(jalǵasy)
Biz sóz etip otyrǵan Ánııar Qojabaıuly Ánet babanyń besinshi urpaǵy eken.
Ánet Kishikuly (1623-1723) «Jeti jarǵynyń» qurastyrýǵa qatysqan ataqty jeti bıdiń biri. Jas kezinde Buqar Sharıfte úısin Saryshýash jyraýmen birge medrese bitirgen, ıslam qaǵıdalaryna, sharyǵat erejelerine júırik bolǵan. Ádildigimen, bilimdiligimen aty shyqqan – dep Qazaq Enıklopedııasynda jazylypty.
Ánet baba súıegi Qoja Ahmet Iassaýı kesenesine jerlengen. Shákárim qajy Qudaıberdiuly Qalqaman-Mamyr poemasynda:
Ánet babań – Arǵynnyń el aǵasy,
Ári bı, ári molla ǵulamasy.
Orta júzde úlgi aıtqan ǵadil eken,
Sol kezde toqsan beske kelgen jasy. – deıtin.
«Ánet babań emes pe meniń atam» dep árýaqty bı Keńgirbaı syıynatyn qasıetti adam osy kisi. Ánet baba Kishikuly óz zamanynda «Bılerdiń bıi», «Ulylardyń ustazy», «Baba» atanǵan, oqymysty ǵulama, memleketaralyq mámileger bolǵan, kórnekti tarıhı tulǵa.
Akademık Álkeı Marǵulan Ánettiń Buharadaǵy eń joǵarǵy dinı oqý ornyn bitirip, ǵulamalyq ıaǵnı akademıktik dáreje alǵan qujaty saqtalǵan degen. Ol kezde dúnıeniń Buharadaǵy «Kógeltash» medresesine tórt buryshynan talantty shákirtter kelip bilim alyp, oqýdy taýysqan soń árbir shákirttiń qabiletine qaraı qujat beriledi eken. Ánet baba ózimen qatar oqyǵan shákirtterdiń bárinen úzdik shyǵyp, ǵulama-damýllalardyń batasyn alyp jolǵa shyqqaly turǵanda, Buharanyń din basy - sheıh ul-ıslam baba oǵan bylaı dep suraq qoıypty:
Ánet, mine sen ǵulama boldań. Qadamyń qutty bolsyn! Endi Túrkistanǵa júrgeli otyrsyń. Biraq onda biz saılaǵan múftı bar. Ol bir qasıetti adam. Saǵan mýftılikten basqa laýazymdy laıyq kórmeı otyrmyz. Ne istegen jón?
-Ámirińizge quldyq, sheıh-ul-ıslam. Men Túrkistanǵa barǵanda laýazym izdep bara jatqanym joq.
- Endi ne izdep barasyń?
-Elimdi izdep baramyn. En saharany en jaılaǵan qazaq degen halyq bar. Sol halqyma qyzmet etemin, - depti Ánet baba.
Shynynda, ol Túrkistan, Saýran, Qarnaqtaǵy myń san meshittiń eshqaısynyń mýftıi bolmaǵan. Qandaı ýaqytta da halyq arasynda júrgen, elimen birge bolǵan. Sonyń úshin eli ony tóbesine kóterip, áz áýlıe tutqan.
Ánet baba Áz Táýke zamanynyń irgeli bıi, ári han ordasyndaǵy keńes múshesi retinde áıgili «Jeti jarǵyny» jasaýshylardyń biri ekeni tarıhı derekterde de, halyq jadynda da saqtalǵan. Osy qabyldanǵan ádet-ǵuryp, turmystyq zańy negizinde halqymyz el arasyndaǵy daý-damaıdy, ishki-syrtqy saıasat, dıplomatııalyq qarym-qatynastardy rettep otyrǵan.
Halqymyzdyń tanymdyq túsinigi, izgilik qasıetteri, álem syryn, tabıǵı qubylystardy tanýdaǵy qasıetti 7 sanymen shamalanatyn. «Jeti jarǵymen» qatar «jeti shárip», «jeti qazyna», «jeti jurt», «jeti ǵalym», «jeti haq», «jeti qat kók», «jeti qat jer».... sııaqty jumbaq syrly sóz tirkesteriniń kóbi Ánet babanyń esimimen tyǵyz baılanysty.
Dúnıede neshe jetim bar? dep suraǵanda Ánet babań:
Dúnıede jeti jetim bar. Olar mynalar:
Sóz jetim – yntamenen tyńdamasa,
Bóz jetim – kıilmesten tozǵan bolsa.
Jer jetim – ıesi joq qalǵan bolsa,
El jetim – jaqsy basshy arman bolsa.
Kól jetim – qaz qonbasa, qustar ushyp,
Er jetim – jeke qalsa tize qushyp.
Bolmasa zamandasyń toıǵa barma,
Basyńa jalǵyzdyqtyń tory túsip, -
degen eken.
Qazaq «jeti joq» dep Ánet babanyń tusynan myna nárselerdi aıtady:
Aspanda tireýish joq,
Jerde ólsheýish joq,
Tasta tamyr joq,
Allada baýyr joq,
Aqqýda sút joq,
Jylqyda ót joq.
Ánet babańnan «jeti qazynaǵa neler jatady?» dep suraǵanda ol kisi:
- Áıel, er jigit, ilim-bilim, júırik at, qyran búrkit, beren myltyq, alǵyr ıt, - degende bireý turyp:
-Baba qazaqta «bala belde, qatyn jolda» deýshi edi ǵoı. Er jigit qatyndy jaýdan baryp oljalap alady, aıttyrsa qalyń malyna qyryq jetini aıdap aparyp beredi. Bul – shyǵyn. Qazaqtyń taǵy bir máteli «Qoınyńdaǵy qatynyńa senbe, astyńdaǵy atyńa senbe» deıdi. «Atyń jaman bolsa satyp qutylasyń, qatynyń jaman bolsaı qaıtyp qutylasyń?" degen de sóz bar. Soǵan qaraǵanda «Áıeldi jeti qazynanyń biri» deý durys bola qoıar ma eken?
Áıel jeti qazynanyń biri ǵana emes, birinshisi bolýǵa laıyq, - depti Ánet baba sonda. – Dúnıedegi bar tirshilik ataýynyń anasy – áıel. Ananyń jamany bolmaıdy. Sondyqtan oǵan til tıgizýge de, qol kóterýge de bolmaıdy. Paıǵambarymyzdyń ózi áıelderdi qatty qurmet tutqan. Al birdi-ekili aýyldyń bepilaýyzy áıel týraly jaman sóz aıtar bolsa, ol halyqtyń pikiri emes. Ondaılarǵa tyıym salý kerek, - depti.
Ánet babanyń osy sózinen keıin áıeldiń jeti qazynanyń biri ekenine kúmán keltirý qazaq arasynda múldem tıylypty. Ánet babanyń óz basynyń ónegeli úlgis, bılikte, keńes, jıynda aıtqan kesteli sóz órnekteri, oı tolǵamdary, túıindi tujyrymdary halqymyzdyń maqal-mátelderine aınalyp, rýhanı baılyq qazynasyn molaıta tússe kerek. Áli de bolsa Ánet baba aıtqan eken deıtin «Taýyna qaraı - qyrany, jerine qaraı qulany», «Ulysyna qaraı – urany, uranyna qaraı – ulany», «Sabasyna qaraı – pispegi, murnyna qaraı – iskegi» degen sózderi kóp.
Qazaq balasy Túrkistandy astana etip, shalqyp-tasyp dáýreni júrip turǵan zamanda alashtyń bas bıi úısin Tóle bıden bireýler: -Ýa Tóle bı, biz adassaq sizden aqyl suraımyz, siz adassańyz kimge júginesiz? – dep surapty.
Ánet babań bar emes pe? – degen eken sonda Tóle bı.
Tóle bı tóbe bı bolyp saılanǵan soń ózin synataıyn dep Ánet babaǵa keledi. Kelse Ánet baba on eki qanat aqboz úıdiń qaq tórinde tórt qabat tóselingen kórpeniń ústinde, kókiregine kók qurandy qoıyp shalqasynan jatyr eken. Tóle amandasyp, jáı kúıin aıtqan soń, Ánet baba Tóle bıge arnap tóbel bıe soıǵyzyp, tórtkildep oshaq qazdyryp qonaqasy beripti. Ketetin kezinde qasyna shaqyryp alyp, keregege ilinip turǵan qoramsaqty nusqapty:
-Tólejan, anaý qoramsaqtan bir jebe sýyrshy – depti.
Tóle Ánet babanyń aıtqanyn istep, qozy jaýyryn qý jebeni sýyryp alyp, babaǵa usynypty.
-Joq bul jebeni óziń al, Tóle. Al daǵy ortasynan syndyr, - depti Ánet baba.
Tóle tizesine qoıyp, basyp qalǵanda jebe ortan belinen mort synypty.
- Endi taǵy úsh jebe syndyr, - deıdi Tóle.
Tóle úsh jebe syndyryp, alty shybyq jasapty.
-Endi osy altaýyn syndyryp kórshi, - depti Ánet baba.
Tóle alty shybyqty ári maıystyrady, beri maıystyrady, syndyra almaǵan soń, qoramsaǵyna salyp alypty da, Ánet babadan qol jaıyp bata surapty.
-Jorytqanda jolyń bolsyn, Qydyr ata joldasyń bolsyn! – Ánet baba batasyn berip, qonaǵyna shapan jaýyp shyǵaryp salady.
Bylaı shyǵa bere, Tóleniń janyndaǵy joldastary túkke túsinbeı:
-Tóke, Ánet babanyń munysy nesi? Bizdi jebe kórmeı júr degeni me? – dep surapty.
-Joq, sender túsinbedińder. Áýeli jalǵyz jebeni syndyrtqan sebebi, jalǵyz bolsań, kez-kelgen qarýly qol belińdi syndyrady degeni. Alty birdeı shybyqty syndyr degeni – eger basyń bir, aýyzbirshiligiń bir, tobyń bir bolsa, alty alashtyń balasyna eshkimniń shamasy kelmeıdi. Kóptiń aty kóp, birliktiń aty birlik. Aı, árýaǵyńnan aınalaıyn Ánet babam-aı, bir kúni sen de ketersiń-aý bul qý dúnıeden, - dep Tóle bı kókiregi jalyn atyp kúrsingen eken desedi.
Ánet baba qartaıyp, jasy 90-ǵa kelgende el daýy, jer daýy, jesir daýyna kóp aralaspaı «Kálám Sharıf, Qoja Ahmet Iassaýı, Sopy Allaıar, Nurnama» sekildi kitaptardy oqyp ońasha jatady eken. Qorjyn-qorjyn kitaptardy aqtaryp, keıde kóziniń jasy saqalyn jaýyp jylap alady eken, keıde balasha máz bolyp kúledi eken. Keıde tuńǵıyq oıǵa batyp, ornynan turyp eshkimge eshteńe aıtpaı qyr asyp qydyryp ketedi eken.
-Ánet baba, ne izdep júrsiz, kimdi izdep júrsiz? – dep surapty birde aýyl syrtynda jolyǵyp qalǵan Qazybek bı.
-Ózimdi izdep júrmin, shyraǵym, - dep jaýap beripti Ánet baba.
Jas Qazybek eshteńe uǵa almaı ańtarylyp turyp qalypty.
-Túsinbegenińdi bilip turmyn. Ózimdi izdep júrmin degenimniń mánisi mynaý, shyraǵym. Adamnyń balasy Allanyń ámirimen jaryq dúnıege kelgende pák, adal, taza kúıinde keledi. Óse kele árneni kóredi, árneni estıdi, jaqsyǵa da, jamanǵa da boı urady. Baıaǵy páktigin joǵaltady. Qym-qýat, qyzyl-jasyl dúnıeniń qyzyǵy basylǵan soń baıaǵy adal kúıine qaıta oralady. Men qazir qartaıdym. Sý jorǵany minip kórdik, sulý áıeldi qushyp kórdik, ózen sýdaı tasyp ta kórdik, ótkel bermes darııadan asyp ta kórdik – bári jalǵan eken. Endi maǵan eshteńeniń keregi de joq. Baıaǵy kúnádan adal júregim kerek. Ózimdi izdep júrmin degenim osy.
Keıin Qaz daýysty Qazybek bı Ánet babadan ǵıbrat úırenip, keńes surap, aqyl alý úshin kóship kelip qatar qonyp, eki-úsh jyl irgeles júripti. Qazybek bıden:
-Bı, sen bul dúnıede kimge qaryzdarsyń, - dep surapty birde Ánet baba odan.
-Allaǵa qaryzdarmyn, - dep jaýap beripti Qazybek bı.
- Sosyn kimge qaryzdarsyń?
- Anama, ol meni jaryq dúnıege ákeldi.
- Sosyn kimge qaryzdarsyń?
-Atama, ol meni tárbıeledi, ósirdi, oqytty.
- Taǵy kimge qaryzdarsyń?
- Halqyma, ol meniń qadirime jetip kótere bildi.
- Taǵy kimge qaryzdarsyń?
-Ánet baba, sizge qaryzdarmyn. Siz meniń kóp nársege kózimdi ashtyńyz, - dep jaýap beripti Qazybek bı.
Ánet baba ózin ustaz sanap irgesine kóship kelegen Qazybek bıden eshteńesin aıamapty. Aqyl surasa aıtypty, keńes surasa beripti. El daýy, jer daýy, jesir daýymen sharýa kóbeıip, Qazybek bı Ordabasy, Kúltóbege attanaıyn dep jınalyp jatyp Ánet babaǵa kirip bata suraıdy.
-Jorytqanda jolyń bolsyn, Qydyr ata joldasyń bolsyn! – dep bata beripti Ánet baba.
Qazybek «áýmın» dep betin sıpap, ornyna qaıta otyrypty.
- Ánet baba, bir suraǵym bar edi. Úzeńgige aıaǵymdy salyp turyp suraǵanyma keshirińiz. At jaly, atan qomyndaǵy elmiz ǵoı, - depti Qazybek bı.
- Suraı ǵoı shyraǵym, aqyl-keńes, ilim-bilim úırenýdiń erte-keshi degeni bolmaıdy, - depti Ánet baba.
- Endeshe maǵan mynany aıtyp berińizshi, baba:
Birinshiden dúnıeni ne buzady?
Ekinshiden, adamdy ne azdyrady?
Úshinshiden, kúná neden bolady?
Sonda Ánet baba oń jaǵynda jatqan «Quran-Kárimdi» qolyna alyp, aqtaryp otyryp aıtqan eken:
- Mynaý «Quran». Bul arab tilinde. Arabtyń tilinde «hákim degen sóz bar. Qazaqta «ákim» degen sóz bar. Osy sózderdi eki qaıtalashy.
Qazybek babanyń aıtqandaryn eki qaıtalaıdy.
-Mine, kórdiń be, - deıdi sonda Ánet baba, - eki ret aıtqanyńda, eki «a», eki «k», eki «m» shyqty. Alty sózge meńzeıtin alty áriptiń mánisi mynaý:
Áıel, altyn, kek, kesir, maqtan, mansap.
(jalǵasy bar)
Ardaq Berkimbaı
