“قاي ۇلتتىڭ بولسىن انا تiلi, اتا ءداستۇرi, سالت-ساناسى – سول حالىقتىڭ وزiندiك قادiر-قاسيەتiن، جان دۇنيەسiن، تۇرمىس-تiرشiلiگiن كورسەتەتiن ءتول بەلگiلەرi. ولار – بۇكiل بiر حالىقتىڭ ءومiر جولىندا عاسىرلار بويى مىسقالداپ جيناعان رۋحاني قازىناسى، ۇرپاقتان-ۇرپاققا قالدىرعان ارداق-مۇراسى. ونسىز قارا شاڭىراعى بار iرگەلi ەل بولىپ، ءبۇتiن ۇلت بولىپ قالۋ مۇمكiن ەمەس. انا تiلi, اتا ءداستۇر وزiنەن-ءوزi جالعاسپايدى نەمەسە بiرەۋ سىرتتان كەلiپ سەن ءۇشiن كوسەگەڭدi كوگەرتiپ ساقتاپ تا بەرمەيدi. حالىقتىڭ ءوز بەت-بەينەسiنەن ايىرىلۋى نە ساقتاپ قالۋى – ءاربiر ۇرپاق وكiلiنiڭ وزiنەن كەيiنگi iزباسارلارىنا بابالار اماناتىن قاي ساپادا جەتكiزۋiنە بايلانىستى”.
باۋىرجان مومىشۇلى،
1973 جىل. قاراشانىڭ 19 جۇلدىزى، دۇيسەنبi.
قازاق حالقىنىڭ قاھارمان ۇلى، التى الاشتىڭ ارداقتىسى ۇلت تاعدىرى جايلى وسىلاي تولعانىپ، كەيiنگiلەرگە وسيەت قالدىرعان ەكەن. ءاربiر سانالى ادامدى بەي-جاي قالدىرمايتىن، ەرەجەدەي انىق وسى بiر اتا سوزدەرiن وقىعان سايىن تەرەڭ ويعا قالامىن. ۇلتتىڭ كەلەشەگi وسەر ۇرپاقتىڭ قولىندا دەسەك، سول جاستار ءوز حالقىنىڭ ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرi, تانىم-نانىمدارىنان نە بiلەدi? قايدان، كiم ونەگە كورسەتiپ ۇيرەتەدi? جەتپiس جىل بويى قۇدايسىز قوعامدا ءومiر ءسۇرiپ، كوممۋنيستiك پارتيانىڭ دايىن يدەولوگياسىمەن تاربيەلەنگەن اعا بۋىن ۇلتتىق قۇندىلىقتاردان ەرiكتi-ەرiكسiز تۇردە اداسىڭقىراپ قالعانىن ەسكەرسەك، بۇگiنگi اتا-اجەلەردiڭ ءبارi بابالار اماناتىن ۇرپاعىنا جەتكiزە الدى ما؟ قالاساق تا، قالاماساق تا ءۇيiرiپ اكەتiپ بارا جاتقان جاھاندانۋعا جۇتىلىپ كەتپەي، ۇلتتىق بەينەمiزدi قالاي ساقتاپ قالامىز؟ “ىقتىرماڭ بولماسا، جەلگە وكپەلەمە” دەگەندەي، قالقان بولار قانداي شارا بار؟ مەنiڭشە، ءبۇگiنگi قازاق قوعامىن وسىنداي ساۋالدار تولعاندىرۋى كەرەك ەدi.
اتا-بابالارىمىز ارمانداعان، ارمانداپ قانا قويماي، نايزانىڭ ۇشىمەن، قىلىشتىڭ ءجۇزiمەن قورعاعان دەربەستiككە قول جەتiپ، توبەمiز كوككە جەتەردەي قۋاندىق. سول بiر كوڭiلiمiز لەپiرگەن كەزدە قوناقجاي ادەتiمiزبەن شەكارانى شالقايتىپ، قۇشاعىمىزدى ايقارا اشىپ جiبەردiك. باتىس پەن شىعىستىڭ كوزقۇرتىنا اينالارىمىزدى اڭعارماي قالدىق. ولارعا قازاقتىڭ قازاق بولىپ قالۋى كەرەك ەمەس، كوكەيلەرiن تەسكەن بiزدiڭ ۇشان-تەڭiز بايلىعىمىز بولاتىن. ەن داۋلەتتiڭ يiسiن ايشىلىق جەردەن سەزەتiن جىرىندىلاردىڭ تۇمسىعىن سۇعا سورىپ، اسىعى الشىسىنان تۇسكەندەر قانشاما؟! استى-ءۇستi كەنگە تولى باي ەلدەن، قولىڭدى قاقپايتىن مەيماندوس ەلدەن ايىرىلىپ قالماۋى ءۇشiن ولار قانداي دا بiر امال-ايلادان تايسالمادى. قازاقستانعا الدىمەن قاشاندا تەز قيمىلدايتىن ءارi پايدانىڭ قۇلاعى كورiنگەندە اناسىنىڭ ۇستiنەن اتتاپ وتەتiن باتىس لەك-لەگiمەن اعىلدى. وزiمەن بiرگە بiزدە جوق تەحنولوگيالاردى اكەلدi. بۇرىن قولى جەتكەن الىپ، قولى جەتپەگەن “دەفيتسيت” دەپ اۋزىنىڭ سۋى قۇريتىن زاتتارعا قارىق قىلدى. سونىمەن بiرگە اتىس-شابىس پەن قاتىگەزدiككە، تەكسiزدiك پەن ارسىزدىققا تولى كينولار، ەستi ادامدى ەسەڭگiرەتەتiن يۋ-قيۋ، ۋ-شۋ مۋزىكا، ەسiرتكiنiڭ، قارۋدىڭ ءتۇر-ءتۇرi قوسا كiردi.
“كورمەگەنگە كوسەۋ تاڭ” دەگەندەي، تالعاماي، تالداماي، اسiرەسە جاستار سونىڭ ءبارiن قابىلداپ، بويلارىنا سiڭiرiپ ۇلگەردi. سولاردىڭ جەيتiنiن جەپ، كيەتiنiن كيiپ، شەگەتiنiن شەگiپ، iستەگەن ارەكەتتەرiن ويسىز قايتالادى. ونىڭ ءبارiن مادەنيەت، جەتiستiك سانادى. قىسقا ۋاقىتتىڭ iشiندە مiنەز-قۇلقى، سانا-سەزiمi, ءتۇر-تۇرپاتى وزگەردi. بۇلارعا شەتەل اسىپ وقيتىنداردى قوسىڭىز. ولار بiلiم الىپ قانا قويمايدى، مiندەتتi تۇردە وزگە ەلدiڭ ءومiر سالتىن دا، كوزقاراسىن دا قابىلدادى.
جەتپiس جىل بويى دiننەن كەنجەلەپ قالعان حالىق ءۇشiن ەگەمەندiكتiڭ جىلى لەبiمەن بiرگە كەلگەن دiندiك اقپاراتتار اعىمى شاقشاداي باسىمىزدى شاراداي ەتتi. بiز بۇرىن ادامداردىڭ دiندiك سەنiمiن تۇنشىقتىرعان قوعامدا ءومiر سۇرسەك تە، قازاق حالقى ەشقاشان قۇدايسىز بولعان ەمەس. “قۇدايسىز قۋراي سىنبايدى” دەگەندi كوڭiلiنە ۇستاعان ەل ەدi. بiراق فاناتيك بولماعان. وكiنiشكە قاراي، اراب ەلدەرiندە دiن وقۋىن وقىعان قازاق جاستارى مۇلدە وزگەرiپ كەلدi. كەلدi دە، يسلام سەكiلدi تازا، مەيiرiمدi, بەيبiت دiندi ناسيحاتتاۋدىڭ ورنىنا يسلاممەن بەتiن جىلتىراتىپ، قازاقتى ارابتاندىرۋعا قۇلشىندى. مۇسىلمان بولۋ ءۇشiن اراب بولۋدىڭ، ولاردىڭ سالت-ءداستۇر ادەتتەرiن ۇستانۋدىڭ مۇلدە قاجەتi جوق ەكەنiن دiندiك ساۋاتى جوق ادامدار العاشىندا تۇسiنبەدi. تۇسiنبەدi دە، نەشە ءتۇرلi سەكتالاردىڭ قاقپانىنا ءتۇسiپ، اتا-بابانىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاستىرعان قۇندىلىقتارىنا قارسى شىعا باستادى. قازاقتىڭ جەلiسi ۇزiلمەي كەلە جاتقان سالتى نەگە يسلامعا جازىلۋى كەرەك ەدi دەۋ ويلارىنا كiرiپ تە شىقپادى.
ءاربiر ادام ۇلتىمەن بiرگە تۋىلادى، مىسالى، قازاق قازاق بولىپ، ورىس ورىس بولىپ، قىتاي قىتاي بولىپ دەگەن سەكiلدi... ۇلتىڭمەن بiرگە تۋىلعان ەكەنسiڭ، سول ۇلتتىڭ تiلi, ءداستۇر-سالتى، تاريحى، ادەبيەتi, مادەنيەتi, ەلi-جەرi ساعان دا تيەسiلi. ال دiن ودان كەيiن كەلەدi. دiن – ادامنىڭ سەنiمi, جاراتۋشىنى iزدەۋi, ونى تانۋى، iشكi نيەت تازالىعى، رۋحاني پاك سەزiم يiرiمدەرi. دۇنيەجۇزiندەگi الۋان ءتۇرلi ۇلت وكiلدەرi يسلام دiنiن قابىلداعان، بiراق ءومiر ءسۇرۋ، قالىپتاسۋ جولىنداعى تەك وزiنە ءتان ادەت-عۇرىپ، سالت-ساناسىن ۇستانادى. سوندا ورامالعا تۇمشالانعاندار مەن قاۋعاداي ساقال قويعاندار “تازا” مۇسىلمان ەكەن دە، قالعانىمىز كاپiر بولعانىمىز با؟ كاپiر دەگەن كiم ءوزi? ول – قۇدايعا سەنبەيتiن، وبالدى تۇسiنبەيتiن، ساۋاپتى جاساي المايتىن، پارىزدى وتەمەيتiن، كۇنانi مويىندامايتىن، تiرشiلiگiنە شۇكiرشiلiك ەتپەيتiن ادام. بۇلار ۇلتقا قارامايدى.
سەبەپسiز قۇبىلىس، سەبەپسiز سالدار بولمايدى. تاۋەلسiزدiكتiڭ العاشقى كەزiندە ۇلتتىق يدەولوگيا جاسالمادى، ۇلتتىق ۇلگi-ونەگەنiڭ باعىت-باعدارى ەلەۋسiز قالدى. قۇزىرلى ورىندار ساياسات پەن يدەولوگيانى شاتاستىرعان سەكiلدi. ەگەر سول ۋاقىتتا ۇلتتىق رۋحاني قۇندىلىقتاردى كەيiن ىسىرىپ تاستاماعاندا جاستارىمىزدى باتىس كەلiپ جالاڭاشتاپ، شىعىس كەلiپ تۇمشالاپ، ءارتۇرلi سەكتالاردىڭ كۇل-قوقىسىمەن ساناسىن لاستاماس ەدi.
قازiر قوعامدا داۋ-داماي تۋعىزىپ جۇرگەن بiر نارسە – حيدجابقا بايلانىستى. ول – ارابتاردىڭ يسلام دiنiنەن بۇرىن دا كيگەن كيiمi. مۇنى تiكەلەي مۇسىلماندىقپەن بايلانىستىرۋدىڭ ءجونi جوق. جەرiنiڭ ىستىقتىعىنان ءارi ۇنەمi سوعاتىن قۇم-بورانىنان ساقتانۋ ءۇشiن كوشپەندi ارابتاردىڭ ەركەگi دە، ايەلi دە كوزiنەن باسقا جەرلەرiن جابىق ۇستاۋعا ءماجبۇر بولعان. كەلە-كەلە ۇلتتىق كيiمگە اينالىپ كەتكەن. كوپ نارسەنiڭ بايىبىنا تەرەڭ ءۇڭiلمەيتiن، كورگەنiن كورگەن كۇيi قابىلداعان قىزدارىمىزدىڭ بەلگiلi بiر بولiگi, اتاپ ايتقاندا، سالافيت اعىمىنداعىلار حيدجابتى مۇسىلماندىق بەلگiدەي، سونىڭ شارتىنداي كورەدi. ال حيدجاب قازاق حالقىندا ەشقاشان بولماعان، اتىن دا ەستiمەگەن.
قازاق حالقىنىڭ وزiنە ءتان ەرەكشەلiكتەرiنiڭ بiرi – قىزدارىنىڭ بەتiن جاپپاي، ورلiككە، نامىسقويلىققا، ادەپتiلiككە ونەرلi دە ورەلi بولۋعا باۋلىعاندىعىندا. جاۋگەرشiلiك كەزدە قازاق قىزدارى اكەلەرiمەن، اعالارىمەن بiرگە ساۋىت-دۋلىعا كيiپ، جاۋعا شاپقان، ەلiن-جەرiن قورعاۋعا ۇلەس قوسقان. ارعى كونە داۋiردەگi, تۇپكi تەگiمiزدەگi تۇمار قىز-توميريس، زارينا سىندى ەل باسقارعان ءارi باتىر بولعان قىزدار بار. ودان بەرi دە گاۋھار باتىر اتانعان قابانبايداي جاۋجۇرەك باتىردىڭ جارى، كەنەسارى حاننىڭ قارىنداسى بوپاي سەكiلدi باتىر قىزدار ەلiنiڭ تاۋەلسiزدiگi ءۇشiن ايقاسقان. قازاق قىزدارىنىڭ اتىمەن اتالاتىن قىزاي، مۇرىن، سىبان سەكiلدi رۋ باسقارعاندار، توپتى جارىپ، ەر-ازاماتتارمەن ايتىسقا تۇسكەن جەزتاڭداي ۇلبالا، سارا سەكiلدi اقىندار، دينا، اقجەلەڭ، قوڭىرشا سياقتى داۋلەسكەر كۇيشiلەر، كۇنi كەشەگi “شىعىستىڭ قوس جۇلدىزى” ءاليا مەن مانشۇك – ەل اتاعىن شىعارعان ەرەن تۇلعالار. مەن بۇل جەردە تiزiم ۇزاققا كەتپەس ءۇشiن بiردi-ەكiسiن عانا مىسال رەتiندە كەلتiرiپ وتىرمىن. ايتپەسە، ارعى-بەرگi تاريحىمىزدا اتى ايگiلi اياۋلى قىزدارىمىز، قۇدايعا شۇكiر، جەتكiلiكتi. ەگەر قازاق قىزدارىن تومەن ۇستاپ، بەت-اۋزىن بۇركەپ بەيشارا ەتكەن بولسا، بۇلار قايدان شىعار ەدi?!
قازاق قىزدارى بۇرىن تۇرمىس قۇرعانعا دەيiن ورامال سالماعان. “باسىنا ورامال ءتۇستi” دەگەن “اق نەكەلi ايەل بولدى” دەگەن ۇعىمدى بiلدiرگەن. كۇيەۋگە شىقپاي تۇرىپ ورامال سالۋ كەڭەس وكiمەتiنiڭ كەلۋiمەن، كومسومولمەن بiرگە كەلگەن. قازاق قىزدارى وعان دەيiن كامشات بورiك، ۇكiلi تاقيا، مونشاقتى سورابا، شاشاقتى قاسابا، جىرعا سەكiلدi كەرەمەت ءساندi باسكيiمدەردi كيگەن. “قىزدىڭ كوركi – شاش” دەپ شاش كۇتiمiنە ەرەكشە ءمان بەرگەندiكتەن “شاشىن ون كۇن تاراپ، بەس كۇن ورگەن” دەپ انگە قوسىپ اسiرەلەگەن. “قولاڭ شاش”، ء“سۇمبiل شاش”، “قارا شاش”، “التىن شاش” دەگەن قازاق قىزدارىنىڭ شاش بiتiمiنە وراي بەرiلگەن ادەمi تەڭەۋلەر دە بار. ەندi وسىنداي شاشقا تاعاتىن شولپى، شاشباۋ، شاشتەڭگە سياقتى اشەكەي بۇيىمداردى قوسىڭىز.
بiلەكتەي ارقاسىندا ورگەن بۇرىم،
شولپىسى سىلدىر قاعىپ جۇرسە اقىرىن.
كامشات بورiك، اق تاماق، قارا قاستى،
سۇلۋ قىزدىڭ كورiپ پە ەڭ مۇنداي ءتۇرiن؟ –
دەپ اباي اتامىز جىرلاعان ەكەن. ال اباي اتا: “اللانىڭ ءوزi دە راس، ءسوزi دە راس”، – دەگەن ادام عوي.
قازاق ارۋلارى تۇرمىسقا شىققان سوڭ بiر جىل جەلەك ورامال سالعان. سودان كەيiن كيمەشەك كيگەن. قازاق ايەلدەرiنiڭ نە ماڭداي شاشى، نە ساماي شاشى كورiنبەگەن. ولار ءارi جابىق، ءارi ورنەكتi, مونشاقتى، زەرلi, وتە كوركەم باسكيiم كيگەن. ولاي بولسا، “ناعىز مۇسىلماندىق” دەپ قارا حيدجاب كيiپ جۇرگەندەردiڭ كيiمدەرiنەن قازاقتىڭ كيمەشەگi الدەقايدا سۇلۋ كورiنبەي مە؟! قازاق ايەلi قارا ورامالدى باس يەسi – كۇيەۋiنەن ايىرىلىپ، جەسiر قالعاندا سالادى. ونى “قارالى ايەل” دەيدi. جىل تولىپ، كۇيەۋiنiڭ اسى بەرiلگەن سوڭ عانا قارالىعى تۇسiرiلەدi. جايشىلىقتا ەشقاشان قارا ورامال سالمايدى، ول ىرىمعا جامان، باسىنا قايعىلى كۇن شاقىرۋ بەلگiسi بولىپ تابىلادى.
... ءاربiر سەكتانىڭ، ءاربiر اعىمنىڭ ءوز جاقتاۋشىلارى، سويىل سوعارلارى بار. ولارعا يتاقاي يتارشى بولىپ قازاق يiسiن جويعىسى كەپ جۇرگەن ۇيابۇزارلار – وزگە ەمەس، ءوزiمiزدiڭ قازاقتار. دiني ساۋاتتىلىعى تاياز، بiراق قۇدايعا سەنەتiن ادامداردى: “ناعىز يسلامدى ۇيرەتەمiز، سەندەردi تازا مۇسىلمان قاۋىم جاسايمىز، تەك بiزدi تىڭداڭدار”، –دەپ پەيiشكە تۋرا جەتەكتەپ اپاراتىنداي، ءار نارسەگە ەلپ ەتە قالاتىن اڭقاۋ، يi جۇمساق قازاقتاردى ءوز ىرىقتارىندا ۇستاعىسى كەلەدi. ۇستاپ تا وتىر. “تۇيەنiڭ ءوزi – تۇيە، قۇمالاعى تۇيە ەمەس” دەگەندەي، يسلامنىڭ ءوزi – يسلام، ال ونى قالقان ەتiپ حالىقتىڭ مىڭداعان جىلداعى جالعاسىن تاۋىپ كەلە جاتقان ۇلتتىق ەرەكشەلiكتەرiن جوققا شىعارعىسى كەلiپ، قازاقتى ارابتاندىرۋعا قۇلشىنىپ جۇرگەندەردiڭ iس-ارەكەتتەرi دiن ەمەس. بۇل – قازاقتىڭ تۇتاستىعىنا، ۇلتتىعىنا قارسى جاسالىپ جاتقان قاسكويلiك. قازاقتى “تازا مۇسىلمان” جاساعىسى كەلiپ، ءجوندi-ءجونسiز ارابتىڭ سالت-ءداستۇر، ادەتتەرiن تىقپالايتىندار بiر ءسات ويلانىپ كوردi مە ەكەن؟! يسلامنىڭ جiلiگiن شاعىپ، مايىن iشكەن اراب الەمi بiر دiننiڭ، بiر تەكتiڭ حالىقتارى بولا تۇرا نەگە ءوزارا قىرقىسىپ، قانعا بوگiپ ءبۇلiنiپ جاتىر؟ لاڭكەستiك ارەكەتتەر، جارىلىستار، بەيكۇنا ادامداردىڭ جازىقسىز قىرىلۋى، قيراتۋ، ورتەۋ دەگەن سەكiلدi شەكتەن شىققان قاتىگەزدiكتەردi دiن اتىمەن سولار جاساپ جاتقان جوق پا؟! قازاقتىڭ ءداستۇرiن “يسلامدا جوق” دەپ اقىلگويسيتiندەر كiسi ءولتiرiپ، قيراتىپ، ورتەپ جاتقانداردى قانداي يسلامعا، قانداي شاريعاتقا جاتقىزادى ەكەن؟ “بيلiك ايتۋ ءۇشiن بiلiپ ايت” دەيدi ەكەن حالقىمىز.
زەينەپ احمەتوۆا،
باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ كەلiنi
"جاس الاش" گازەتى
