرەگىنە كوك قۇراندى قويىپ شالقاسىنان جاتىر ەكەن. تولە امانداسىپ، ءجاي كۇيىن ايتقان سوڭ، انەت بابا تولە بيگە ارناپ توبەل بيە سويعىزىپ، تورتكىلدەپ وشاق قازدىرىپ قوناقاسى بەرىپتى. كەتەتىن كەزىندە قاسىنا شاقىرىپ الىپ، كەرەگەگە ءىلىنىپ تۇرعان قورامساقتى نۇسقاپتى:
-تولەجان، اناۋ قورامساقتان ءبىر جەبە سۋىرشى – دەپتى.
تولە انەت بابانىڭ ايتقانىن ىستەپ، قوزى جاۋىرىن قۋ جەبەنى سۋىرىپ الىپ، باباعا ۇسىنىپتى.
-جوق بۇل جەبەنى ءوزىڭ ال، تولە. ال داعى ورتاسىنان سىندىر، - دەپتى انەت بابا.
تولە تىزەسىنە قويىپ، باسىپ قالعاندا جەبە ورتان بەلىنەن مورت سىنىپتى.
- ەندى تاعى ءۇش جەبە سىندىر، - دەيدى تولە.
تولە ءۇش جەبە سىندىرىپ، التى شىبىق جاساپتى.
-ەندى وسى التاۋىن سىندىرىپ كورشى، - دەپتى انەت بابا.
تولە التى شىبىقتى ءارى مايىستىرادى، بەرى مايىستىرادى، سىندىرا الماعان سوڭ، قورامساعىنا سالىپ الىپتى دا، انەت بابادان قول جايىپ باتا سۇراپتى.
-جورىتقاندا جولىڭ بولسىن، قىدىر اتا جولداسىڭ بولسىن! – انەت بابا باتاسىن بەرىپ، قوناعىنا شاپان جاۋىپ شىعارىپ سالادى.
بىلاي شىعا بەرە، تولەنىڭ جانىنداعى جولداستارى تۇككە تۇسىنبەي:
-توكە، انەت بابانىڭ مۇنىسى نەسى؟ ءبىزدى جەبە كورمەي ءجۇر دەگەنى مە؟ – دەپ سۇراپتى.
-جوق، سەندەر تۇسىنبەدىڭدەر. اۋەلى جالعىز جەبەنى سىندىرتقان سەبەبى، جالعىز بولساڭ، كەز-كەلگەن قارۋلى قول بەلىڭدى سىندىرادى دەگەنى. التى بىردەي شىبىقتى سىندىر دەگەنى – ەگەر باسىڭ ءبىر، اۋىزبىرشىلىگىڭ ءبىر، توبىڭ ءبىر بولسا، التى الاشتىڭ بالاسىنا ەشكىمنىڭ شاماسى كەلمەيدى. كوپتىڭ اتى كوپ، بىرلىكتىڭ اتى بىرلىك. اي، ارۋاعىڭنان اينالايىن انەت بابام-اي، ءبىر كۇنى سەن دە كەتەرسىڭ-اۋ بۇل قۋ دۇنيەدەن، - دەپ تولە بي كوكىرەگى جالىن اتىپ كۇرسىنگەن ەكەن دەسەدى.
انەت بابا قارتايىپ، جاسى 90-عا كەلگەندە ەل داۋى، جەر داۋى، جەسىر داۋىنا كوپ ارالاسپاي «كالام شاريف، قوجا احمەت ياسساۋي، سوپى اللايار، نۇرناما» سەكىلدى كىتاپتاردى وقىپ وڭاشا جاتادى ەكەن. قورجىن-قورجىن كىتاپتاردى اقتارىپ، كەيدە كوزىنىڭ جاسى ساقالىن جاۋىپ جىلاپ الادى ەكەن، كەيدە بالاشا ءماز بولىپ كۇلەدى ەكەن. كەيدە تۇڭعيىق ويعا باتىپ، ورنىنان تۇرىپ ەشكىمگە ەشتەڭە ايتپاي قىر اسىپ قىدىرىپ كەتەدى ەكەن.
-انەت بابا، نە ىزدەپ ءجۇرسىز، كىمدى ىزدەپ ءجۇرسىز؟ – دەپ سۇراپتى بىردە اۋىل سىرتىندا جولىعىپ قالعان قازىبەك بي.
-ءوزىمدى ىزدەپ ءجۇرمىن، شىراعىم، - دەپ جاۋاپ بەرىپتى انەت بابا.
جاس قازىبەك ەشتەڭە ۇعا الماي اڭتارىلىپ تۇرىپ قالىپتى.
-تۇسىنبەگەنىڭدى ءبىلىپ تۇرمىن. ءوزىمدى ىزدەپ ءجۇرمىن دەگەنىمنىڭ ءمانىسى مىناۋ، شىراعىم. ادامنىڭ بالاسى اللانىڭ امىرىمەن جارىق دۇنيەگە كەلگەندە پاك، ادال، تازا كۇيىندە كەلەدى. وسە كەلە ارنەنى كورەدى، ارنەنى ەستيدى، جاقسىعا دا، جامانعا دا بوي ۇرادى. باياعى پاكتىگىن جوعالتادى. قىم-قۋات، قىزىل-جاسىل دۇنيەنىڭ قىزىعى باسىلعان سوڭ باياعى ادال كۇيىنە قايتا ورالادى. مەن قازىر قارتايدىم. سۋ جورعانى ءمىنىپ كوردىك، سۇلۋ ايەلدى قۇشىپ كوردىك، وزەن سۋداي تاسىپ تا كوردىك، وتكەل بەرمەس داريادان اسىپ تا كوردىك – ءبارى جالعان ەكەن. ەندى ماعان ەشتەڭەنىڭ كەرەگى دە جوق. باياعى كۇنادان ادال جۇرەگىم كەرەك. ءوزىمدى ىزدەپ ءجۇرمىن دەگەنىم وسى.
كەيىن قاز داۋىستى قازىبەك بي انەت بابادان عيبرات ۇيرەنىپ، كەڭەس سۇراپ، اقىل الۋ ءۇشىن كوشىپ كەلىپ قاتار قونىپ، ەكى-ءۇش جىل ىرگەلەس ءجۇرىپتى. قازىبەك بيدەن:
-بي، سەن بۇل دۇنيەدە كىمگە قارىزدارسىڭ، - دەپ سۇراپتى بىردە انەت بابا ودان.
-اللاعا قارىزدارمىن، - دەپ جاۋاپ بەرىپتى قازىبەك بي.
- سوسىن كىمگە قارىزدارسىڭ؟
- اناما، ول مەنى جارىق دۇنيەگە اكەلدى.
- سوسىن كىمگە قارىزدارسىڭ؟
-اتاما، ول مەنى تاربيەلەدى، ءوسىردى، وقىتتى.
- تاعى كىمگە قارىزدارسىڭ؟
- حالقىما، ول مەنىڭ قادىرىمە جەتىپ كوتەرە ءبىلدى.
- تاعى كىمگە قارىزدارسىڭ؟
-انەت بابا، سىزگە قارىزدارمىن. ءسىز مەنىڭ كوپ نارسەگە كوزىمدى اشتىڭىز، - دەپ جاۋاپ بەرىپتى قازىبەك بي.
انەت بابا ءوزىن ۇستاز ساناپ ىرگەسىنە كوشىپ كەلەگەن قازىبەك بيدەن ەشتەڭەسىن اياماپتى. اقىل سۇراسا ايتىپتى، كەڭەس سۇراسا بەرىپتى. ەل داۋى، جەر داۋى، جەسىر داۋىمەن شارۋا كوبەيىپ، قازىبەك بي ورداباسى، كۇلتوبەگە اتتانايىن دەپ جينالىپ جاتىپ انەت باباعا كىرىپ باتا سۇرايدى.
-جورىتقاندا جولىڭ بولسىن، قىدىر اتا جولداسىڭ بولسىن! – دەپ باتا بەرىپتى انەت بابا.
قازىبەك «ءاۋمين» دەپ بەتىن سيپاپ، ورنىنا قايتا وتىرىپتى.
- انەت بابا، ءبىر سۇراعىم بار ەدى. ۇزەڭگىگە اياعىمدى سالىپ تۇرىپ سۇراعانىما كەشىرىڭىز. ات جالى، اتان قومىنداعى ەلمىز عوي، - دەپتى قازىبەك بي.
- سۇراي عوي شىراعىم، اقىل-كەڭەس، ءىلىم-ءبىلىم ۇيرەنۋدىڭ ەرتە-كەشى دەگەنى بولمايدى، - دەپتى انەت بابا.
- ەندەشە ماعان مىنانى ايتىپ بەرىڭىزشى، بابا:
بىرىنشىدەن دۇنيەنى نە بۇزادى؟
ەكىنشىدەن، ادامدى نە ازدىرادى؟
ۇشىنشىدەن، كۇنا نەدەن بولادى؟
سوندا انەت بابا وڭ جاعىندا جاتقان «قۇران-كارىمدى» قولىنا الىپ، اقتارىپ وتىرىپ ايتقان ەكەن:
- مىناۋ «قۇران». بۇل اراب تىلىندە. ارابتىڭ تىلىندە «حاكىم دەگەن ءسوز بار. قازاقتا «اكىم» دەگەن ءسوز بار. وسى سوزدەردى ەكى قايتالاشى.
قازىبەك بابانىڭ ايتقاندارىن ەكى قايتالايدى.
-مىنە، كوردىڭ بە، - دەيدى سوندا انەت بابا، - ەكى رەت ايتقانىڭدا، ەكى «ا»، ەكى «ك»، ەكى «م» شىقتى. التى سوزگە مەڭزەيتىن التى ءارىپتىڭ ءمانىسى مىناۋ:
ايەل، التىن، كەك، كەسىر، ماقتان، مانساپ.
(جالعاسى بار)
ارداق بەركىمباي
