Álem elderindegi aýmaly-tókpeli saıası ahýal, sonyń ishinde AQSh-taǵy saılaý, Ońtústik Kavkazdaǵy Taýly Qarabaq soǵysy men Covid-19 indetinen bolǵan pandemııa jáne basqa da oqıǵalar jahandyq saıasatqa hám ekonomıkaǵa óz yqpalyn jasaǵany málim. Memleketter bul tyǵyryqtan birlesip shyǵýǵa amaldady. Sonyń biri – «Keshendi aımaqtyq-ekonomıkalyq seriktestik» (KAES) kelisimi. Bul – erkin saýda aımaǵyn qurý týraly kelisim. Oǵan Azııa-Tynyq muhıt óńiriniń 15 memleketi qol qoıǵan. Sonyń ishinde Qytaı men Japonııa da bar. Bul óz kezeginde óńirdegi saýda-sattyqty lıberalızaııalap, ekonomıkany damytýǵa múmkindik beredi dep kútti.
Bul kelisimdi túzýshiler biz ornalasqan OA aımaǵynan áldeneshe alysta ornalasqan desek te, oǵan qatysty bizdiń de múdde-qyzyǵýshylyǵymyz joq emes. Jarym-jalqy suraqtar da az emes. Mysaly, bizben kórshiles jatqan Qytaı endi Azııada saýda-sattyqty qalaı jasaıdy? Bul kelisim Qazaqstanǵa hám OA elderine qandaımúmkindikter ákeledi? KAES óz kezeginde Azııa elderine ǵana emes, onymen odaqtasyp otyrǵan EAEO pen EO elderi arasyndaǵy ekonomıkalyq qarym-qatynastarǵa da áser etpeı qoımaıtyny anyq. Endeshe kelesidegi saýda saıasaty qalaı órbimek? KAES-ten keıin Qytaıdyń «Bir beldeý, bir jol» jobasy qalaı ózgeredi?..
Bul suraqtarǵa jaýap izdemes buryn, aldymen KAES degenniń qandaı kelisimshart ekenine, onyń artyqshylyqtary men kemshilikterina bir sholý jasaǵan jón-aq.
Keshendi aımaqtyq-ekonomıkalyq seriktestik (Regional Comprehensive Economic Partnership, RCEP) — bul erkin saýda aımaǵyn qurý týraly kelisim. Oǵan áýeli Ońtústik-Shyǵys Azııa elderi Assoıaııasyna múshe 10 memleket (OShAA: Brýneı, Vetnam, Kambodja, Laos, Malaızııa, Mıanma, Sıngapýr, Taıland, Fılıppıny) jáne 6 OShAA men ekiarada erkin saýda baılanysy týraly kelisim jasasqan 6 el (Avstralııa, Úndistan, QHR, Jańa Zelandııa, Koreı Respýblıkasy jáne Japonııa) kirgen. 2012 jyldyń qarashasyndaǵy Kambodjaja ótken OShAA sammıtinde atalmysh kelisimge qol qoıylǵan.
Sol kezdiń ózinde-aq, Qytaı sarapshylary atalmysh kelisimdi (KAES) Shyǵys Azııa aımaǵyndaǵy ekonomıkalyq ıntegraııany kúsheıtýge baǵyttalǵan batyl qadam dep baǵalaǵan. Bul ekonomıkalyq seriktestik óz kezeginde óńirdiń turaqtylyǵy men damýyna yqpal etedi dep sendirdi. Jáne dál osy Qytaı KAES-ti qurý proessine belsendi aralasyp, bar kúshin salyp qoldady. Óıtkeni, KAES Qytaıdyń ashyqtyq strategııasyna da, beıbit jáne damýǵa baǵyttalǵan kórshilik qarym-qatynasty kúsheıtý saıasatyna da tıimdi boldy. Sondaı-aq, Qytaı osydan bir jyl ótkende QHR tóraǵasy Shı Jıpıńniń bastamasymen «Jibek joly ekonomıkalyq beldeýi» jáne «XXI ǵasyrdyń Teńizdegi Jibek joly» sekildi jahandyq jobalardy bastap ketti. Bul eki jobanyń bastalýyn tóraǵa Shı 2013 jyly Qazaqstanǵa jáne Indonezııaǵa barǵan saparlarynda ashqan bolatyn. Keıin bul eki joba «Bir beldeý, bir jol» jobasyna biriktilirgen.
KAES-tiń áýelgi maqsaty Azııa-Tynyq muhıty óńirinde erkin saýda aımaǵyn qurý dedik. Al onyń júıeli jumysynyń negizi retinde úsh prınıp qarastyrylǵan. Olar: DSU normalary men prınıpterine sáıkes bolý; seriktesterdiń aıyrmashylyqtaryna jáne olardyń ishindegi álsizderine muqııat bolý; seriktestikke kirmeıtin memleketterge degen ashyqtyq (sonyń ishinde, erkin saýda-sattyq týraly ekijaqty kelisimderi bar seriktesterge).
KAES múshe memleketterdiń ortaq múddesi retinde – taýar baǵasyn tómendetý úshin saýdany lıberalızaııalaý, jańa naryqqa shyǵý, eksport-ımport aǵynyn kóbeıtý, ınvestıııalyq áreptestikti keńeıtý, jekelegen memleketter arasynda saıası jáne ekonomıkalyq baılanystar ornatý t.b. boldy.
KAES qurý týraly kópraýndtyq kelissózder júrgen. Arada 8 jyl ótkende ǵana, 2020 jyldyń 15 qarashasynda Hanoıda KAES qurý týraly kelisimdi barlyq tarap (Úndistandy qospaǵanda) qabyldap, qol qoıǵan. Sarapshylar, bul (KAES) – bul óz kezeginde 2,2 mlrd tutynýshysy bar, JIÓ kólemi 28 trln dollardy quraıtyn (dúnıejúzilik JIÓ kóleminiń 30 paıyzy) álemdegi iri erkin saýda aımaǵy bolmaq deıdi.
«Bloomberg» agenttigi atalǵan ıntegraııany: «Álemdegi eń iri saýda kelisimi» dep ataǵan. Árıne, Azıylyq mega naryqtyń qurylýy – óz kezeginde geosaıasatqa da áser etpe qoımaıdy. Al ol Reseı men Orta Azııa elderi sekildi kórshiles memleketterdiń damý stretegııalarynda da eskerilýi kerek-aq.
KAES sekildi iri saýda blogynyń paıda bolýy jańa ekonomıkalyq tártip pen álemdik ekonomıkanyń ortalyǵy Ońtústik-Shyǵys Azııaǵa, sonyń ishinde Qytaıǵa qaraı oıysýy múmkin degen de oı týdyrady. Onyń ústine QHR ShYU men BRIKS-te de basymdyqqa ıe. Qazaq pen franýzǵa ortaq ekonomıst, «Parlink Consulting-tiń» basqarýshy seriktesi Berlın Irıshev atap ótkendeı, álemdik ekonomıkadaǵy osy bir rekonfıgýraııa men Qytaı pozıııasynyń nyǵaıýyn barlyq elder qaperlerine alýy kerek. QHR óz ambıııalarynan aınymaı, kópvektorly saıasat júrgizýdiń úlgisin kórsetti. Demek, EAEO men EO aıasyndaǵy ortaq naryq qalyptastyrǵan elderge de ózderiniń damý strategııalaryna azdy-kem ózgertýler men túzetýler jasaýǵa týra keledi.
KAES qurý týraly aqparat áýeli Qytaıdyń AQSh-ty álemdik ekonomıka olımpinen qulatýyn asyǵa kútip júrgen elderge qosymsha kúsh bergendeı boldy. Onyń ústine KAES kelisimi 2016 jyly AQSh bastap qurǵan Trans-Tynyq muhıty seriktestigine balama retinde qurylǵan. Ol kezde TTS-ǵa qosylmaǵan jalǵyz Qytaı edi. 2017 jyly atalǵan uıymda salmaqty pozıııasy bolǵanyna qaramastan AQSh ta bul kelisimnen shyǵyp ketti. Al Qytaı bul qadamdy utymdy paıdalanyp, KAES qurý ıdeıasyn qolǵa aldy. Tipti, Avstralııa, Fılıppın, Jańa Zelandııa sekildi proamerıkandyq memleketterdiń AQSh-tan góri Qytaıdy saýdadaǵy seriktes retinde qabyldaýy da kóp nárseni ańǵartsa kerek. Japonııa men Koreı sekildi basqapqyda qaýipti básekeles sanalǵan memleketter de keıin osy toptan tabyldy. Iá, kóp jyldyq kelissózderdiń arqasynda bul kelisimde Qytaıdyń upaıy túgel shyqty. Biraq, bul álemdiń saýda erejesin Pekın jazady degen sóz emes.
KAES kelisimi qurylýy – Qytaıdyń «Bir beldeý, bir jol» jobasy umytylady degen de sóz emes. Kerisinshe, KAES tek Azııa aımaǵyndaǵy saýdaǵa ǵana emes, EAEO men EO elderiniń saýdasyn da yntalandyrady degen sóz. Qytaıdyń ıntegraııalyq modeli jahandyq jáne óńirlik konfıgýraııaǵa beıimdelgish ekeni eshkimdi tańqaldyrmasa kerek. Shyǵystaǵy bul alyp alternatıva (kóbine kóp Qytaımen baılanystyrylady) kóp rette adamdardy shyndyqqa týra qaraýǵa ǵana úıretpeı, sol shyndyqtyń aýyrtpalyǵyn da kóterýge beıimdeıtinimen erekshelenedi. Konfýıanstvonyń bir ósiıeti de – zamanaýılyqqa senýdi ýaǵyzdaıdy. Ol degenińiz – bizdiń adamı bolmysymyz ózin mundaıda ıkemsiz sezinbeıdi, kerisinshe, óz múmkindikterin kórsetýge múmkindik alady degen sóz.
Osy rette Qytaıǵa qatysty Ońtústik-Shyǵys jáne Ońtústik Azııa men OA memleketterindeshi sınofobııa osy qaýymdastyqtarǵa keri áserin tıgizbeı, jurtty jalǵan ureıden aryltýy kerek. Óıtkeni, árkim óz qorqynyshyna ózi jaýapker. Áýeli sanany osyndaı fobııalardan tazartyp, qorshaǵan álemge, ondaǵy múmkindikterge sergek kózben qarap úırenýimiz kerek.
Iá, «Bir beldeý, bir jol» jobasy Qytaı múddesine negizdelgen jáne Qytaı baqylaýyn kúsheıtýi múmkin degen qaýipti týdyratyny ras. Alaıda Qytaı saıasaty osyǵan deıin «Kez kelgen ımperııalyq jaýlaýshylyq oı ony kóp múmkindikten shekteıdi» degen fılosofııadan aınaǵan joq.
Qytaı óz basbatalarynda saıası ıntegraııadan góri, saýda-sattyqtaǵy jeńildikterdi kózdeıtin ekonomıkalyq ıntegraııalarǵa múddeli bolyp keldi. Qytaıdyń «Bir beldeý, bir jol» dep atalatyn ıntegraııalyq modeli «qolshatyr» ispetti sıpattamaǵa ıe. Ol degenińiz – Qytaı ınvestıııalary men ındýstrııalyq qýatyn ıntegraııaǵa qatysýshy elderge jetkizedi. Al qabyldaýshy elder óz kezeginde jahandanýdyń qytaılyq modeline adaldyqtaryn retinde ıntegraııany qoldaıdy. Qytaı atalmysh joba týraly: «Bul serpimdi ıntegraııalyq joba jáne onyń konfıgýraııasyn qatysýshy elderdiń ózderi aıqyndaıdy» deıdi (A. Maslov).
Dál osy «Bir beldeý, bir jolǵa» salynǵan salym men kommerııalyq paıdany baılanystyrmaı, keıbir jobalardyń áli de aıaqtalmaı turǵanyna qaramaı, jalpy esepte Qytaı bul bastamaǵa 260 mlrd dollar kóleminde aqsha quıypty. Qytaı «Bir beldeý, bir joldy» qyzmet eksportyna baǵyttap quratyn bolady. Jáne óz óndiristerin kedergisi az, salymnyń tıimdiligi muqııat montıorngteletin jaqqa kóshiredi. Osy turǵydan, OA elderine qytaı ınvestıııasyn barynsha tıimdi ári durys paıdalana bilý kerek. Óıtkeni, endigide Qytaı ınvestıııasy azaıady dep boljanýda. Bul EAEO pen KAES-tiń damý perspektıvalaryna da tikeleı qatymsty. Jýyrda, «EAEO: Covid-19 pandemııasy men EAEO damý keleshegi» atty EAK ázirlegen baıandamada Odaqtyń aldaǵy ýaqytta tek ishki ıntegraııalarǵa ǵana emes, syrtqy baılanystardy kúsheıtýge de jumys júrgizetini aıtylǵan. Osy baǵytta Vetnammen EAEO arasynda erkin saýda aımaǵy qurylyp jatyr. 2019 jyldyń 1 qazanynda EAEO elderi men Sıngapýr arasynda da jan-jaqty saýda kelisimderiniń alǵashqy paketi qabyldanyp, júzege asyralatyn boldy. Sol sekildi Qytaımen de EAOEelderi arasynda saýda-ekonomıkalyq baılanys ornatý týraly kelisimder túzildi. EAK qazirdiń ózinde Kambodja Úkimetimen birlesip jumys júrgizýde. 2018 jyldyń qarashasynda Memleket basshylarynyń qatysýymen EEK pen OShAA arasynda memorandým qabyldandy. Bul kelisimderden EAEO-nyń bıyl qarashadaǵy KAES kelisimi qabyldanbaı jatyp-aq, atalǵan baǵytta jumysty bastap ketkenin kórýge bolady. Demek, bul aldaǵy ýaqytta da jalǵasatyn bolady.
Al Qazaqstanǵa kelsek, EAEO-nyń belsendi múshesi retinde ózine tıesili Qytaıdyń Soltústik-Shyǵys bóligindegi Lıanıýngan portyndaǵy termınaly arqyly ol EAEO men KAES-ti, KAES pen OA jáne EO elderin baılanystyratyn kópir bola alady.
«Bir beldeý, bir jol» jobasy áli de Qytaıdyń syrtqy saıasattaǵy ózekti bastamalarynyń biri sanalady. Oǵan qatysty aıtylatyn syndarǵa qaramastan Qytaı basty rólge ıe damýdyń, saýda-sattyq pen geosaıasattyń bul kombınaııasy Pekındi álemdik derjava pozıııasyna jeteleıdi.
Mysaly, amerıkalyq analıtık Djonatan Hıllman óziniń 2020 dyldyń qyrkúıeginde shyqqan «Imperatordyń jańa joly: Qytaı jáne ǵasyr jobasy» atty (The Emperor's New Path: China and the Project of the Century) kitabynda Qytaıdy saýda-sattyqty ózderiniń geosaıası ambıııalarynyń quraly etken ózge de derjavalarmen salystyryp jazady. Djonataon Hıllman óz maqalasynda Brıtan ımperııasymen salystyrǵan. Onda: «Infraqurylym Qytaıdyń ońtaıly quraly ekenine qaramastan, ol kóbine damýshy elder úshin qyzyqty. Alaıda júzege asyrýǵa uzaq ýaqytty qajet etedi. Pekın bastamasy damýshy elderge qyzyq jáne «ımperator Sıge» táýeldilik – onyń Qytaıdyń syrtqy saıasattaǵy avangardy bolyp qalatynyn ańǵartady», dep jazylǵan.
Qoryta kele aıtarymyz, KAES kelisimi sózsiz Qytaıdyń «Bir beldeý, bir jol» bastamasyn odan iri damytýǵa oń yqpal etedi jáne Ońtústik-Shyǵys Azııa, Azııa-Tynyq muhıty elderi men OA arasynda jańa ekonomıkalyq múmkindikter ashady. Sonyń ishinde, bizdiń óńir úshin úlken naryq ashylady. «Bir beldeý, bir jol» jobasy birneshe jyldyń ishinde transporttyq-logıstıkalyq kommýnıkaııalardy quryp, óńirlik baılanystar negizinde operaııalyq proedýralardy sátti júrgizýge múmkindik ashty. Búginlde Qazaqstan men OA elderi 2,2 mlrd naryqqa óz taýarlaryn eksporttaýǵa múmkindik aldy. Sondyqtan, bul óz kezeginde qazaqstandyq óndirýshilerge, kásipkerler men sheteldik ınvestorlarǵa aýqymdy Azııa naryǵyna shyǵarý úshin dál bizdiń elge salym salýǵa qosymsha motıvaııa bolary sózsiz.
Fılosofııa ǵylymynyń kandıdaty, R.B.Súleımenov atyndaǵy Shyǵystaný Instıtýtynyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri Erkin BAIDAROV
