ۇلى ديمەكەڭنىڭ ومىرىندە جانە قىزمەتىندە «2»، «12»، «22» دەگەن ساندارعا بايلانىستى تىلسىم، سىرى جۇمباق جاعدايلار وتە كوپ. ديمەكەڭ 1912 جىلى 12 قاڭتاردا دۇنيەگە كەلدى. 82 جاسىنا قاراعان شاعىندا 22 تامىز كۇنى (1993) دۇنيە سالدى. ومىرىندە ۇلكەن قىزمەتكە كەلۋى تاعى «2» سانىمەن بايلانىسادى. 1942 جىلى كومبينات باستىعىنان بىردەن «سوۆمين» توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ، 1952 جىلى اكادەميا پرەزيدەنتتىگىنە سايلانادى. 1962 جىلى 12 ايدا حرۋششەۆكە قارسى كەلىپ، ءبىرىنشى باسشىلىق قىزمەتتەن كەتۋگە ءماجبۇر بولادى. ارادا 12 جىل وتكەن سوڭ بۇرىنعى ورنىنا قايتا كەلەدى. العاشقى ۇلكەن مەملەكەتتىك ماراپاتتى، ياعني ەڭبەك ەرى اتاعىن 1972 جىلى الادى. ال ءۇشىنشى «التىن جۇلدىز» ديمەكەڭە 1982 جىلى بەرىلدى. تىزە بەرسەك، ديمەكەڭ ومىرىندە «تىلسىم سان» نىساندارى جالعاسا بەرەدى. ەڭ قايران قالدىراتىنى – ديمەكەڭنىڭ بويىندا ءال-فارابي دانالىعى بويىنشا كەمەڭگەر پاتشاعا ءتان «12» قاسيەتتىڭ تۇگەل توعىسقانىنا كوزىڭىز جەتەدى.
ءال-ءفارابيدىڭ دانالىعىندا كەمەڭگەر باسشى ءوزىنىڭ سۇيەك-سىنى، سىرتقى تۇلعاسى ارقىلى ەرەكشە كورىنۋى كەرەك. ياعني ول ادام وتە سىمباتتى: «ءمىنسىز، مۇسىندەي ادەمى، ءيمانجۇزدى بولۋعا ءتيىس». ديمەكەڭ جاراتىلىسىنان كورىكتى، بويشاڭ جانە جۇزىنەن نۇر توگىلىپ تۇراتىن ءيمانجۇزدى كىسى ەدى. كەڭەستىك داۋىردەگى مەملەكەت قايراتكەرلەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ سىمباتتى، بوي جاعىنان دا، وي جاعىنان دا ەرەكشە بولەك تۇلعا ديمەكەڭ ەكەنى بەلگىلى.
كەمەڭگەر ادامنىڭ ءبىرىنشى قاسيەتىن ايتتىق. ەكىنشى قاسيەتى تۋرالى دانا ول ادام «وزىنە ايتىلعان ءسوزدىڭ ءبارىن تەرەڭ تۇسىنەتىن جانە ءىستىڭ جاي-جاعدايىنا سايكەس جان-جاقتى تەز ۇعىپ الاتىن اسا زەرەك بولۋى كەرەك» – دەيدى. ديمەكەڭنىڭ زەرەكتىگى مەن ءبارىن ءبىلىپ، سەزىپ تۇراتىن ايىرىقشا قاسيەتى جونىندە كەمەڭگەر قاسىندا جۇرگەن دانانىڭ سەرىكتەرى قازىرگە دەيىن تاڭدانا ايتادى. ديمەكەڭ ادامنىڭ ىشىندەگىسىن ءبىلىپ تۇراتىن، سوزىنەن نە ويلايتىنىن تەز اڭعاراتىن زەرەك جان ەدى. ديمەكەڭنىڭ قاريالاردىڭ ءسوزىن مۇقيات تىڭداپ، سول بويىنشا كەڭەسىپ، ماسەلە شەشەتىنى كوپتەگەن ەستەلىكتەردە ايتىلادى.
ءۇشىنشى قاسيەتى تۋرالى ءال-فارابي بىلاي دەيدى: «ول ءوزى جۇرگەن، كورگەن، ەستىگەن نارسەلەردىڭ ءبارىن زەردەسىنە ۇزاق ساقتايتىن، بۇلاردان ەش نارسەنى ۇمىتپايتىن ادام بولسىن» – دەيدى. ديمەكەڭ زەردەلىلىگى ءوز الدىنا – ەستە ساقتاۋ قابىلەتى اڭىزعا اينالعان. ءوزى ارالاسقان وقيعالاردىڭ جىل، اي-كۇنى ءتىپتى، ساعات، مينۋتىنا دەيىن ول كىسىنىڭ ەسىندە ولە-ولگەنشە ساقتالعان. قازاقستانداعى مىڭداعان كولحوز-سوۆحوزداردىڭ، جەر-سۋدىڭ جانە وزات شوپان، مەحانيزاتورلاردىڭ ەسىمىن ومىرىندە ۇمىتپاعان. ءوندىرىس، ەكونوميكاعا بايلانىستى ساندار مەن تسيفرلاردى كەز كەلگەن جاعدايدا جاڭىلماي ايتىپ وتىراتىنى عالىمداردىڭ ءوزىن قايران قالدىرعان. ديمەكەڭ ەستەلىگىندە سۇيگەن جارى، ومىرلىك سەرىگى زۋحرا شارىپقىزىمەن قانشا جىل، قانشا اي جانە قانشا كۇن بىرگە بولىپ، ءومىر سۇرگەنىن جارىقتىق ساعاتىنا دەيىن ەسىنە ساقتاعان عوي. ديمەكەڭنىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتىنە تەڭەۋ جوق. بۇل قوناەۆتىڭ قۇبىلىس ەكەنىن دالەلدەيدى.
ءتورتىنشى قاسيەت تۋرالى بىلاي دەلىنەدى. «ءبىرىنشى باسشى تەرەڭ وي يەسى جانە جادىنا ساقتالعانداردىڭ ءبارىن ايدان-انىق ەتىپ ايتىپ بەرە الاتىن شەبەر ءارى شەشەن بولۋى شارت».
ديمەكەڭنىڭ ەستىگەندەرى مەن كورگەندەرىن وتە شەبەر ءارى بەينەلى تىلمەن اڭگىمەلەيتىن حاس شەشەننىڭ ءوزى ەدى. ءسوز اراسىندا ادەمى ءازىل ايتىپ باۋرايتىن.
بەلگىلى قوعام قايراتكەرى ديمەكەڭ «قارا ءسوزدىڭ قايماعى ەدى عوي» دەپ ەستەلىگىندە جازادى. ديمەكەڭنىڭ بويىندا اقىندىق قاسيەت بولعان. ستۋدەنت كەزىندە ولەڭ جازعان. ديمەكەڭنىڭ شەشەندىگى تولە بي مەن بولتىرىك شەشەننىڭ «ءسوز كيەسىن» ەلەستەتەدى. ديمەكەڭنىڭ ءوزىنىڭ ەستەلىك كىتابىندا ەل ىشىندە سيرەك ايتىلاتىن ماقال-ماتەلدەر مەن قاناتتى سوزدەردى ورىندى جەرىندە قولدانادى.
كەمەڭگەر باسشىنىڭ بەسىنشى قاسيەتى «عىلىم-ءبىلىم مەن ونەرگە جانى قۇشتار، ءار كۇن سايىن وقىپ ۇيرەنۋدەن شارشاپ-شالدىقپايتىن ادام بولۋى كەرەك» ەكەن.
ديمەكەڭ تۋا بىتكەننەن عىلىم مەن ونەردى تەرەڭ ءتۇسىنىپ، عىلىم جولىندا ەڭبەكتەنگەن ءبىلىمپاز ەدى. قوناەۆ عىلىم سالاسىندا جاڭالىق اشقان جانە بولجام جوبالارى ناقتى ىسكە اسىپ، وندىرىسكە ەنگەن ينجەنەر-عالىم ەدى. تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوقتورى قوناەۆتىڭ بۇل سالاداعى ەڭبەگى ءوز الدىنا. قانىش ساتباەۆتان كەيىنگى اكادەميا پرەزيدەنتى ديمەكەڭنىڭ عىلىم الەمىندە وزىندىك ىزدەنىس جولى بولدى. اكادەمياعا ديمەكەڭ باسشىلىق ەتكەن جىلدارى «قازاق عىلىمىندا» دامۋ بولدى. ديمەكەڭ ەلۋىنشى جىلدارى قىتايعا بارعان ساپارىندا قازاقستانداعى گەولوگيا عىلىمى تۋرالى بايانداما جاسايدى. قاپشاعاي تەڭىزىنىڭ ومىرگە كەلۋى قوناەۆتىڭ عىلىم جەتىستىكتەرىن پايدالانىپ، عىلىمي بولجامدار مەن جوبا زەرتتەۋلەردى ەسكە الۋىنىڭ ناتيجەسى ەدى.
ءوزى عالىم ديمەكەڭ عالىمدار ءۇشىن قولدان كەلگەننىڭ ءبارىن جاسادى. ال، ونەر مەن مادەنيەتكە ءدال ديمەكەندەي جاناشىر باسشى بولعان جوق. ديمەكەڭ ءداۋىرىن ونەر ادامدارى مەن جازۋشىلار قازىر «التىن عاسىر» دەپ اتاپ ءجۇر.
ديمەكەڭ تەاترعا ءجيى باردى، اقىن-جازۋشىلاردىڭ جاڭا شىعارمالارىن وقىپ، اۆتورلارعا ءوز پىكىرىن ايتىپ، ولارمەن ەتەنە جاقىن ارالاستى. عىلىم مەن ونەر سالاسىن دامىتۋداعى ديمەكەڭ ەڭبەگى ۇشان-تەڭىز. ديمەكەڭ ەستەلىگىندە عىلىمنىڭ «تىلسىم سىرلارى» جونىندە تەرەڭ ويلار ايتادى. عالىم قوناەۆتىڭ باي كىتاپحاناسىندا اتاقتى عالىمداردىڭ كىتاپتارى تولىپ تۇر.
كەمەڭگەر ەلباسىنىڭ التىنشى قاسيەتى جونىندە ۇلى فيلوسوف: «تاعامعا، ىشىمدىككە، سايران-سۇحبات قۇرۋعا كەلگەندە قاناعاتشىل بولۋ كەرەك» – دەيدى.
ديمەكەڭ تاعامدى تالعاپ، تەك ادال استى عانا جەگەن. «پەيىش جەمىسى» الما جەۋ ادەتى ەدى. ويتكەنى المانىڭ اعزاعا پايداسى مول. اراق-شاراپ ءىشۋ ديمەكەڭە جات بولدى. شاراپقا (كونياك) اۋزىن تيگىزگەنى بولماسا المايتىن. اندا-ساندا تەك «ىرىمىن» جاساپ، دوس-جاراندارىنىڭ كوڭىلى قالماۋ ءۇشىن وسىلاي ەتەتىن. باسىندا تەمەكى تارتقانى راس. دەنساۋلىعىنا بايلانىستى دارىگەرلەردىڭ كەڭەسىنە كونىپ، شىلىمدى ءۇزىلدى-كەسىلدى قويىپ كەتەدى. ديمەكەڭ ۋ-شۋ قالا ءومىرىن ۇناتپاعان. توي-دۋماندا شالقىپ سايران سالعان جوق.
قوناەۆ بارلىق جاعىنان قاناعاتشىل بولىپ، كوزىنىڭ تىرىسىندە شىن اۋليە اتاندى. جەتىنشى قاعيدادا ايتىلعانداي ديمەكەڭ «جاراتىلىسىنان ساۋىق قۇمارلىقتان اۋلاق بولدى».
دەمالىسىن تازا اۋادا سەرۋەندەپ، تابيعات اياسىندا وتكىزۋدى بۇلجىماس ادەتكە اينالدىردى. اڭشىلىق، ساياتكەرلىك سالت جانە مەرگەندىك ونەر ديمەكەڭنىڭ كوزى جۇمىلعانشا تاستاماعان ەرمەگى ءارى كوڭىلدى دەمالىسى ەدى.
سەگىزىنشى قاعيدادا كەمەڭگەردىڭ شىندىقتى ءسۇيىپ، جالعاندىققا قارسى تۇرۋى جونىندە ايتىلادى.
ديمەكەڭ وتىرىك-وسەك ايتقانداردى جەك كوردى. جالعان سويلەگەندەردى ۇناتپادى.
ديمەكەڭ كولبيننىڭ (سول كەزدەگى ءبىرىنشى باسشى) ءوزى تۋرالى جالعان سويلەپ، ماسكەۋگە وتىرىك ايتقان ورەسىزدىگى مەن ەكىجۇزدىگىن كەشىرمەي كەتتى. جەلتوقسان وقيعاسىنا بايلانىستى ديمەكەڭدى كولبين ورىنسىز كىنالاپ، ايىپتاعان بولاتىن.
ديمەكەڭنىڭ ۇستىنەن ارىز جازىپ، ءوزى تاسادا تۇرعان بەلگىلى پارتيا قايراتكەرى كەيىن ارىزداعى ايتىلعاندار وتىرىك بولىپ شىققاندا قوناەۆقا جالىنىپ، كەشىرىم سۇرايدى.
توعىسىنشى قاعيدادا جازىلعانداي ديمەكەڭ «جانى اسقاق جانە ار-نامىسىن اسا ارداقتايتىن ادام» ەدى.
ديمەكەڭنىڭ كىسىلىك ادامگەرشىلىك بەكزاتتىق قاسيەتى جانە تاربيەسى ونەگە. مۇنى حالىق جاقسى بىلەدى.
حرۋششەۆ ديمەكەڭدى ءبىرىنشى باسشىلىق قىزمەتتەن الىپ، قورلاپ، ار-نامىسىنا تيگەندە قوناەۆ: «مەنى ەندى باسشىلىق جۇمىسقا قويماڭىز. ينجەنەر-گەولوگپىن. گەولوگيا ينستيتۋتىنا كەتەيىن» دەيدى. حرۋششەۆ «ءسىز بىزگە ءالى دە كەرەك ادامسىز» دەپ ەرىكسىز «سوۆمينگە» توراعا ەتىپ تاعايىندادى.
ديمەكەڭ – ار-نامىسىنا كىر شالدىرماعان دانا. قاراپايىمدىلىعى مەن كىسىلىگىن جوعالتقان جوق. زەينەتتە جۇرگەندە دە ءوزىن تومەندەتپەدى. سوندىقتان كوزىنىڭ تىرىسىندە «الەمگە ايگىلى اۋليە» اتاندى. «ونىڭ جانى جاراتىلىسىنان پاسىق ىستەردىڭ بارىنەن جوعارى، يگى ىستەرگە ىنتىزار بولۋعا ءتيىس» دەپ ونىنشى قاعيدادا ايتىلعانداي ديمەكەڭ يگى ىستەردىڭ ۇيتقىسى، جاسامپازدىقتىڭ جولباسشىسى ەدى.
ءال-ءفارابيدىڭ ون ءبىرىنشى «قاعيدا-قاسيەتىندە» «ادىلەتسىزدىك پەن وزبىرلىقتى جەك كورەتىن ادام بولسىن» دەگەن جولدار ءدال ديمەكەڭنىڭ وزىنە ارنالىپ ايتىلعانداي اسەردە قالدىرادى.
قىزمەتتەن قۋىلىپ، پارتيادان شىققان تالاي باستىقتاردىڭ «قوناەۆ قابىلداۋىندا» بولىپ، ءادىل شەشىمدى سول كىسىدەن كورىپ، كوسەم جايىندا تەبىرەنە ايتقاندارىن كوپ ەستىدىك. ديمەكەڭ ساياساتقا بايلانىستى سوتتالىپ كەتە جازداعان اقىن ولجاس سۇلەيمەنوۆتى اراشالاپ الدى. ماسكەۋدە قياناتقا قارسى ۇستانىمىن ايتتى، اقىندى اقتادى.
ديمەكەڭ بار بولمىس-بىتىمىمەن ادىلدىكتى ءسۇيدى، وكتەمدىك پەن وزبىرلىققا جول بەرگەن جوق. ءمۇلت كەتىپ، پەندەشىلىككە بارعان كەزدەرى بولعان شىعار. قاتتى كەتىپ، بىرەۋدى رەنجىتكەن دە بولار. ءبىر قايران قالدىراتىن نارسە حالىق اراسىندا قوناەۆ تۋرالى ءبىر قاڭقۋ ءسوز، رەنىش، وكپە جوق. ويتكەنى ديمەكەڭ – وتە ءادىل بولعان كىسى. بۇل جاعىنان ديمەكەڭ – بۇگىنگى ەمەس كەلەر ۇرپاققا دا ۇلگى بولاتىن كەمەڭگەر. وسى جەردە ءبىر وقيعانى ايتا كەتۋ ءجون بولار. ديمەكەڭنىڭ ءىنىسىنىڭ ۇلى جاس بوزبالا بىردە قىزىپ الىپ، ونىڭ كۇزەتشىسىنىڭ بىرىنە ءجونسىز تيسەدى. كۇزەتشى سىباعاسىن بەرەدى. ونىڭ ۇستىنەن بىرەۋلەر «ۇلكەن كىسىنىڭ» تۋىسىنا «قول جۇمسادى» دەپ ارىز جازادى. شاعىم ديمەكەڭە دە جەتەدى. كۇزەتشىنى شاقىرىپ، شىندىقتى بىلگەن سوڭ: «سەنىكى دۇرىس. سازايىن بەرىپسىڭ» دەپ كىنالاماي قايتا ونى قورعايدى.
ءال-ءفارابيدىڭ ون ەكىنشى قاعيداسىندا، ياعني باسشى قاسيەتى جونىندەگى تامسىلىندە مىناداي جولدار بار: «ءوزى قاجەت دەپ تاپقان ءىستى جۇزەگە اسىرۋعا كەلگەندە شەبەر-شەشىمپازدىق تانىتىپ، بۇل شاقتا قورقىنىش پەن جاسقانۋ دەگەندى بىلمەيتىن بىربەتكەي، باتىل، ەرجۇرەك بولۋى مىندەت» دەيدى. مۇندا ايتىلاتىن كوسەمگە ءتان باتىلدىق پەن ەرجۇرەكتىك ديمەكەڭنىڭ بويىندا تۋعاننان بار ەدى. اتاسى قونايدىڭ باتىر، قورقۋدى بىلمەيتىن ەرجۇرەك قازاق بولعانى بەلگىلى. ونىڭ بويىنداعى قاسيەت شوبەرەسى ديماشقا دا دارىعان عوي.
و باستا تاۋ-كەن ينجەنەرى قوناەۆ قوڭىراتتاعى كەنىشتە «قاۋىپتى قوپارىلىستار» جاساۋ جۇمىسىنا جاۋاپتى بولادى. جازىم، جازىمىش بولىپ تۇراتىن جەردە ديمەكەڭنىڭ قورىقپاي تاۋەكەلگە بارعان كەزدەرىن حالىق بىلە بەرمەيدى. قاپشاعاي سۋ قويماسىن سالۋ جونىندەگى ديمەكەڭنىڭ باتىل شەشىمى مەن ىسكەرلىگى تاريحتا وشپەستەي بولىپ جازىلىپ قالدى. مەدەۋ شاتقالىندا تاۋ جارىپ، قوپارىلىس ارقىلى بوگەسىن جاساۋ «جوسپار – شەشىمىنە» باسىندا كەيبىر عالىمدار «الماتىعا قاۋىپ تونەدى» دەپ بۇعان قارسى بولدى. ديمەكەڭ ايتقانىنان قايتپادى. سوڭىندا ۇرەي قورقىنىشتى ەلەستەتكەن «قوپارىلىس ارەكەتى» ءساتتى بولىپ تاۋدا بوگەسىن جاسادى. مەدەۋدەگى كەيىنگى سەل-تاسقىن (1973 جىل) كەزىندە ديمەكەڭ باسىن بايگەگە تىگىپ، سۋ كوككە شاپشىعان بوگەتتىڭ ۇستىندە ءوزى ءجۇردى. ومىرىنە قاۋىپ ءتونىپ تۇرعانىن ەلەمەي، تاسقىن سۋ بويىندا جۇمىسشىلار مەن ماماندارعا كەڭەس بەردى. مەدەۋدەگى وقيعاعا بايلانىستى كەڭەس اۋحاديەۆ ءوز ەستەلىگىندە ديمەكەڭنىڭ حالقى ءۇشىن بارىنە بارۋعا دايار شىن ۇلت پەرزەنتى ەكەنىنە كوزى جەتكەنىن ايتادى.
وراز قاۋعاباي
"ۇلت پورتالى"
