«Demos» qoǧamdyq bırlestıgınıŋ töraǧasy, Halyqaralyq jurnalister federasiiasynyŋ (IFJ) müşesı Tūrarbek Qūsaiynovtyŋ «Zūlmat: Şyǧys Türkıstannyŋ küireuı» atty būl kıtaby Qytai kommunistık bilıgınıŋ Şyŋjaŋdaǧy türkı tıldes mūsylman halyqty ūlttyq erekşelıgı men tılınen aiyryp, joiyp jıberu üşın jasap jatqan jappai repressiiasy jönınde jazylǧan.
Şyŋjaŋdaǧy saiasi repressiianyŋ sipaty men zardaby naqty faktılerge negızdelıp, konslagerlerde qamauda bolyp, azap körgen tūtqyndardyŋ qasırettı taǧdyry arqyly baiandalǧan.
Kıtap avtory adam qūqy men liberalizm qūndylyqtaryn qorǧap qaludy «adamzat damuynyŋ basty prinsipı» dep qarastyrady.
Kıtap «Qazaqstandaǧy Parlamentarizmdı damytu qorynyŋ» qoldauymen jaryqqa şyqty.
Qytaidaǧy zūlmattyŋ algoritmı
Qytai Halyq Respublikasynyŋ Şyŋjaŋ (Şyǧys Türkıstan) ölkesındegı dını mūsylman türkı halyqtary men basqa da etnikalyq azşylyqqa qarsy jasap jatqan genosidke tän aiausyz qysym men repressiianyŋ auqymyn Qazaqstan arqyly sipattau maŋyzdy. Mūnyŋ bırneşe aspektısı bar. Qazaqstanda Qytaidaǧy repressiiadan zardap şegıp, sebepsız türmeler men «saiasi üirenu» dep atalatyn konslagerlerge qamalyp, azap körgen tırı kuägerlerdıŋ sany öte köp, myŋdaǧan adamnyŋ tuystary älı Qytai türmelerınde japa şegıp jatyr. Olardyŋ kömek sūrap şyrqyraǧan janaiqaiy älemdık qauymdastyqty qūlaǧdar ettı. Osyndai jaǧdaida Qazaqstan bilıgınıŋ Şyǧys Türkıstandaǧy adam qūqyynyŋ taptaluyn «Qytaidyŋ ışkı ısı» dep sanauy, basqa ūlttar bylai tūrsyn, şekaranyŋ arǧy betındegı qazaqtardyŋ basyna tüsken auyrtpalyqqa köz jūma qarauy problemany tıptı jalaŋaştap tastady.
Qytaidyŋ konslagerlerınde Qazaqstannyŋ bırneşe azamaty azap körıp şyqty. Qazaqstannyŋ azamattyǧyn alǧan nemese Qazaqstanda tūruǧa yqtiiarhaty bar qazaq otbasylardyŋ bölınıp qaluyna, otbasy müşelerınıŋ keibırınıŋ Qytai konslagerlerıne toǧytyluyna, sonyŋ saldarynan Qazaqstanda «tırı jetımder» men «tırı jesırlerdıŋ» tūrmys tauqymetın tartuyna, jalpy Qytai kommunisttık bilıgınıŋ jasap jatqan osyndai bassyzdyǧyna qazaq ükımetı narazylyq nota joldap, qataŋ talap qoiǧan emes. Qazaqstan bilıgı Qytaimen auqymdy sauda-sattyqty, alǧan qaryzyn, investisiialyq jobalardy adam qūqynan joǧary baǧalap otyr. Osy saiasattyŋ kesırınen oralmandardyŋ müddesın qorǧau jäne olarǧa kömek beru üşın qūrylǧan qoǧamdyq ūiymdar ükımettıŋ yǧyna jyǧylyp, qytai qazaqtarynyŋ problemasyn ainalyp ötetın müşkıl halge jettı.
Qazaqstandyq būqaralyq aqparat qūraldary da Qytaidan kelgen oralmandar men Şyǧys Türkıstandaǧy qazaqtardyŋ janaiqaiyna ädeiı nazar audarmaityn boldy. Būǧan deiın «Är qazaq – menıŋ jalǧyzym» dep ūrandap kelgen qazaq ūltşyl patriottary Şyǧys Türkıstandaǧy türkı halyqtaryn ūlttyq erekşelıgınen aiyru üşın ädeiı jasalyp jatqan genosid küşeigen tūsta ünsız qaldy. Ünemı «mūsylman bauyrmaldyǧyn» uaǧyzdyŋ jelısıne salyp sairaityn Qazaqstan Mūsylmandary dıni basqarmasynyŋ moldalary Qytai türmelerındegı azaptan ölgen, mäiıtı tuystaryna berılmei jön-joralǧysyz jerlengen mūsylmandarǧa «ǧaiyp janaza» şyǧarudan bas tartty. Olar özderınıŋ būl ısın «dındı saiasatqa aralastyrmaimyz» dep tüsındırıp jür.
Şyǧys Türkıstandaǧy repressiiaǧa qatysty Qazaqstandaǧy «beitarap» jaǧdaidyŋ qalyptasuyna Qytaidyŋ astyrtyn jasap otyrǧan jymysqy saiasatynyŋ da äserı tıptı auqymdy ekenın baiqatady. Qazaq qoǧamynda «qytaişyldar», «Qytaidyŋ jūmsaq küşı» degen jaŋa tüsınık paida boldy. Äldebır saiasi müdde közdegen mūndai toptar memlekettık basqaru apparatynda da, Qazaqstannnyŋ baiyrǧy tūrǧyndary arasynda da, tıptı Qytaidan qonys audarǧan oralmandardyŋ ışınde de bar. Būl Qytai bilıgındegı kommunisterdıŋ ekspansiialyq saiasatty jüielı ärı qarqyndy jürgızıp jatqanyn baiqatady.
Osyndai jaǧdaida Qytaidyŋ Şyǧys Türkıstandaǧy az ūlttarǧa jasap jatqan adam tözgısız qysymyn älem aldynda äşkereleu jäne oǧan qarsy küres taktikasy jaŋa sipatta ekenın aita ketken jön. Ötken ǧasyrda Qytaidyŋ batysyndaǧy türkı halyqtary «Şyǧys Türkıstan täuelsızdıgı» ideiasy aiasynda äreket etkenı belgılı. Aq gvardiiaşylardyŋ qoldauymen qūrylǧan Şyǧys Türkıstan İslam Respublikasy (1933), ortalyǧy Qūlja qalasy bolǧan Sovet Odaǧynyŋ yqpalyndaǧy Şyǧys Türkıstan Respublikasy da (1940-1945), Ospan batyr basşylyq jasaǧan Altai qazaqtarynyŋ köterılısı (1940-1949) de – sonyŋ aiǧaǧy. Qytaida kommunister bilık basyna kelgen soŋ, Sovet Odaǧy oŋtüstık-şyǧysynan tönıp tūrǧan qauıptıŋ seiıluıne bailanysty, Şyǧys Türkıstan Respublikasy men Altai aimaǧynyŋ jeke bileuşısı statusyndaǧy Ospan batyrdy qoldaudy toqtatty, Stalin men Mao Szedun kelısımge keldı.Ospan batyr bastaǧan köterılıstı Qytaidyŋ kommunistık bilıgı aiausyz basty. Osy oqiǧadan keiın jazalauşy äskermen qaşa ūrys salǧan Altai jäne Tarbaǧatai qazaqtary Sovet Odaǧy aumaǧyna emes, oŋtüstıkke bet alyp, Gimalai arqyly Ündıstan men Päkıstan jerıne öttı, keiın olar Türkiiadan pana tapty. Ūzaq jolda şöl men aştyqtan, suyqtan myŋdaǧan adam qyryldy. Sol oqiǧadan keiın Qytai qazaqtary özderı jailap otyrǧan auqymdy territoriiany daulaǧan emes, QHR-dyŋ qūramyndaǧy nemese odan täuelsız respublika sūraǧan emes. Olar būdan bylai Sovet Odaǧynyŋ qūramyndaǧy Qazaqstandy otanym dep sanady. Qytai qazaqtarynyŋ köŋılıne qaiau tüsırgen taǧy bır jait bar. Jalpy, Şyǧys Türkıstan jaǧyrapiialyq jäne etnikakalyq ekı bölıkten tūrady. Aimaqtyŋ negızgı halqy – ūiǧyrlar men qazaqtar. Oŋtüstıgın ūiǧyrlar, soltüstıgın qazaqtar jailaidy. Ekı arany biık tau sılemı bölıp jatyr. Qytai bilıgıne kommunister kelgen soŋ, qazaqtar jailaǧan aumaqta ornalasqan Ürımşı qalasyn ortalyq etıp, «Şyŋjaŋ Ūiǧyr avtonomiialy audany» (mūndaǧy audan – avtonomiialy respublikamen teŋestırılgen äkımşılık bırlık) dep atady. Ūzaq jyldar boiy täuelsızdıktı aŋsaǧan ūiǧyrlar äkımşılık bölık atauyndaǧy «ūiǧyr» sözın mıse tūtqan siiaqty. Ärine, aiamaqta ūiǧyrlardyŋ sany basqa ūlttarmen salystyrǧanda basym boldy. Sondyqtan jergılıktı bilık organdarynda köbınese ūiǧyrlar qyzmet atqardy. Ötken ǧasyrdyŋ ortasynan bastap aimaqqa hanzulardy (qytailar) jappai köşıru, jalpyqytailyq «mädeni töŋkerıs» Şyǧys Türkıstannyŋ baiyrǧy halqynyŋ üles salmaǧyna köp özgerıs jasady. Qazır aimaqtaǧy qytailardyŋ sany ūiǧyrlarmen teŋesıp tūr. Beiresmi mälımet boiynşa, Şyŋjaŋdaǧy ūiǧyrlardyŋ sany – 22 mln. şamasynda, al qazaqtar – 3 mln. Osy artyqşylyq – Şyŋjaŋdaǧy ūiǧyrlardyŋ ünemı täuelsızdıkke ūmtyluyna sebep bolyp tūrǧan faktordyŋ bırı.
20-ǧasyrdyŋ soŋyna qarai 15 ūlttyq respublikanyŋ basyn bırıktırıp tūrǧan kommunistık partiia bilegen Sovet Odaǧy ydyrady. Būl oqiǧa Şyŋjaŋdaǧy qazaqtar men ūiǧyrlarǧa ekı türlı äser etken siiaqty: qazaqtardyŋ sanasynda «bızdıŋ tarihi otanymyz – täuelsız Qazaqstan» degen senım küşeidı. Būǧan Qazaqstan Respublikasynyŋ şetelde tūryp jatqan qazaqtardy şaqyruy, osyǧan orai arnaiy köşı-qon zaŋynyŋ qabyldanuy da qosymşa äser ettı. Qytai qazaqtarynyŋ aldyŋǧy legı Qazaqstanǧa qarai köş tüzedı.Arqa süieitın memleketı joq ūiǧyrlar «Sovet Odaǧynyŋ ydyrau prosesı Qytaidy da bölşekteidı, Şyǧys Türkıstan täuelsızdık alady» dep ümıttendı. Ūiǧyrlardy öz aldyna täuelsız el boluǧa itermeleitın taǧy bır faktor bar. Ötken ǧasyrdyŋ soŋynda memlekettık josparly ekonomikasy daǧdarysqa ūşyraǧan kommunisttık ekı imperiia – Sovet Odaǧy men QHR halyq şaruaşylyǧyna naryqtyq ekonomikanyŋ elementterın kırgızdı, mülıkke jekemenşık engızu, ūjymdyq nemese jeke käsıpkerlıkpen şūǧyldanuǧa rūqsat berıldı, şetelmen sauda-sattyq aşyldy. Osy jaǧdai būrynnan otyryqşy ömır saltyn ūstanatyn ūiǧyrlarǧa köp artyqşylyq berdı. Şyŋjaŋ ölkesı batys baǧyttaǧy eldermen ışkı Qytaidy bailanystyratyn sauda jolyna ainaldy. Būl Şyŋjaŋnyŋ ırı qalalaryndaǧy önerkäsıptıŋ damuyna serpın berdı, şekaralas jatqan Qyrǧyzstan, Özbekstan, Qazaqstan, Täjıkstan jäne Reseimen sauda-sattyq, alys-berıs küşeidı. Ekonomikalyq prosesterge ūiǧyrlardyŋ belsene aralasuy jäne säikesınşe olardyŋ äl-auqatynyŋ ösuı, tūrmys-tırşılıgınıŋ jaqsaruy – obektivtı jaǧdai. Ekonomikalyq tūrǧyda bırşama täuelsızdıkke jetken adamnyŋ uaqyt öte kele saiasi täuelsızdıkke ūmtyluy – zaŋdy qūbylys. Būl prosess Şyǧys Türkıstandaǧy ūiǧyrlardy ainalyp ötken joq. Qytaidyŋ ortalyq bilıgınen bır ǧasyr boiy qysym men kemsıtu körıp kele jatqan ūiǧyrlar Şyǧys Türkıstandy şynaiy täuelsız respublika etuge küş saldy. Qytaidaǧy, atap aitqanda, Şyŋjaŋdaǧy az ūlttardyŋ qūqyn taza saiasi mäsele retınde, ejelgı ūiǧyr qaǧanatyn qaita qalpyna keltıru jolyndaǧy küres retınde köterdı. Būl – Ūlybritaniia men Soltüstık İrlandiia Bırıkken Koroldıgınıŋ qūramyndaǧy Soltüstık İrlandiianyŋ, İspaniianyŋ qūramyndaǧy Kataloniianyŋ täuelsızdıkke ūmtyluy siiaqty prosess. Mūndai äreket kez kelgen memlekettıŋ ortalyq bilıgı üşın separatizm, eldıŋ territoriialyq tūtastyǧy men qauıpsızdıgı mäselesı tūrǧysynda qarastyrylady. Sonymen qatar, mūndai ärekettten oŋdy nätije şyǧa qoiuy da neǧaibıl.
Mäselege taza saiasi sipat beru arqyly ony kün tärtıbıne şyǧaru kezınde ūlttyq, dıni jäne basqa da erekşelıkterıne qarai kemsıtu körıp jatqan adam qūqy köleŋkede qalady. Räbiia Qadyr basqaratyn Bükılälemdık ūiǧyr kongresı bolsyn, şeteldegı ūiǧyrlar qūrǧan otyzdan astam ūiymnyŋ bärı Şyŋjaŋ Ūiǧyr avtonomiiasyn täuelsız memleket retınde tanudy talap ettı. Ūiǧyr liderlerı narazylyq aksiialary men şerulerde Qytai bilıgınıŋ az ūlttardy kemsıtuı men adam tözgısız repressivtı qorlyǧyn sipattaityn naqty adamdardyŋ beişara keiıptegı fotolary men taǧdyry jönındegı mälımettı emes, jaŋa tuǧan ai belgısımen aişyqtalǧan kök tudy köterdı. Söitıp, Şyŋjaŋdaǧy adam qūqy mäselesı eleusız jaǧdaida qalyp qoidy.Şyǧys Türkıstandy mekendegen baiyrǧy halyqtarǧa qarsy jappai repressiia jürgızıle bastaǧanda Qazaqstanda qūrylǧan «Atajūrt erıktılerı» ūiymy mäselege tek qana adam qūqy tūrǧysynan qarady. «Atajūrt erıktılerınıŋ» liderı Serıkjan Bıläşūly Qytai kommunistık bilıgınıŋ faşistık saiasaty bütkıl adamzatqa qauıp töndırgenın aita kele, qūqy şektelıp, zäbır körgen barlyq adamdy ūltyna, dınıne, näsılıne qaramai, halyqaralyq ūiymdarǧa aryzdanuǧa şaqyrdy. Ol «Qytaidyŋ kommunistık bilıgınıŋ saiasi repressiiasyna ūşyraǧan qytai ūltynyŋ ökılderı bolsa, olardyŋ da aryzyn qabyldaimyz» dep mälımdedı. Sonyŋ nätijesınde, «Atajūrt erıktılerıne» qazaqtarmen qatar ūiǧyrlar, qyrǧyzdar, tatarlar, özbekter kelıp aryzdandy. Olardyŋ ışınde tuystary Qytai konslagerınde japa şekken Qyrǧyzstan, Özbekstan jäne Resei tūrǧyndary da bar. Tılı türkı, dını mūsylman halyqtar tabiǧatynan būiyǧy, könbıs, körgen sūmdyq qorlyǧyn, äsırese seksualdy sipattaǧy zorlyqty jariialauǧa qūlyqty emes. Onyŋ üstıne Qytai bilıgı halyqty äbden qorqytyp tastaǧan, şetelge şyǧyp bara jatqan adamǧa qataŋ eskertu jasap şyǧaryp salady. Serıkjan Bıläşūly jetekşılık etken «Atajūrt erıktılerı» Qytaida qysym körıp jatqan adamdardyŋ taǧdyryn jariia etu, aşyq aryzdanu arqyly ǧana jaqsy nätijege jetuge bolatyny jönınde ügıt jasady. Sonyŋ nätijesınde, «Atajūrt erıktılerıne» on myŋdaǧan adam aryzdandy. Aşyqqa şyǧyp aryzdanǧandardyŋ tügelge juyǧy – qazaqtar. Konslagerler men türmelerde, üiqamaqta bolǧan adamdardyŋ audio-video jäne jazbaşa aryzdarynda aitylǧan oqiǧalar Qytaidaǧy genosidke tän saiasi repressiianyŋ auqymy men sipatyn anyqtap berdı. (jalǧasy bar)
Ūqsas jaŋalyqtar
