«Demos» qoǵamdyq birlestiginiń tóraǵasy, Halyqaralyq jýrnalıster federaııasynyń (IFJ) múshesi Turarbek Qusaıynovtyń «Zulmat: Shyǵys Túrkistannyń kúıreýi» atty bul kitaby Qytaı kommýnıstik bıliginiń Shyńjańdaǵy túrki tildes musylman halyqty ulttyq ereksheligi men tilinen aıyryp, joıyp jiberý úshin jasap jatqan jappaı repressııasy jóninde jazylǵan.
Shyńjańdaǵy saıası repressııanyń sıpaty men zardaby naqty faktilerge negizdelip, konlagerlerde qamaýda bolyp, azap kórgen tutqyndardyń qasiretti taǵdyry arqyly baıandalǵan.
Kitap avtory adam quqy men lıberalızm qundylyqtaryn qorǵap qalýdy «adamzat damýynyń basty prınıpi» dep qarastyrady.
Kitap «Qazaqstandaǵy Parlamentarızmdi damytý qorynyń» qoldaýymen jaryqqa shyqty.
Qytaıdaǵy zulmattyń algorıtmi
Qytaı Halyq Respýblıkasynyń Shyńjań (Shyǵys Túrkistan) ólkesindegi dini musylman túrki halyqtary men basqa da etnıkalyq azshylyqqa qarsy jasap jatqan genoıdke tán aıaýsyz qysym men repressııanyń aýqymyn Qazaqstan arqyly sıpattaý mańyzdy. Munyń birneshe aspektisi bar. Qazaqstanda Qytaıdaǵy repressııadan zardap shegip, sebepsiz túrmeler men «saıası úırený» dep atalatyn konlagerlerge qamalyp, azap kórgen tiri kýágerlerdiń sany óte kóp, myńdaǵan adamnyń týystary áli Qytaı túrmelerinde japa shegip jatyr. Olardyń kómek surap shyrqyraǵan janaıqaıy álemdik qaýymdastyqty qulaǵdar etti. Osyndaı jaǵdaıda Qazaqstan bıliginiń Shyǵys Túrkistandaǵy adam quqyynyń taptalýyn «Qytaıdyń ishki isi» dep sanaýy, basqa ulttar bylaı tursyn, shekaranyń arǵy betindegi qazaqtardyń basyna túsken aýyrtpalyqqa kóz juma qaraýy problemany tipti jalańashtap tastady.
Qytaıdyń konlagerlerinde Qazaqstannyń birneshe azamaty azap kórip shyqty. Qazaqstannyń azamattyǵyn alǵan nemese Qazaqstanda turýǵa yqtııarhaty bar qazaq otbasylardyń bólinip qalýyna, otbasy músheleriniń keıbiriniń Qytaı konlagerlerine toǵytylýyna, sonyń saldarynan Qazaqstanda «tiri jetimder» men «tiri jesirlerdiń» turmys taýqymetin tartýyna, jalpy Qytaı kommýnısttik bıliginiń jasap jatqan osyndaı bassyzdyǵyna qazaq úkimeti narazylyq nota joldap, qatań talap qoıǵan emes. Qazaqstan bıligi Qytaımen aýqymdy saýda-sattyqty, alǵan qaryzyn, ınvestıııalyq jobalardy adam quqynan joǵary baǵalap otyr. Osy saıasattyń kesirinen oralmandardyń múddesin qorǵaý jáne olarǵa kómek berý úshin qurylǵan qoǵamdyq uıymdar úkimettiń yǵyna jyǵylyp, qytaı qazaqtarynyń problemasyn aınalyp ótetin múshkil halge jetti.
Qazaqstandyq buqaralyq aqparat quraldary da Qytaıdan kelgen oralmandar men Shyǵys Túrkistandaǵy qazaqtardyń janaıqaıyna ádeıi nazar aýdarmaıtyn boldy. Buǵan deıin «Ár qazaq – meniń jalǵyzym» dep urandap kelgen qazaq ultshyl patrıottary Shyǵys Túrkistandaǵy túrki halyqtaryn ulttyq ereksheliginen aıyrý úshin ádeıi jasalyp jatqan genoıd kúsheıgen tusta únsiz qaldy. Únemi «musylman baýyrmaldyǵyn» ýaǵyzdyń jelisine salyp saıraıtyn Qazaqstan Musylmandary dinı basqarmasynyń moldalary Qytaı túrmelerindegi azaptan ólgen, máıiti týystaryna berilmeı jón-joralǵysyz jerlengen musylmandarǵa «ǵaıyp janaza» shyǵarýdan bas tartty. Olar ózderiniń bul isin «dindi saıasatqa aralastyrmaımyz» dep túsindirip júr.
Shyǵys Túrkistandaǵy repressııaǵa qatysty Qazaqstandaǵy «beıtarap» jaǵdaıdyń qalyptasýyna Qytaıdyń astyrtyn jasap otyrǵan jymysqy saıasatynyń da áseri tipti aýqymdy ekenin baıqatady. Qazaq qoǵamynda «qytaıshyldar», «Qytaıdyń jumsaq kúshi» degen jańa túsinik paıda boldy. Áldebir saıası múdde kózdegen mundaı toptar memlekettik basqarý apparatynda da, Qazaqstannnyń baıyrǵy turǵyndary arasynda da, tipti Qytaıdan qonys aýdarǵan oralmandardyń ishinde de bar. Bul Qytaı bıligindegi kommýnısterdiń ekspansııalyq saıasatty júıeli ári qarqyndy júrgizip jatqanyn baıqatady.
Osyndaı jaǵdaıda Qytaıdyń Shyǵys Túrkistandaǵy az ulttarǵa jasap jatqan adam tózgisiz qysymyn álem aldynda áshkereleý jáne oǵan qarsy kúres taktıkasy jańa sıpatta ekenin aıta ketken jón. Ótken ǵasyrda Qytaıdyń batysyndaǵy túrki halyqtary «Shyǵys Túrkistan táýelsizdigi» ıdeıasy aıasynda áreket etkeni belgili. Aq gvardııashylardyń qoldaýymen qurylǵan Shyǵys Túrkistan Islam Respýblıkasy (1933), ortalyǵy Qulja qalasy bolǵan Sovet Odaǵynyń yqpalyndaǵy Shyǵys Túrkistan Respýblıkasy da (1940-1945), Ospan batyr basshylyq jasaǵan Altaı qazaqtarynyń kóterilisi (1940-1949) de – sonyń aıǵaǵy. Qytaıda kommýnıster bılik basyna kelgen soń, Sovet Odaǵy ońtústik-shyǵysynan tónip turǵan qaýiptiń seıilýine baılanysty, Shyǵys Túrkistan Respýblıkasy men Altaı aımaǵynyń jeke bıleýshisi statýsyndaǵy Ospan batyrdy qoldaýdy toqtatty, Stalın men Mao zedýn kelisimge keldi.
Ospan batyr bastaǵan kóterilisti Qytaıdyń kommýnıstik bıligi aıaýsyz basty. Osy oqıǵadan keıin jazalaýshy áskermen qasha urys salǵan Altaı jáne Tarbaǵataı qazaqtary Sovet Odaǵy aýmaǵyna emes, ońtústikke bet alyp, Gımalaı arqyly Úndistan men Pákistan jerine ótti, keıin olar Túrkııadan pana tapty. Uzaq jolda shól men ashtyqtan, sýyqtan myńdaǵan adam qyryldy. Sol oqıǵadan keıin Qytaı qazaqtary ózderi jaılap otyrǵan aýqymdy terrıtorııany daýlaǵan emes, QHR-dyń quramyndaǵy nemese odan táýelsiz respýblıka suraǵan emes. Olar budan bylaı Sovet Odaǵynyń quramyndaǵy Qazaqstandy otanym dep sanady.
Qytaı qazaqtarynyń kóńiline qaıaý túsirgen taǵy bir jaıt bar. Jalpy, Shyǵys Túrkistan jaǵyrapııalyq jáne etnıkakalyq eki bólikten turady. Aımaqtyń negizgi halqy – uıǵyrlar men qazaqtar. Ońtústigin uıǵyrlar, soltústigin qazaqtar jaılaıdy. Eki arany bıik taý silemi bólip jatyr. Qytaı bıligine kommýnıster kelgen soń, qazaqtar jaılaǵan aýmaqta ornalasqan Úrimshi qalasyn ortalyq etip, «Shyńjań Uıǵyr avtonomııaly aýdany» (mundaǵy aýdan – avtonomııaly respýblıkamen teńestirilgen ákimshilik birlik) dep atady. Uzaq jyldar boıy táýelsizdikti ańsaǵan uıǵyrlar ákimshilik bólik ataýyndaǵy «uıǵyr» sózin mise tutqan sııaqty. Árıne, aıamaqta uıǵyrlardyń sany basqa ulttarmen salystyrǵanda basym boldy. Sondyqtan jergilikti bılik organdarynda kóbinese uıǵyrlar qyzmet atqardy.
Ótken ǵasyrdyń ortasynan bastap aımaqqa hanzýlardy (qytaılar) jappaı kóshirý, jalpyqytaılyq «mádenı tóńkeris» Shyǵys Túrkistannyń baıyrǵy halqynyń úles salmaǵyna kóp ózgeris jasady. Qazir aımaqtaǵy qytaılardyń sany uıǵyrlarmen teńesip tur. Beıresmı málimet boıynsha, Shyńjańdaǵy uıǵyrlardyń sany – 22 mln. shamasynda, al qazaqtar – 3 mln. Osy artyqshylyq – Shyńjańdaǵy uıǵyrlardyń únemi táýelsizdikke umtylýyna sebep bolyp turǵan faktordyń biri.
20-ǵasyrdyń sońyna qaraı 15 ulttyq respýblıkanyń basyn biriktirip turǵan kommýnıstik partııa bılegen Sovet Odaǵy ydyrady. Bul oqıǵa Shyńjańdaǵy qazaqtar men uıǵyrlarǵa eki túrli áser etken sııaqty: qazaqtardyń sanasynda «bizdiń tarıhı otanymyz – táýelsiz Qazaqstan» degen senim kúsheıdi. Buǵan Qazaqstan Respýblıkasynyń shetelde turyp jatqan qazaqtardy shaqyrýy, osyǵan oraı arnaıy kóshi-qon zańynyń qabyldanýy da qosymsha áser etti. Qytaı qazaqtarynyń aldyńǵy legi Qazaqstanǵa qaraı kósh túzedi.
Arqa súıeıtin memleketi joq uıǵyrlar «Sovet Odaǵynyń ydyraý proesi Qytaıdy da bólshekteıdi, Shyǵys Túrkistan táýelsizdik alady» dep úmittendi.
Uıǵyrlardy óz aldyna táýelsiz el bolýǵa ıtermeleıtin taǵy bir faktor bar. Ótken ǵasyrdyń sońynda memlekettik josparly ekonomıkasy daǵdarysqa ushyraǵan kommýnısttik eki ımperııa – Sovet Odaǵy men QHR halyq sharýashylyǵyna naryqtyq ekonomıkanyń elementterin kirgizdi, múlikke jekemenshik engizý, ujymdyq nemese jeke kásipkerlikpen shuǵyldanýǵa ruqsat berildi, shetelmen saýda-sattyq ashyldy. Osy jaǵdaı burynnan otyryqshy ómir saltyn ustanatyn uıǵyrlarǵa kóp artyqshylyq berdi. Shyńjań ólkesi batys baǵyttaǵy eldermen ishki Qytaıdy baılanystyratyn saýda jolyna aınaldy. Bul Shyńjańnyń iri qalalaryndaǵy ónerkásiptiń damýyna serpin berdi, shekaralas jatqan Qyrǵyzstan, Ózbekstan, Qazaqstan, Tájikstan jáne Reseımen saýda-sattyq, alys-beris kúsheıdi. Ekonomıkalyq proesterge uıǵyrlardyń belsene aralasýy jáne sáıkesinshe olardyń ál-aýqatynyń ósýi, turmys-tirshiliginiń jaqsarýy – obektıvti jaǵdaı.
Ekonomıkalyq turǵyda birshama táýelsizdikke jetken adamnyń ýaqyt óte kele saıası táýelsizdikke umtylýy – zańdy qubylys. Bul proess Shyǵys Túrkistandaǵy uıǵyrlardy aınalyp ótken joq. Qytaıdyń ortalyq bıliginen bir ǵasyr boıy qysym men kemsitý kórip kele jatqan uıǵyrlar Shyǵys Túrkistandy shynaıy táýelsiz respýblıka etýge kúsh saldy. Qytaıdaǵy, atap aıtqanda, Shyńjańdaǵy az ulttardyń quqyn taza saıası másele retinde, ejelgi uıǵyr qaǵanatyn qaıta qalpyna keltirý jolyndaǵy kúres retinde kóterdi. Bul – Ulybrıtanııa men Soltústik Irlandııa Birikken Koroldiginiń quramyndaǵy Soltústik Irlandııanyń, Ispanııanyń quramyndaǵy Katalonııanyń táýelsizdikke umtylýy sııaqty proess. Mundaı áreket kez kelgen memlekettiń ortalyq bıligi úshin separatızm, eldiń terrıtorııalyq tutastyǵy men qaýipsizdigi máselesi turǵysynda qarastyrylady. Sonymen qatar, mundaı árekettten ońdy nátıje shyǵa qoıýy da neǵaıbil.
Máselege taza saıası sıpat berý arqyly ony kún tártibine shyǵarý kezinde ulttyq, dinı jáne basqa da erekshelikterine qaraı kemsitý kórip jatqan adam quqy kóleńkede qalady. Rábııa Qadyr basqaratyn Búkilálemdik uıǵyr kongresi bolsyn, sheteldegi uıǵyrlar qurǵan otyzdan astam uıymnyń bári Shyńjań Uıǵyr avtonomııasyn táýelsiz memleket retinde tanýdy talap etti. Uıǵyr lıderleri narazylyq akııalary men sherýlerde Qytaı bıliginiń az ulttardy kemsitýi men adam tózgisiz repressıvti qorlyǵyn sıpattaıtyn naqty adamdardyń beıshara keıiptegi fotolary men taǵdyry jónindegi málimetti emes, jańa týǵan aı belgisimen aıshyqtalǵan kók týdy kóterdi. Sóıtip, Shyńjańdaǵy adam quqy máselesi eleýsiz jaǵdaıda qalyp qoıdy.
Shyǵys Túrkistandy mekendegen baıyrǵy halyqtarǵa qarsy jappaı repressııa júrgizile bastaǵanda Qazaqstanda qurylǵan «Atajurt eriktileri» uıymy máselege tek qana adam quqy turǵysynan qarady. «Atajurt eriktileriniń» lıderi Serikjan Biláshuly Qytaı kommýnıstik bıliginiń fashıstik saıasaty bútkil adamzatqa qaýip tóndirgenin aıta kele, quqy shektelip, zábir kórgen barlyq adamdy ultyna, dinine, násiline qaramaı, halyqaralyq uıymdarǵa aryzdanýǵa shaqyrdy. Ol «Qytaıdyń kommýnıstik bıliginiń saıası repressııasyna ushyraǵan qytaı ultynyń ókilderi bolsa, olardyń da aryzyn qabyldaımyz» dep málimdedi. Sonyń nátıjesinde, «Atajurt eriktilerine» qazaqtarmen qatar uıǵyrlar, qyrǵyzdar, tatarlar, ózbekter kelip aryzdandy. Olardyń ishinde týystary Qytaı konlagerinde japa shekken Qyrǵyzstan, Ózbekstan jáne Reseı turǵyndary da bar.
Tili túrki, dini musylman halyqtar tabıǵatynan buıyǵy, kónbis, kórgen sumdyq qorlyǵyn, ásirese seksýaldy sıpattaǵy zorlyqty jarııalaýǵa qulyqty emes. Onyń ústine Qytaı bıligi halyqty ábden qorqytyp tastaǵan, shetelge shyǵyp bara jatqan adamǵa qatań eskertý jasap shyǵaryp salady. Serikjan Biláshuly jetekshilik etken «Atajurt eriktileri» Qytaıda qysym kórip jatqan adamdardyń taǵdyryn jarııa etý, ashyq aryzdaný arqyly ǵana jaqsy nátıjege jetýge bolatyny jóninde úgit jasady. Sonyń nátıjesinde, «Atajurt eriktilerine» on myńdaǵan adam aryzdandy. Ashyqqa shyǵyp aryzdanǵandardyń túgelge jýyǵy – qazaqtar. Konlagerler men túrmelerde, úıqamaqta bolǵan adamdardyń aýdıo-vıdeo jáne jazbasha aryzdarynda aıtylǵan oqıǵalar Qytaıdaǵy genoıdke tán saıası repressııanyń aýqymy men sıpatyn anyqtap berdi.
(jalǵasy bar)
