بۇگىن – التى الاشتىڭ ارداعى، اكادەميك-جازۋشى زەينوللا قابدولوۆتىڭ تۋعان كۇنى. وسىعان وراي عۇلاما عالىمنىڭ نەمەرەسى ابىلاي قابدولوۆتىڭ ماقالاسىن ۇسىنىپ وتىرمىز.
مەن – جاقىندا عانا توقسان جىلدىعى تويلانعان اكادەميك-جازۋشى زەينوللا قابدولوۆتىڭ ەڭ كىشى، ياعني ونىنشى نەمەرەسىمىن. اتام ماعان كىشكەنە كۇنىمنەن كوپ ءۇمىت ارتتى. اتىمدى دا ابىلاي دەپ ءوزى قويدى. جالعىز مەنىڭ ەمەس، اعالارىمنىڭ، ياعني وزگە نەمەرەلەرىنىڭ ەسىمدەرىن دە قويعان سول كىسى. زەينوللا اتام مەن ساۋلە اپامنىڭ ءتورت بالاسى بولدى. ونىڭ ەكەۋى – دارىن مەن ابزال اعالارىم ىلگەرىدە ومىردەن ءوتىپ كەتتى. ءتورت ۇلدىڭ ۇلكەنى باقىت زەينوللاۇلى – مەنىڭ اكەم. باقىتتان ءۇش ۇلمىز: اراي، اباي، ابىلاي. سەرىك زەينوللاۇلىنان – ساردار، سانجار، ءبيبىنۇر. دارىننان – ارىن، عالىم، داريا. ابزالدان – ايدار. ەندى اتامنىڭ شوبەرەلەرىن تانىستىرايىن: سارداردان – سانات، قايسار، سوفيا، ديار; سانجاردان – دەنيزا، ابايدان – رامازان، زەرە; ارىننان – ايدىن. اتامىز كوز تىرىسىندە وسى سەگىز شوبەرەسىنىڭ ۇلكەنى ساناتتى عانا كورىپ، اتىن قويىپ كەتتى. ال اجەم – ساۋلە اپا تەك كىشى شوبەرەسى دياردى عانا كورە العان جوق.
بەلگىلى عالىم، اتامنىڭ جاقسى كورگەن شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى ماقسات ءتاج-مۇرات اعا «اتىراۋ» گازەتىندە جاريالانعان «ءوز جەرىندە اۋليە بار» اتتى اسەرلى ماقالاسىندا بىلاي دەپ جازدى: «ىسىق دەگەن كىسىدەن ەكى بالا – اقسارى مەن سارىباي تۋادى. سارىبايدان: توعىنشى، ودان قادىربەرگەن، ودان قادىرعۇل، ودان – سەيتەن، ساماي، جيەن. جيەننەن ءۇش بالا: بايمۇرات، سامۇرات، ابىزمۇرات. سامۇراتتان: جاقسىباي، جاپالاق، وتە. وتە بايبىشەسىنەن قىلىش، قۇلباي، اققوشقار، باشەن دەيتىن ءتورت ۇل، توقالى قىزعالداقتان – بوستان، اسان، ۇسەن، بايگەل، قۇمالاق دەگەن ۇلدار كورگەن. قىلىشتىڭ بايبىشەسى تولەبيكەدەن – تولەپ، توبىق، مىمسى، مىرزاعۇل، توقالىنان: اقمىرزا، بايمىرزا، بارماق، ناۋشا. ناۋشادان: كوپجان، قاديشا، قابدول، ءساپي، كەنجەباي. قابدولدان: قوڭىرشا، زەينوللا، قاليماش، ورىن».
تاريحشى مارات جۇماعۇلوۆتىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنىپ، ءبىزدىڭ اۋلەتتىڭ شەجىرەسىن تۇزگەن قادىرلى ماقسات اعاما مىڭ دا ءبىر راحمەت! بىراق وسىعان ازداپ وزگەرىس ەنگىزۋگە تۋرا كەلىپ تۇر. ويتكەنى، كوپجان – قابدولدىڭ اعاسى ەمەس، اكەسى. اتامىز مەن اجەمىز كىشكەنە كەزىمىزدەن قۇلاعىمىزعا جاقسىلاپ قۇيعاندىقتان ءبىز مۇنى جاقسى بىلەمىز. يماندىلىق جولىنا تۇسكەن مەنىڭ اكەم باقىت ىلگەرىدە كوپجان بابامىزدىڭ باسىنا ارنايى بارىپ، ءتاۋ ەتىپ قايتقان.
سوندا مەنىڭ جەتى اتامنىڭ تىزبەگى بىلاي بولىپ شىعادى: وتە – قىلىش – ناۋشا – كوپجان – قابدول – زەينوللا – باقىت. باقىتتان – ابىلاي.
مەنىڭ اتام زەينوللا قابدولوۆ وتە عاجاپ ادام ەدى. ءوز باسىم ەس بىلگەلى ول كىسىنىڭ ماعان ءبىر داۋىس كوتەرىپ، ۇرىسىپ، رەنجىگەنىن كورگەن ەمەسپىن. ارقاشان كۇلىپ، جادىراپ جۇرەتىن... مەنى كورگەن سايىن «ابىلايىم كەلدى!» دەپ، قۇشاعىنا باسىپ، قارسى الاتىن. اسىرەسە، تىلىمە قاتتى قىزىعاتىن. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن؟! بالكىم، تۋعاننان ءتىلىم قازاقشا شىعىپ، قازاق تىلىندە ەركىن سويلەگەنىمنەن بولار. ءوزىمنىڭ دە باسقا پاندەرگە قاراعاندا، ادەبيەتكە دەگەن قىزىعۋشىلىعىم باسىمىراق بولدى. ءبىرىنشى سىنىپتان باستاپ-اق، اتاما ارنالعان ولەڭدەر بولسا، سولاردى جاتتاپ، وزىنە ايتىپ بەرەتىنمىن. ول كىسى سوعان كادىمگىدەي قۋانىپ، ءماز-مەيرام بولىپ قالاتىن.
ساۋلە اپام كەيىن «كورگەن تۇستەي، ساعىمداي...» دەگەن كىتاپقا اينالعان كۇندەلىگىندە 2004 جىلعى 12 جەلتوقساندا بىلاي دەپ جازىپتى: «بۇل كۇنى تاڭەرتەڭ اتاسىن قۇتتىقتاۋعا ابىلاي اتا-اناسىمەن كەلىپ، باۋىرجان جاقىپتىڭ زەكەڭە ارناعان «بايتەرەگىن» جاتقا ايتىپ بەردى. «سەن كىرگەندە كازگۋ-ءىم جارىق بولىپ كەتەدى» دەگەن جولدارىن ەستىپ، كوڭىلى بوسادى». ءبىز جىل سايىن اتامنىڭ تۋعان كۇنىندە تۇگەل باس قوساتىنبىز. بۇل ءبىر باقىتتى كەزدەرىمىز ەدى. اركىم ءوز ونەرىن كورسەتەدى. مەن بەلگىلى اقىنداردىڭ ولەڭدەرىن وقيمىن. وسىلايشا اتامدى قۋانتقىم كەلەتىن.
جالپى، ساۋلە اپانىڭ كۇندەلىگىندە ەسىمى ەڭ كوپ الاتىن نەمەرەنىڭ ءبىرى – مەنمىن. ول كىسى 1999 جىلى 10 شىلدەدە «سەنبى. بۇگىن – ابىلايدىڭ تۋعان كۇنى. تورتتەن بەس جاسقا كەتتى. جارىق دۇنيەگە شىققالى 4 جىل. جاقسى ءوسىپ كەلە جاتىر. اسىرەسە، ءتىلى ءتاتتى. ويدا جوق سوزدەردى تاۋىپ ايتادى. مۇمكىن ءتىل مامانى بولار»، – دەپ جازىپتى.
ءبىرىنشى سىنىپتا وقىپ جۇرگەنىمدە اتامنىڭ: «التىنشى سىنىپقا جەتكەندە ءوز قولىما الامىن»، – دەگەنى بار. وسىنى نەگە ايتتى ەكەن دەپ ويلايمىن. نەگە التىنشى سىنىپ؟ ءبارىبىر ونىڭ سول ءسوزى ۇنەمى ماعان وي سالاتىن. ومىردە ءاربىر قادامىمدى اتتاعان سايىن «اتام نەنى مەڭزەدى؟ ادەبيەتشى بول دەگەنى مە؟ الدە، مۇنايشى بول دەگىسى كەلدى مە ەكەن؟ جالپى، ونىڭ ءۇمىتىن اقتاۋعا ۇمتىلىپ ءجۇرمىن بە؟»، – دەگەن سۇراقتار مازالاپ، كوكەيىمنەن كەتپەيتىن.
مەن تىلگە بەيىمىم بولسا دا، ءتىل مامانى بولمادىم. مەكتەپتى قازاقشا وقىدىم. الماتىداعى مۇقاعالي ماقاتاەۆ اتىنداعى مەكتەپ-گيمنازيادا، فيزيكا-ماتەماتيكا باعىتىنداعى مەكتەپتە ءبىلىم الدىم. ودان قازاق-قىتاي كوللەدجىنە ءتۇستىم. بۇل شەشىم دە جايدان-جاي بولعان جوق. 1991 جىلى اتام قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ دەلەگاتسياسى قۇرامىندا قحر-دىڭ شىڭجاڭ ايماعىنداعى ءۇرىمشى قالاسىندا بولعان ەكەن. مەن دە 2009 جىلى قازاق-قىتاي كوللەدجىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ۇرىمشىدە ءبىر اي بويى ءتىل ۇيرەنۋ كۋرسىندا وقىدىم. ءارى قاراي وسى ءتىلدى تەرەڭىرەك مەڭگەرە باستادىم. كەيىن بەيجىدەگى قىتاي مۇناي ينستيتۋتىنا قابىلداندىم. مۇناي-گاز ءىسى ماماندىعىن قالادىم. بۇل – قابدول بابامنىڭ يگەرگەن كاسىبى. اتا-بابا وسيەتىنە ادال بولۋ – مەنىڭ پەرزەنتتىك بورىشىم. بالكىم، بالا كەزىنەن مۇنايشىلاردىڭ اراسىندا وسكەن، سول كاسىپتىڭ وكىلدەرى تۋرالى تالاي كوركەم دۇنيە جازعان زەينوللا اتامنىڭ ءبىر كەزدەگى ورىندالماعان ارماندارىن جۇزەگە اسىرعىم كەلگەن شىعار.
اتام مەن اجەم ءبىزدى ءبىر-ءبىرىمىزدى سىيلاۋعا، باۋىرمالدىققا ۇيرەتتى. ءبىز وسى تالاپقا بەيىمدەلىپ وستىك. بۇل جونىندە ساۋلە اپانىڭ كۇندەلىگىندە بىلاي دەلىنگەن: «1999 جىل. 23 قىركۇيەك. تۇسكە قاراي ايدار نەمەرە (ابزالدىڭ بالاسى) كەلىپ، قۋانىپ قالدىق. بۇل بالا قازاق تىلىنەن كومەك سۇراي كەلىپتى. اسىرەسە، ابىلاي نەمەرە. ەكى نەمەرەنىڭ قۇشاقتاسقانىن كورگەندە جىلاعىڭ كەلەدى. قان تارتىپ تۇر عوي». نەمەسە: «1999 جىل. 22 قازان. جۇما. ساردار نەمەرەنىڭ تۋعان كۇنى. ول 20 جاستا. بۇل كۇنى بالالار دايىندالىپ، گازەت شىعاردى. ويىن تۇرلەرىن ويلاپ تاپتى. ساردار، اراي، اباي، عالىم، ايدار، ابىلاي، باقىت پەن گۇلبارام، بىزدەر...». وسىنداعى گۇلبارام – مەنىڭ انام. ماماندىعى – مۇعالىم. قازاقشاعا جۇيرىك بولۋىما ونىڭ دا ۇلەسى مول. تاعى دا جالعاستىرايىق: «1999 جىل. 15 جەلتوقسان. سارسەنبى. ءمۇسىلىم بازارباەۆتىڭ ماشيناسىن سۇراپ، باعىپ وتىرعان كىشى نەمەرەم ابىلايدى كورشى سوفياعا قالدىرىپ، زەكەڭ ەكەۋمىز ۆوكزالعا تارتتىق». قازىر وسى كۇندەر وتكەن شاقتىڭ ۇلەسىنە كەتتى. كۇندەلىكتى قايتا وقىعاندا، ءبارى كوز الدىڭا كەلە قالادى.
مەن 2006 جىلى رەسپۋبليكالىق تەلەارنا ۇيىمداستىرعان ينتەللەكتۋالدىق ويىنعا شاقىرىلدىم. وندا ءتۇرلى ساۋالدارعا جاۋاپ بەرىپ، ارنايى جۇلدە يەلەندىم. سونداعى اجەمنىڭ قۋانعانىن كورسەڭىز. اتام بۇل كەزدە ناۋقاستانىپ جاتقان-دى. ول كىسىگە دە مەنىڭ بايگە العانىم جونىندە ايتىلدى. ساۋلە اپام بۇل كۇندى كۇندەلىگىنە بىلايشا ورنەكتەپتى: «28 اقپان. سەيسەنبى. ابىلاي نەمەرە «التىن ساقا» سايىسىنا قاتىسىپ، سىيلىققا ماگنيتوفون، ساعات، شاي الىپتى. اتاسىنا ارناپ باۋىرجان جاقىپتىڭ ولەڭىن جاتقا ايتىپ بەردى. ءبارىمىزدىڭ جۇيكەمىز بوسادى».
اتامنىڭ ءاربىر ءسوزى – زەرگەردىڭ قولىنان شىققان اسىل بۇيىمداي سۇيكىمدى دە سۇلۋ ەدى. كوڭىلگە قۋانىش ۇيالاتىپ، ويىڭا وي قوسىپ، جىگەرلەندىرىپ، العا جەتەلەيتىن. ول ۇنەمى «قۇداي كوپ كورمەسىن، ون شاقتى نەمەرەم بار»، – دەپ تاۋبەشىلىك جاساپ وتىرۋشى ەدى. اللاعا شۇكىر، بۇگىندە ونىڭ نەمەرەلەرى – مەنىڭ ارقا سۇيەر اعالارىم اتا وسيەتىنە لايىق بولىپ، ومىردەن ءوز ورىندارىن تاپتى. ءبىرى – مەملەكەتتىك قىزمەتشى، ءبىرى – وقىتۋشى، ءبىرى – كاسىپكەر، ءبىرى – سۋرەتشى-ديزاينەر... اتىراۋداعى نەمەرەلەرى سونداعى زەينوللا قابدولوۆتىڭ كىتاپ ۇيىنە يە بولىپ وتىر.
اتام ومىردەن وزعان سوڭ، ونىڭ وسيەتىن قارا شاڭىراقتىڭ شىراقشىسى رەتىندە اپام جالعاستىردى. دەمالىسقا كەلگەن سايىن ول مەنى اتامنىڭ كابينەتىنە شاقىرىپ الىپ:
– بالام، سىرتتا ءجۇرسىڭ، وزىڭە قارا، دەنساۋلىعىڭدى كۇت. اتاڭ ايتقانداي: «تاڭەرتەڭ كۇننىڭ شىققانىنا قۋان»، – دەپ وتىراتىن.
اتام مەن اپام – ءوز بويلارىنداعى بار اسىلىن، مەيىرىم-شاپاعاتىن، سۇيىسپەنشىلىگىن ۇرپاعىنا شەكسىز ماحابباتى ارقىلى بەرىپ، ىزگىلىك نۇرىن سەبە بىلگەن، ۇلى پاراسات يەلەرى.
زەينوللا اتام ۇرپاق جالعاسى تۋرالى وي تولعاعاندا: «قاستەرلى اتا قاسيەتى بالاعا دارىماسا، نەمەرەدە قايتالانادى، نەمەرەدەن بولماسا، شوبەرەدەن شىعادى. ايتەۋىر ۇزىلمەيدى، ءىز-ءتۇزسىز جوعالمايدى»، – دەيتىن. ءبىز قازىر بۇل ءسوزدىڭ دە ءمانىسىن جاقسى تۇسىنەمىز.
مەنىڭ ءتىل مەن ادەبيەتكە قۇمارلىعىمدى بايقاعان اتامنىڭ: «التىنشى سىنىپقا جەتكەندە ءوز قولىما الامىن»، – دەگەنىن جوعارىدا ايتتىم عوي. بىراق وعان تاعدىر جازبادى. ءيا، ارينە وكىنىشتى-اق، بىراق جازمىشقا نە ىستەي الاسىڭ؟!
قازىرگى ۋاقىتتا اتاممەن وتكەن ءاربىر كۇنىمنىڭ، ءتىپتى ءاربىر ساعاتىمنىڭ قانداي قىمبات ەكەنىن جاقسى تۇسىنەمىن. سول كۇندەردىڭ ءبارىن دە ساعىنىشپەن ەسىمە الامىن. مەنىڭ كوز الدىمدا اتام ەشقاشان ۇمىتىلمايتىن، ءبىلىمدار، داناگوي تۇلعا، نەمەرەلەرىنە الىس بولاشاققا جول سىلتەۋشى اقىلمان ابىز رەتىندە قالىپ قويدى. ول كىسىدەي بولا الماسام دا، ۇقساپ باعۋ مىندەتىم دەپ سانايمىن.
ءبىزدىڭ ارعى اۋلەتىمىزدىڭ ۇرانى «بايتەرەك» بولعان ەكەن. شىن مانىندە مەنىڭ اتام دا تامىرىن تەرەڭگە جايعان بايتەرەك سەكىلدى. ءبىز ونىڭ تارامدالعان بۇتاقتارى مەن كوكتەپ كەلە جاتقان جاس شىبىقتارىمىز. ءبارىمىز دە جايقالىپ ءوسىپ، جۇرتقا سايا بولۋعا تىرىسامىز. بۇل – اتامنىڭ اماناتى.
ابىلاي قابدولوۆ،
قىتاي مۇناي ينستيتۋتىنىڭ
4-كۋرس ستۋدەنتى
بەيجىڭ قالاسى
2017 جىل
