“Qaı ulttyń bolsyn ana tili, ata dástúri, salt-sanasy – sol halyqtyń ózindik qadir-qasıetin, jan dúnıesin, turmys-tirshiligin kórsetetin tól belgileri. Olar – búkil bir halyqtyń ómir jolynda ǵasyrlar boıy mysqaldap jınaǵan rýhanı qazynasy, urpaqtan-urpaqqa qaldyrǵan ardaq-murasy. Onsyz qara shańyraǵy bar irgeli el bolyp, bútin ult bolyp qalý múmkin emes. Ana tili, ata dástúr ózinen-ózi jalǵaspaıdy nemese bireý syrttan kelip sen úshin kósegeńdi kógertip saqtap ta bermeıdi. Halyqtyń óz bet-beınesinen aıyrylýy ne saqtap qalýy – árbir urpaq ókiliniń ózinen keıingi izbasarlaryna babalar amanatyn qaı sapada jetkizýine baılanysty”.
Baýyrjan Momyshuly,
1973 jyl. Qarashanyń 19 juldyzy, dúısenbi.
Qazaq halqynyń qaharman uly, alty alashtyń ardaqtysy ult taǵdyry jaıly osylaı tolǵanyp, keıingilerge ósıet qaldyrǵan eken. Árbir sanaly adamdy beı-jaı qaldyrmaıtyn, erejedeı anyq osy bir ata sózderin oqyǵan saıyn tereń oıǵa qalamyn. Ulttyń keleshegi óser urpaqtyń qolynda desek, sol jastar óz halqynyń ádet-ǵuryp, salt-dástúri, tanym-nanymdarynan ne biledi? Qaıdan, kim ónege kórsetip úıretedi? Jetpis jyl boıy qudaısyz qoǵamda ómir súrip, kommýnıstik partııanyń daıyn ıdeologııasymen tárbıelengen aǵa býyn ulttyq qundylyqtardan erikti-eriksiz túrde adasyńqyrap qalǵanyn eskersek, búgingi ata-ájelerdiń bári babalar amanatyn urpaǵyna jetkize aldy ma? Qalasaq ta, qalamasaq ta úıirip áketip bara jatqan jahandanýǵa jutylyp ketpeı, ulttyq beınemizdi qalaı saqtap qalamyz? “Yqtyrmań bolmasa, jelge ókpeleme” degendeı, qalqan bolar qandaı shara bar? Menińshe, búgingi qazaq qoǵamyn osyndaı saýaldar tolǵandyrýy kerek edi.
Ata-babalarymyz armandaǵan, armandap qana qoımaı, naızanyń ushymen, qylyshtyń júzimen qorǵaǵan derbestikke qol jetip, tóbemiz kókke jeterdeı qýandyq. Sol bir kóńilimiz lepirgen kezde qonaqjaı ádetimizben shekarany shalqaıtyp, qushaǵymyzdy aıqara ashyp jiberdik. Batys pen Shyǵystyń kózqurtyna aınalarymyzdy ańǵarmaı qaldyq. Olarǵa qazaqtyń qazaq bolyp qalýy kerek emes, kókeılerin tesken bizdiń ushan-teńiz baılyǵymyz bolatyn. En dáýlettiń ıisin aıshylyq jerden sezetin jyryndylardyń tumsyǵyn suǵa soryp, asyǵy alshysynan túskender qanshama?! Asty-ústi kenge toly baı elden, qolyńdy qaqpaıtyn meımandos elden aıyrylyp qalmaýy úshin olar qandaı da bir amal-aıladan taısalmady. Qazaqstanǵa aldymen qashanda tez qımyldaıtyn ári paıdanyń qulaǵy kóringende anasynyń ústinen attap ótetin Batys lek-legimen aǵyldy. Ózimen birge bizde joq tehnologııalardy ákeldi. Buryn qoly jetken alyp, qoly jetpegen “defııt” dep aýzynyń sýy qurıtyn zattarǵa qaryq qyldy. Sonymen birge atys-shabys pen qatygezdikke, teksizdik pen arsyzdyqqa toly kınolar, esti adamdy eseńgiretetin ııý-qııý, ý-shý mýzyka, esirtkiniń, qarýdyń túr-túri qosa kirdi.
“Kórmegenge kóseý tań” degendeı, talǵamaı, taldamaı, ásirese jastar sonyń bárin qabyldap, boılaryna sińirip úlgerdi. Solardyń jeıtinin jep, kıetinin kıip, shegetinin shegip, istegen áreketterin oısyz qaıtalady. Onyń bárin mádenıet, jetistik sanady. Qysqa ýaqyttyń ishinde minez-qulqy, sana-sezimi, túr-turpaty ózgerdi. Bularǵa shetel asyp oqıtyndardy qosyńyz. Olar bilim alyp qana qoımaıdy, mindetti túrde ózge eldiń ómir saltyn da, kózqarasyn da qabyldady.
Jetpis jyl boıy dinnen kenjelep qalǵan halyq úshin egemendiktiń jyly lebimen birge kelgen dindik aqparattar aǵymy shaqshadaı basymyzdy sharadaı etti. Biz buryn adamdardyń dindik senimin tunshyqtyrǵan qoǵamda ómir súrsek te, qazaq halqy eshqashan qudaısyz bolǵan emes. “Qudaısyz qýraı synbaıdy” degendi kóńiline ustaǵan el edi. Biraq fanatık bolmaǵan. Ókinishke qaraı, arab elderinde din oqýyn oqyǵan qazaq jastary múlde ózgerip keldi. Keldi de, ıslam sekildi taza, meıirimdi, beıbit dindi nasıhattaýdyń ornyna ıslammen betin jyltyratyp, qazaqty arabtandyrýǵa qulshyndy. Musylman bolý úshin arab bolýdyń, olardyń salt-dástúr ádetterin ustanýdyń múlde qajeti joq ekenin dindik saýaty joq adamdar alǵashynda túsinbedi. Túsinbedi de, neshe túrli sektalardyń qaqpanyna túsip, ata-babanyń ǵasyrlar boıy qalyptastyrǵan qundylyqtaryna qarsy shyǵa bastady. Qazaqtyń jelisi úzilmeı kele jatqan salty nege ıslamǵa jazylýy kerek edi deý oılaryna kirip te shyqpady.
Árbir adam ultymen birge týylady, mysaly, qazaq qazaq bolyp, orys orys bolyp, qytaı qytaı bolyp degen sekildi... Ultyńmen birge týylǵan ekensiń, sol ulttyń tili, dástúr-salty, tarıhy, ádebıeti, mádenıeti, eli-jeri saǵan da tıesili. Al din odan keıin keledi. Din – adamnyń senimi, Jaratýshyny izdeýi, ony tanýy, ishki nıet tazalyǵy, rýhanı pák sezim ıirimderi. Dúnıejúzindegi alýan túrli ult ókilderi ıslam dinin qabyldaǵan, biraq ómir súrý, qalyptasý jolyndaǵy tek ózine tán ádet-ǵuryp, salt-sanasyn ustanady. Sonda oramalǵa tumshalanǵandar men qaýǵadaı saqal qoıǵandar “taza” musylman eken de, qalǵanymyz kápir bolǵanymyz ba? Kápir degen kim ózi? Ol – qudaıǵa senbeıtin, obaldy túsinbeıtin, saýapty jasaı almaıtyn, paryzdy ótemeıtin, kúnáni moıyndamaıtyn, tirshiligine shúkirshilik etpeıtin adam. Bular ultqa qaramaıdy.
Sebepsiz qubylys, sebepsiz saldar bolmaıdy. Táýelsizdiktiń alǵashqy kezinde ulttyq ıdeologııa jasalmady, ulttyq úlgi-ónegeniń baǵyt-baǵdary eleýsiz qaldy. Quzyrly oryndar saıasat pen ıdeologııany shatastyrǵan sekildi. Eger sol ýaqytta ulttyq rýhanı qundylyqtardy keıin ysyryp tastamaǵanda jastarymyzdy Batys kelip jalańashtap, Shyǵys kelip tumshalap, ártúrli sektalardyń kúl-qoqysymen sanasyn lastamas edi.
Qazir qoǵamda daý-damaı týǵyzyp júrgen bir nárse – hıdjabqa baılanysty. Ol – arabtardyń ıslam dininen buryn da kıgen kıimi. Muny tikeleı musylmandyqpen baılanystyrýdyń jóni joq. Jeriniń ystyqtyǵynan ári únemi soǵatyn qum-boranynan saqtaný úshin kóshpendi arabtardyń erkegi de, áıeli de kózinen basqa jerlerin jabyq ustaýǵa májbúr bolǵan. Kele-kele ulttyq kıimge aınalyp ketken. Kóp nárseniń baıybyna tereń úńilmeıtin, kórgenin kórgen kúıi qabyldaǵan qyzdarymyzdyń belgili bir bóligi, atap aıtqanda, salafıt aǵymyndaǵylar hıdjabty musylmandyq belgideı, sonyń shartyndaı kóredi. Al hıdjab qazaq halqynda eshqashan bolmaǵan, atyn da estimegen.
Qazaq halqynyń ózine tán erekshelikteriniń biri – qyzdarynyń betin jappaı, órlikke, namysqoılyqqa, ádeptilikke ónerli de óreli bolýǵa baýlyǵandyǵynda. Jaýgershilik kezde qazaq qyzdary ákelerimen, aǵalarymen birge saýyt-dýlyǵa kıip, jaýǵa shapqan, elin-jerin qorǵaýǵa úles qosqan. Arǵy kóne dáýirdegi, túpki tegimizdegi Tumar qyz-Tomırıs, Zarına syndy el basqarǵan ári batyr bolǵan qyzdar bar. Odan beri de Gaýhar batyr atanǵan Qabanbaıdaı jaýjúrek batyrdyń jary, Kenesary hannyń qaryndasy Bopaı sekildi batyr qyzdar eliniń táýelsizdigi úshin aıqasqan. Qazaq qyzdarynyń atymen atalatyn Qyzaı, Muryn, Syban sekildi rý basqarǵandar, topty jaryp, er-azamattarmen aıtysqa túsken jeztańdaı Ulbala, Sara sekildi aqyndar, Dına, Aqjeleń, Qońyrsha sııaqty dáýlesker kúıshiler, kúni keshegi “Shyǵystyń qos juldyzy” Álııa men Mánshúk – el ataǵyn shyǵarǵan eren tulǵalar. Men bul jerde tizim uzaqqa ketpes úshin birdi-ekisin ǵana mysal retinde keltirip otyrmyn. Áıtpese, arǵy-bergi tarıhymyzda aty áıgili aıaýly qyzdarymyz, qudaıǵa shúkir, jetkilikti. Eger qazaq qyzdaryn tómen ustap, bet-aýzyn búrkep beıshara etken bolsa, bular qaıdan shyǵar edi?!
Qazaq qyzdary buryn turmys qurǵanǵa deıin oramal salmaǵan. “Basyna oramal tústi” degen “aq nekeli áıel boldy” degen uǵymdy bildirgen. Kúıeýge shyqpaı turyp oramal salý Keńes ókimetiniń kelýimen, komsomolmen birge kelgen. Qazaq qyzdary oǵan deıin kámshat bórik, úkili taqııa, monshaqty soraba, shashaqty qasaba, jyrǵa sekildi keremet sándi baskıimderdi kıgen. “Qyzdyń kórki – shash” dep shash kútimine erekshe mán bergendikten “shashyn on kún tarap, bes kún órgen” dep ánge qosyp ásirelegen. “Qolań shash”, “súmbil shash”, “qara shash”, “altyn shash” degen qazaq qyzdarynyń shash bitimine oraı berilgen ádemi teńeýler de bar. Endi osyndaı shashqa taǵatyn sholpy, shashbaý, shashteńge sııaqty áshekeı buıymdardy qosyńyz.
Bilekteı arqasynda órgen burym,
Sholpysy syldyr qaǵyp júrse aqyryn.
Kámshat bórik, aq tamaq, qara qasty,
Sulý qyzdyń kórip pe eń mundaı túrin? –
dep Abaı atamyz jyrlaǵan eken. Al Abaı ata: “Allanyń ózi de ras, sózi de ras”, – degen adam ǵoı.
Qazaq arýlary turmysqa shyqqan soń bir jyl jelek oramal salǵan. Sodan keıin kımeshek kıgen. Qazaq áıelderiniń ne mańdaı shashy, ne samaı shashy kórinbegen. Olar ári jabyq, ári órnekti, monshaqty, zerli, óte kórkem baskıim kıgen. Olaı bolsa, “naǵyz musylmandyq” dep qara hıdjab kıip júrgenderdiń kıimderinen qazaqtyń kımeshegi áldeqaıda sulý kórinbeı me?! Qazaq áıeli qara oramaldy bas ıesi – kúıeýinen aıyrylyp, jesir qalǵanda salady. Ony “qaraly áıel” deıdi. Jyl tolyp, kúıeýiniń asy berilgen soń ǵana qaralyǵy túsiriledi. Jaıshylyqta eshqashan qara oramal salmaıdy, ol yrymǵa jaman, basyna qaıǵyly kún shaqyrý belgisi bolyp tabylady.
... Árbir sektanyń, árbir aǵymnyń óz jaqtaýshylary, soıyl soǵarlary bar. Olarǵa ıtaqaı ıtarshy bolyp qazaq ıisin joıǵysy kep júrgen uıabuzarlar – ózge emes, ózimizdiń qazaqtar. Dinı saýattylyǵy taıaz, biraq qudaıǵa senetin adamdardy: “Naǵyz ıslamdy úıretemiz, senderdi taza musylman qaýym jasaımyz, tek bizdi tyńdańdar”, –dep peıishke týra jetektep aparatyndaı, ár nársege elp ete qalatyn ańqaý, ıi jumsaq qazaqtardy óz yryqtarynda ustaǵysy keledi. Ustap ta otyr. “Túıeniń ózi – túıe, qumalaǵy túıe emes” degendeı, ıslamnyń ózi – ıslam, al ony qalqan etip halyqtyń myńdaǵan jyldaǵy jalǵasyn taýyp kele jatqan ulttyq erekshelikterin joqqa shyǵarǵysy kelip, qazaqty arabtandyrýǵa qulshynyp júrgenderdiń is-áreketteri din emes. Bul – qazaqtyń tutastyǵyna, ulttyǵyna qarsy jasalyp jatqan qaskóılik. Qazaqty “taza musylman” jasaǵysy kelip, jóndi-jónsiz arabtyń salt-dástúr, ádetterin tyqpalaıtyndar bir sát oılanyp kórdi me eken?! Islamnyń jiligin shaǵyp, maıyn ishken arab álemi bir dinniń, bir tektiń halyqtary bola tura nege ózara qyrqysyp, qanǵa bógip búlinip jatyr? Lańkestik áreketter, jarylystar, beıkúná adamdardyń jazyqsyz qyrylýy, qıratý, órteý degen sekildi shekten shyqqan qatygezdikterdi din atymen solar jasap jatqan joq pa?! Qazaqtyń dástúrin “ıslamda joq” dep aqylgóısıtinder kisi óltirip, qıratyp, órtep jatqandardy qandaı ıslamǵa, qandaı sharıǵatqa jatqyzady eken? “Bılik aıtý úshin bilip aıt” deıdi eken halqymyz.
Zeınep Ahmetova,
Baýyrjan Momyshulynyń kelini
"Jas Alash" gazeti
