الەم ەلدەرىندەگى اۋمالى-توكپەلى ساياسي احۋال، سونىڭ ىشىندە اقش-تاعى سايلاۋ، وڭتۇستىك كاۆكازداعى تاۋلى قاراباق سوعىسى مەن Covid-19 ىندەتىنەن بولعان پاندەميا جانە باسقا دا وقيعالار جاھاندىق ساياساتقا ءھام ەكونوميكاعا ءوز ىقپالىن جاساعانى ءمالىم. مەملەكەتتەر بۇل تىعىرىقتان بىرلەسىپ شىعۋعا امالدادى. سونىڭ ءبىرى – «كەشەندى ايماقتىق-ەكونوميكالىق سەرىكتەستىك» (كاەس) كەلىسىمى. بۇل – ەركىن ساۋدا ايماعىن قۇرۋ تۋرالى كەلىسىم. وعان ازيا-تىنىق مۇحيت ءوڭىرىنىڭ 15 مەملەكەتى قول قويعان. سونىڭ ىشىندە قىتاي مەن جاپونيا دا بار. بۇل ءوز كەزەگىندە وڭىردەگى ساۋدا-ساتتىقتى ليبەراليزاتسيالاپ، ەكونوميكانى دامىتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى دەپ كۇتتى.
بۇل كەلىسىمدى تۇزۋشىلەر ءبىز ورنالاسقان وا ايماعىنان الدەنەشە الىستا ورنالاسقان دەسەك تە، وعان قاتىستى ءبىزدىڭ دە مۇددە-قىزىعۋشىلىعىمىز جوق ەمەس. جارىم-جالقى سۇراقتار دا از ەمەس. مىسالى، بىزبەن كورشىلەس جاتقان قىتاي ەندى ازيادا ساۋدا-ساتتىقتى قالاي جاسايدى؟ بۇل كەلىسىم قازاقستانعا ءھام وا ەلدەرىنە قاندايمۇمكىندىكتەر اكەلەدى؟ كاەس ءوز كەزەگىندە ازيا ەلدەرىنە عانا ەمەس، ونىمەن وداقتاسىپ وتىرعان ەاەو پەن ەو ەلدەرى اراسىنداعى ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستارعا دا اسەر ەتپەي قويمايتىنى انىق. ەندەشە كەلەسىدەگى ساۋدا ساياساتى قالاي وربىمەك؟ كاەس-تەن كەيىن قىتايدىڭ «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» جوباسى قالاي وزگەرەدى؟..
بۇل سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەمەس بۇرىن، الدىمەن كاەس دەگەننىڭ قانداي كەلىسىمشارت ەكەنىنە، ونىڭ ارتىقشىلىقتارى مەن كەمشىلىكتەرىنا ءبىر شولۋ جاساعان ءجون-اق.
كەشەندى ايماقتىق-ەكونوميكالىق سەرىكتەستىك (Regional Comprehensive Economic Partnership, RCEP) — بۇل ەركىن ساۋدا ايماعىن قۇرۋ تۋرالى كەلىسىم. وعان اۋەلى وڭتۇستىك-شىعىس ازيا ەلدەرى اسسوتسياتسياسىنا مۇشە 10 مەملەكەت (وشاا: برۋنەي، ۆەتنام، كامبودجا، لاوس، مالايزيا، ميانما، سينگاپۋر، تايلاند، فيليپپينى) جانە 6 وشاا مەن ەكىارادا ەركىن ساۋدا بايلانىسى تۋرالى كەلىسىم جاساسقان 6 ەل (اۆستراليا، ءۇندىستان، قحر، جاڭا زەلانديا، كورەي رەسپۋبليكاسى جانە جاپونيا) كىرگەن. 2012 جىلدىڭ قاراشاسىنداعى كامبودجاجا وتكەن وشاا سامميتىندە اتالمىش كەلىسىمگە قول قويىلعان.
سول كەزدىڭ وزىندە-اق، قىتاي ساراپشىلارى اتالمىش كەلىسىمدى (كاەس) شىعىس ازيا ايماعىنداعى ەكونوميكالىق ينتەگراتسيانى كۇشەيتۋگە باعىتتالعان باتىل قادام دەپ باعالاعان. بۇل ەكونوميكالىق سەرىكتەستىك ءوز كەزەگىندە ءوڭىردىڭ تۇراقتىلىعى مەن دامۋىنا ىقپال ەتەدى دەپ سەندىردى. جانە ءدال وسى قىتاي كاەس-ءتى قۇرۋ پروتسەسسىنە بەلسەندى ارالاسىپ، بار كۇشىن سالىپ قولدادى. ويتكەنى، كاەس قىتايدىڭ اشىقتىق ستراتەگياسىنا دا، بەيبىت جانە دامۋعا باعىتتالعان كورشىلىك قارىم-قاتىناستى كۇشەيتۋ ساياساتىنا دا ءتيىمدى بولدى. سونداي-اق، قىتاي وسىدان ءبىر جىل وتكەندە قحر توراعاسى شي ءجيپيڭنىڭ باستاماسىمەن «جىبەك جولى ەكونوميكالىق بەلدەۋى» جانە «XXI عاسىردىڭ تەڭىزدەگى جىبەك جولى» سەكىلدى جاھاندىق جوبالاردى باستاپ كەتتى. بۇل ەكى جوبانىڭ باستالۋىن توراعا شي 2013 جىلى قازاقستانعا جانە يندونەزياعا بارعان ساپارلارىندا اشقان بولاتىن. كەيىن بۇل ەكى جوبا «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» جوباسىنا بىرىكتىلىرگەن.
كاەس-ءتىڭ اۋەلگى ماقساتى ازيا-تىنىق مۇحيتى وڭىرىندە ەركىن ساۋدا ايماعىن قۇرۋ دەدىك. ال ونىڭ جۇيەلى جۇمىسىنىڭ نەگىزى رەتىندە ءۇش پرينتسيپ قاراستىرىلعان. ولار: دسۇ نورمالارى مەن پرينتسيپتەرىنە سايكەس بولۋ; سەرىكتەستەردىڭ ايىرماشىلىقتارىنا جانە ولاردىڭ ىشىندەگى السىزدەرىنە مۇقيات بولۋ; سەرىكتەستىككە كىرمەيتىن مەملەكەتتەرگە دەگەن اشىقتىق (سونىڭ ىشىندە، ەركىن ساۋدا-ساتتىق تۋرالى ەكىجاقتى كەلىسىمدەرى بار سەرىكتەستەرگە).
كاەس مۇشە مەملەكەتتەردىڭ ورتاق مۇددەسى رەتىندە – تاۋار باعاسىن تومەندەتۋ ءۇشىن ساۋدانى ليبەراليزاتسيالاۋ، جاڭا نارىققا شىعۋ، ەكسپورت-يمپورت اعىنىن كوبەيتۋ، ينۆەستيتسيالىق ارەپتەستىكتى كەڭەيتۋ، جەكەلەگەن مەملەكەتتەر اراسىندا ساياسي جانە ەكونوميكالىق بايلانىستار ورناتۋ ت.ب. بولدى.
كاەس قۇرۋ تۋرالى كوپراۋندتىق كەلىسسوزدەر جۇرگەن. ارادا 8 جىل وتكەندە عانا، 2020 جىلدىڭ 15 قاراشاسىندا حانويدا كاەس قۇرۋ تۋرالى كەلىسىمدى بارلىق تاراپ ء(ۇندىستاندى قوسپاعاندا) قابىلداپ، قول قويعان. ساراپشىلار، بۇل (كاەس) – بۇل ءوز كەزەگىندە 2,2 ملرد تۇتىنۋشىسى بار، ءجىو كولەمى 28 ترلن دوللاردى قۇرايتىن (دۇنيەجۇزىلىك ءجىو كولەمىنىڭ 30 پايىزى) الەمدەگى ءىرى ەركىن ساۋدا ايماعى بولماق دەيدى.
«Bloomberg» اگەنتتىگى اتالعان ينتەگراتسيانى: «الەمدەگى ەڭ ءىرى ساۋدا كەلىسىمى» دەپ اتاعان. ارينە، ازيىلىق مەگا نارىقتىڭ قۇرىلۋى – ءوز كەزەگىندە گەوساياساتقا دا اسەر ەتپەتس قويمايدى. ال ول رەسەي مەن ورتا ازيا ەلدەرى سەكىلدى كورشىلەس مەملەكەتتەردىڭ دامۋ سترەتەگيالارىندا دا ەسكەرىلۋى كەرەك-اق.
كاەس سەكىلدى ءىرى ساۋدا بلوگىنىڭ پايدا بولۋى جاڭا ەكونوميكالىق ءتارتىپ پەن الەمدىك ەكونوميكانىڭ ورتالىعى وڭتۇستىك-شىعىس ازياعا، سونىڭ ىشىندە قىتايعا قاراي ويىسۋى مۇمكىن دەگەن دە وي تۋدىرادى. ونىڭ ۇستىنە قحر شىۇ مەن بريكس-تە دە باسىمدىققا يە. قازاق پەن فرانتسۋزعا ورتاق ەكونوميست، «Parlink Consulting-ءتىڭ» باسقارۋشى سەرىكتەسى بەرلين يريشەۆ اتاپ وتكەندەي، الەمدىك ەكونوميكاداعى وسى ءبىر رەكونفيگۋراتسيا مەن قىتاي پوزيتسياسىنىڭ نىعايۋىن بارلىق ەلدەر قاپەرلەرىنە الۋى كەرەك. قحر ءوز امبيتسيالارىنان اينىماي، كوپۆەكتورلى ساياسات جۇرگىزۋدىڭ ۇلگىسىن كورسەتتى. دەمەك، ەاەو مەن ەو اياسىنداعى ورتاق نارىق قالىپتاستىرعان ەلدەرگە دە وزدەرىنىڭ دامۋ ستراتەگيالارىنا ازدى-كەم وزگەرتۋلەر مەن تۇزەتۋلەر جاساۋعا تۋرا كەلەدى.
كاەس قۇرۋ تۋرالى اقپارات اۋەلى قىتايدىڭ اقش-تى الەمدىك ەكونوميكا وليمپىنەن قۇلاتۋىن اسىعا كۇتىپ جۇرگەن ەلدەرگە قوسىمشا كۇش بەرگەندەي بولدى. ونىڭ ۇستىنە كاەس كەلىسىمى 2016 جىلى اقش باستاپ قۇرعان ترانس-تىنىق مۇحيتى سەرىكتەستىگىنە بالاما رەتىندە قۇرىلعان. ول كەزدە تتس-عا قوسىلماعان جالعىز قىتاي ەدى. 2017 جىلى اتالعان ۇيىمدا سالماقتى پوزيتسياسى بولعانىنا قاراماستان اقش تا بۇل كەلىسىمنەن شىعىپ كەتتى. ال قىتاي بۇل قادامدى ۇتىمدى پايدالانىپ، كاەس قۇرۋ يدەياسىن قولعا الدى. ءتىپتى، اۆستراليا، فيليپپين، جاڭا زەلانديا سەكىلدى پروامەريكاندىق مەملەكەتتەردىڭ اقش-تان گورى قىتايدى ساۋداداعى سەرىكتەس رەتىندە قابىلداۋى دا كوپ نارسەنى اڭعارتسا كەرەك. جاپونيا مەن كورەي سەكىلدى باسقاپقىدا قاۋىپتى باسەكەلەس سانالعان مەملەكەتتەر دە كەيىن وسى توپتان تابىلدى. ءيا، كوپ جىلدىق كەلىسسوزدەردىڭ ارقاسىندا بۇل كەلىسىمدە قىتايدىڭ ۇپايى تۇگەل شىقتى. بىراق، بۇل الەمدىڭ ساۋدا ەرەجەسىن پەكين جازادى دەگەن ءسوز ەمەس.
كاەس كەلىسىمى قۇرىلۋى – قىتايدىڭ «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» جوباسى ۇمىتىلادى دەگەن دە ءسوز ەمەس. كەرىسىنشە، كاەس تەك ازيا ايماعىنداعى ساۋداعا عانا ەمەس، ەاەو مەن ەو ەلدەرىنىڭ ساۋداسىن دا ىنتالاندىرادى دەگەن ءسوز. قىتايدىڭ ينتەگراتسيالىق مودەلى جاھاندىق جانە وڭىرلىك كونفيگۋراتسياعا بەيىمدەلگىش ەكەنى ەشكىمدى تاڭقالدىرماسا كەرەك. شىعىستاعى بۇل الىپ التەرناتيۆا (كوبىنە كوپ قىتايمەن بايلانىستىرىلادى) كوپ رەتتە ادامداردى شىندىققا تۋرا قاراۋعا عانا ۇيرەتپەي، سول شىندىقتىڭ اۋىرتپالىعىن دا كوتەرۋگە بەيىمدەيتىنىمەن ەرەكشەلەنەدى. كونفۋتسيانستۆونىڭ ءبىر وسىيەتى دە – زاماناۋيلىققا سەنۋدى ۋاعىزدايدى. ول دەگەنىڭىز – ءبىزدىڭ ادامي بولمىسىمىز ءوزىن مۇندايدا يكەمسىز سەزىنبەيدى، كەرىسىنشە، ءوز مۇمكىندىكتەرىن كورسەتۋگە مۇمكىندىك الادى دەگەن ءسوز.
وسى رەتتە قىتايعا قاتىستى وڭتۇستىك-شىعىس جانە وڭتۇستىك ازيا مەن وا مەملەكەتتەرىندەشى سينوفوبيا وسى قاۋىمداستىقتارعا كەرى اسەرىن تيگىزبەي، جۇرتتى جالعان ۇرەيدەن ارىلتۋى كەرەك. ويتكەنى، اركىم ءوز قورقىنىشىنا ءوزى جاۋاپكەر. اۋەلى سانانى وسىنداي فوبيالاردان تازارتىپ، قورشاعان الەمگە، ونداعى مۇمكىندىكتەرگە سەرگەك كوزبەن قاراپ ۇيرەنۋىمىز كەرەك.
ءيا، «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» جوباسى قىتاي مۇددەسىنە نەگىزدەلگەن جانە قىتاي باقىلاۋىن كۇشەيتۋى مۇمكىن دەگەن قاۋىپتى تۋدىراتىنى راس. الايدا قىتاي ساياساتى وسىعان دەيىن «كەز كەلگەن يمپەريالىق جاۋلاۋشىلىق وي ونى كوپ مۇمكىندىكتەن شەكتەيدى» دەگەن فيلوسوفيادان ايناعان جوق.
قىتاي ءوز باسباتالارىندا ساياسي ينتەگراتسيادان گورى، ساۋدا-ساتتىقتاعى جەڭىلدىكتەردى كوزدەيتىن ەكونوميكالىق ينتەگراتسيالارعا مۇددەلى بولىپ كەلدى. قىتايدىڭ «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» دەپ اتالاتىن ينتەگراتسيالىق مودەلى «قولشاتىر» ىسپەتتى سيپاتتاماعا يە. ول دەگەنىڭىز – قىتاي ينۆەستيتسيالارى مەن يندۋستريالىق قۋاتىن ينتەگراتسياعا قاتىسۋشى ەلدەرگە جەتكىزەدى. ال قابىلداۋشى ەلدەر ءوز كەزەگىندە جاھاندانۋدىڭ قىتايلىق مودەلىنە ادالدىقتارىن رەتىندە ينتەگراتسيانى قولدايدى. قىتاي اتالمىش جوبا تۋرالى: «بۇل سەرپىمدى ينتەگراتسيالىق جوبا جانە ونىڭ كونفيگۋراتسياسىن قاتىسۋشى ەلدەردىڭ وزدەرى ايقىندايدى» دەيدى (ا. ماسلوۆ).
ءدال وسى «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جولعا» سالىنعان سالىم مەن كوممەرتسيالىق پايدانى بايلانىستىرماي، كەيبىر جوبالاردىڭ ءالى دە اياقتالماي تۇرعانىنا قاراماي، جالپى ەسەپتە قىتاي بۇل باستاماعا 260 ملرد دوللار كولەمىندە اقشا قۇيىپتى. قىتاي «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جولدى» قىزمەت ەكسپورتىنا باعىتتاپ قۇراتىن بولادى. جانە ءوز وندىرىستەرىن كەدەرگىسى از، سالىمنىڭ تيىمدىلىگى مۇقيات مونتيورنگتەلەتىن جاققا كوشىرەدى. وسى تۇرعىدان، وا ەلدەرىنە قىتاي ينۆەستيتسياسىن بارىنشا ءتيىمدى ءارى دۇرىس پايدالانا ءبىلۋ كەرەك. ويتكەنى، ەندىگىدە قىتاي ينۆەستيتسياسى ازايادى دەپ بولجانۋدا. بۇل ەاەو پەن كاەس-ءتىڭ دامۋ پەرسپەكتيۆالارىنا دا تىكەلەي قاتىمستى. جۋىردا، «ەاەو: Covid-19 پاندەمياسى مەن ەاەو دامۋ كەلەشەگى» اتتى ەاك ازىرلەگەن باياندامادا وداقتىڭ الداعى ۋاقىتتا تەك ىشكى ينتەگراتسيالارعا عانا ەمەس، سىرتقى بايلانىستاردى كۇشەيتۋگە دە جۇمىس جۇرگىزەتىنى ايتىلعان. وسى باعىتتا ۆەتناممەن ەاەو اراسىندا ەركىن ساۋدا ايماعى قۇرىلىپ جاتىر. 2019 جىلدىڭ 1 قازانىندا ەاەو ەلدەرى مەن سينگاپۋر اراسىندا دا جان-جاقتى ساۋدا كەلىسىمدەرىنىڭ العاشقى پاكەتى قابىلدانىپ، جۇزەگە اسىرالاتىن بولدى. سول سەكىلدى قىتايمەن دە ەاوەەلدەرى اراسىندا ساۋدا-ەكونوميكالىق بايلانىس ورناتۋ تۋرالى كەلىسىمدەر ءتۇزىلدى. ەاك قازىردىڭ وزىندە كامبودجا ۇكىمەتىمەن بىرلەسىپ جۇمىس جۇرگىزۋدە. 2018 جىلدىڭ قاراشاسىندا مەملەكەت باسشىلارىنىڭ قاتىسۋىمەن ەەك پەن وشاا اراسىندا مەموراندۋم قابىلداندى. بۇل كەلىسىمدەردەن ەاەو-نىڭ بيىل قاراشاداعى كاەس كەلىسىمى قابىلدانباي جاتىپ-اق، اتالعان باعىتتا جۇمىستى باستاپ كەتكەنىن كورۋگە بولادى. دەمەك، بۇل الداعى ۋاقىتتا دا جالعاساتىن بولادى.
ال قازاقستانعا كەلسەك، ەاەو-نىڭ بەلسەندى مۇشەسى رەتىندە وزىنە تيەسىلى قىتايدىڭ سولتۇستىك-شىعىس بولىگىندەگى ليانيۋنگان پورتىنداعى تەرمينالى ارقىلى ول ەاەو مەن كاەس-ءتى، كاەس پەن وا جانە ەو ەلدەرىن بايلانىستىراتىن كوپىر بولا الادى.
«ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» جوباسى ءالى دە قىتايدىڭ سىرتقى ساياساتتاعى وزەكتى باستامالارىنىڭ ءبىرى سانالادى. وعان قاتىستى ايتىلاتىن سىندارعا قاراماستان قىتاي باستى رولگە يە دامۋدىڭ، ساۋدا-ساتتىق پەن گەوساياساتتىڭ بۇل كومبيناتسياسى پەكيندى الەمدىك دەرجاۆا پوزيتسياسىنا جەتەلەيدى.
مىسالى، امەريكالىق اناليتيك دجوناتان حيللمان ءوزىنىڭ 2020 دىلدىڭ قىركۇيەگىندە شىققان «يمپەراتوردىڭ جاڭا جولى: قىتاي جانە عاسىر جوباسى» اتتى (The Emperor's New Path: China and the Project of the Century) كىتابىندا قىتايدى ساۋدا-ساتتىقتى وزدەرىنىڭ گەوساياسي امبيتسيالارىنىڭ قۇرالى ەتكەن وزگە دە دەرجاۆالارمەن سالىستىرىپ جازادى. دجوناتاون حيللمان ءوز ماقالاسىندا بريتان يمپەرياسىمەن سالىستىرعان. وندا: «ينفراقۇرىلىم قىتايدىڭ وڭتايلى قۇرالى ەكەنىنە قاراماستان، ول كوبىنە دامۋشى ەلدەر ءۇشىن قىزىقتى. الايدا جۇزەگە اسىرۋعا ۇزاق ۋاقىتتى قاجەت ەتەدى. پەكين باستاماسى دامۋشى ەلدەرگە قىزىق جانە «يمپەراتور سيگە» تاۋەلدىلىك – ونىڭ قىتايدىڭ سىرتقى ساياساتتاعى اۆانگاردى بولىپ قالاتىنىن اڭعارتادى»، دەپ جازىلعان.
قورىتا كەلە ايتارىمىز، كاەس كەلىسىمى ءسوزسىز قىتايدىڭ «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» باستاماسىن ودان ءىرى دامىتۋعا وڭ ىقپال ەتەدى جانە وڭتۇستىك-شىعىس ازيا، ازيا-تىنىق مۇحيتى ەلدەرى مەن وا اراسىندا جاڭا ەكونوميكالىق مۇمكىندىكتەر اشادى. سونىڭ ىشىندە، ءبىزدىڭ ءوڭىر ءۇشىن ۇلكەن نارىق اشىلادى. «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» جوباسى بىرنەشە جىلدىڭ ىشىندە ترانسپورتتىق-لوگيستيكالىق كوممۋنيكاتسيالاردى قۇرىپ، وڭىرلىك بايلانىستار نەگىزىندە وپەراتسيالىق پروتسەدۋرالاردى ءساتتى جۇرگىزۋگە مۇمكىندىك اشتى. بۇگىنلدە قازاقستان مەن وا ەلدەرى 2,2 ملرد نارىققا ءوز تاۋارلارىن ەكسپورتتاۋعا مۇمكىندىك الدى. سوندىقتان، بۇل ءوز كەزەگىندە قازاقستاندىق وندىرۋشىلەرگە، كاسىپكەرلەر مەن شەتەلدىك ينۆەستورلارعا اۋقىمدى ازيا نارىعىنا شىعارۋ ءۇشىن ءدال ءبىزدىڭ ەلگە سالىم سالۋعا قوسىمشا موتيۆاتسيا بولارى ءسوزسىز.
فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ كانديداتى، ر.ب.سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى ەركىن بايداروۆ
