Älem elderındegı aumaly-tökpelı saiasi ahual, sonyŋ ışınde AQŞ-taǧy sailau, Oŋtüstık Kavkazdaǧy Tauly Qarabaq soǧysy men Covid-19 ındetınen bolǧan pandemiia jäne basqa da oqiǧalar jahandyq saiasatqa häm ekonomikaǧa öz yqpalyn jasaǧany mälım. Memleketter būl tyǧyryqtan bırlesıp şyǧuǧa amaldady. Sonyŋ bırı – «Keşendı aimaqtyq-ekonomikalyq serıktestık» (KAES) kelısımı. Būl – erkın sauda aimaǧyn qūru turaly kelısım. Oǧan Aziia-Tynyq mūhit öŋırınıŋ 15 memleketı qol qoiǧan. Sonyŋ ışınde Qytai men Japoniia da bar. Būl öz kezegınde öŋırdegı sauda-sattyqty liberalizasiialap, ekonomikany damytuǧa mümkındık beredı dep küttı.
Būl kelısımdı tüzuşıler bız ornalasqan OA aimaǧynan äldeneşe alysta ornalasqan desek te, oǧan qatysty bızdıŋ de müdde-qyzyǧuşylyǧymyz joq emes. Jarym-jalqy sūraqtar da az emes. Mysaly, bızben körşıles jatqan Qytai endı Aziiada sauda-sattyqty qalai jasaidy? Būl kelısım Qazaqstanǧa häm OA elderıne qandaimümkındıkter äkeledı? KAES öz kezegınde Aziia elderıne ǧana emes, onymen odaqtasyp otyrǧan EAEO pen EO elderı arasyndaǧy ekonomikalyq qarym-qatynastarǧa da äser etpei qoimaityny anyq. Endeşe kelesıdegı sauda saiasaty qalai örbımek? KAES-ten keiın Qytaidyŋ «Bır beldeu, bır jol» jobasy qalai özgeredı?..
Būl sūraqtarǧa jauap ızdemes būryn, aldymen KAES degennıŋ qandai kelısımşart ekenıne, onyŋ artyqşylyqtary men kemşılıkterına bır şolu jasaǧan jön-aq.
Keşendı aimaqtyq-ekonomikalyq serıktestık (Regional Comprehensive Economic Partnership, RCEP) — būl erkın sauda aimaǧyn qūru turaly kelısım. Oǧan äuelı Oŋtüstık-Şyǧys Aziia elderı Assosiasiiasyna müşe 10 memleket (OŞAA: Brunei, Vetnam, Kambodja, Laos, Malaiziia, Mianma, Singapur, Tailand, Filippiny) jäne 6 OŞAA men ekıarada erkın sauda bailanysy turaly kelısım jasasqan 6 el (Avstraliia, Ündıstan, QHR, Jaŋa Zelandiia, Korei Respublikasy jäne Japoniia) kırgen. 2012 jyldyŋ qaraşasyndaǧy Kambodjaja ötken OŞAA sammitınde atalmyş kelısımge qol qoiylǧan.
Sol kezdıŋ özınde-aq, Qytai sarapşylary atalmyş kelısımdı (KAES) Şyǧys Aziia aimaǧyndaǧy ekonomikalyq integrasiiany küşeituge baǧyttalǧan batyl qadam dep baǧalaǧan. Būl ekonomikalyq serıktestık öz kezegınde öŋırdıŋ tūraqtylyǧy men damuyna yqpal etedı dep sendırdı. Jäne däl osy Qytai KAES-tı qūru prosessıne belsendı aralasyp, bar küşın salyp qoldady. Öitkenı, KAES Qytaidyŋ aşyqtyq strategiiasyna da, beibıt jäne damuǧa baǧyttalǧan körşılık qarym-qatynasty küşeitu saiasatyna da tiımdı boldy. Sondai-aq, Qytai osydan bır jyl ötkende QHR töraǧasy Şi Jipiŋnıŋ bastamasymen «Jıbek joly ekonomikalyq beldeuı» jäne «XXI ǧasyrdyŋ Teŋızdegı Jıbek joly» sekıldı jahandyq jobalardy bastap kettı. Būl ekı jobanyŋ bastaluyn töraǧa Şi 2013 jyly Qazaqstanǧa jäne İndoneziiaǧa barǧan saparlarynda aşqan bolatyn. Keiın būl ekı joba «Bır beldeu, bır jol» jobasyna bırıktılırgen.
KAES-tıŋ äuelgı maqsaty Aziia-Tynyq mūhity öŋırınde erkın sauda aimaǧyn qūru dedık. Al onyŋ jüielı jūmysynyŋ negızı retınde üş prinsip qarastyrylǧan. Olar: DSŪ normalary men prinsipterıne säikes bolu; serıktesterdıŋ aiyrmaşylyqtaryna jäne olardyŋ ışındegı älsızderıne mūqiiat bolu; serıktestıkke kırmeitın memleketterge degen aşyqtyq (sonyŋ ışınde, erkın sauda-sattyq turaly ekıjaqty kelısımderı bar serıktesterge).
KAES müşe memleketterdıŋ ortaq müddesı retınde – tauar baǧasyn tömendetu üşın saudany liberalizasiialau, jaŋa naryqqa şyǧu, eksport-import aǧynyn köbeitu, investisiialyq äreptestıktı keŋeitu, jekelegen memleketter arasynda saiasi jäne ekonomikalyq bailanystar ornatu t.b. boldy.
KAES qūru turaly köpraundtyq kelıssözder jürgen. Arada 8 jyl ötkende ǧana, 2020 jyldyŋ 15 qaraşasynda Hanoida KAES qūru turaly kelısımdı barlyq tarap (Ündıstandy qospaǧanda) qabyldap, qol qoiǧan. Sarapşylar, būl (KAES) – būl öz kezegınde 2,2 mlrd tūtynuşysy bar, JIÖ kölemı 28 trln dollardy qūraityn (düniejüzılık JIÖ kölemınıŋ 30 paiyzy) älemdegı ırı erkın sauda aimaǧy bolmaq deidı.
«Bloomberg» agenttıgı atalǧan integrasiiany: «Älemdegı eŋ ırı sauda kelısımı» dep ataǧan. Ärine, Aziylyq mega naryqtyŋ qūryluy – öz kezegınde geosaiasatqa da äser etpes qoimaidy. Al ol Resei men Orta Aziia elderı sekıldı körşıles memleketterdıŋ damu stretegiialarynda da eskerıluı kerek-aq.
KAES sekıldı ırı sauda blogynyŋ paida boluy jaŋa ekonomikalyq tärtıp pen älemdık ekonomikanyŋ ortalyǧy Oŋtüstık-Şyǧys Aziiaǧa, sonyŋ ışınde Qytaiǧa qarai oiysuy mümkın degen de oi tudyrady. Onyŋ üstıne QHR ŞYŪ men BRİKS-te de basymdyqqa ie. Qazaq pen fransuzǧa ortaq ekonomist, «Parlink Consulting-tıŋ» basqaruşy serıktesı Berlin İrişev atap ötkendei, älemdık ekonomikadaǧy osy bır rekonfigurasiia men Qytai pozisiiasynyŋ nyǧaiuyn barlyq elder qaperlerıne aluy kerek. QHR öz ambisiialarynan ainymai, köpvektorly saiasat jürgızudıŋ ülgısın körsettı. Demek, EAEO men EO aiasyndaǧy ortaq naryq qalyptastyrǧan elderge de özderınıŋ damu strategiialaryna azdy-kem özgertuler men tüzetuler jasauǧa tura keledı.
KAES qūru turaly aqparat äuelı Qytaidyŋ AQŞ-ty älemdık ekonomika olimpınen qūlatuyn asyǧa kütıp jürgen elderge qosymşa küş bergendei boldy. Onyŋ üstıne KAES kelısımı 2016 jyly AQŞ bastap qūrǧan Trans-Tynyq mūhity serıktestıgıne balama retınde qūrylǧan. Ol kezde TTS-ǧa qosylmaǧan jalǧyz Qytai edı. 2017 jyly atalǧan ūiymda salmaqty pozisiiasy bolǧanyna qaramastan AQŞ ta būl kelısımnen şyǧyp kettı. Al Qytai būl qadamdy ūtymdy paidalanyp, KAES qūru ideiasyn qolǧa aldy. Tıptı, Avstraliia, Filippin, Jaŋa Zelandiia sekıldı proamerikandyq memleketterdıŋ AQŞ-tan görı Qytaidy saudadaǧy serıktes retınde qabyldauy da köp närsenı aŋǧartsa kerek. Japoniia men Korei sekıldı basqapqyda qauıptı bäsekeles sanalǧan memleketter de keiın osy toptan tabyldy. İä, köp jyldyq kelıssözderdıŋ arqasynda būl kelısımde Qytaidyŋ ūpaiy tügel şyqty. Bıraq, būl älemdıŋ sauda erejesın Pekin jazady degen söz emes.
KAES kelısımı qūryluy – Qytaidyŋ «Bır beldeu, bır jol» jobasy ūmytylady degen de söz emes. Kerısınşe, KAES tek Aziia aimaǧyndaǧy saudaǧa ǧana emes, EAEO men EO elderınıŋ saudasyn da yntalandyrady degen söz. Qytaidyŋ integrasiialyq modelı jahandyq jäne öŋırlık konfigurasiiaǧa beiımdelgış ekenı eşkımdı taŋqaldyrmasa kerek. Şyǧystaǧy būl alyp alternativa (köbıne köp Qytaimen bailanystyrylady) köp rette adamdardy şyndyqqa tura qarauǧa ǧana üiretpei, sol şyndyqtyŋ auyrtpalyǧyn da köteruge beiımdeitınımen erekşelenedı. Konfusianstvonyŋ bır ösıietı de – zamanauilyqqa senudı uaǧyzdaidy. Ol degenıŋız – bızdıŋ adami bolmysymyz özın mūndaida ikemsız sezınbeidı, kerısınşe, öz mümkındıkterın körsetuge mümkındık alady degen söz.
Osy rette Qytaiǧa qatysty Oŋtüstık-Şyǧys jäne Oŋtüstık Aziia men OA memleketterındeşı sinofobiia osy qauymdastyqtarǧa kerı äserın tigızbei, jūrtty jalǧan ūreiden aryltuy kerek. Öitkenı, ärkım öz qorqynyşyna özı jauapker. Äuelı sanany osyndai fobiialardan tazartyp, qorşaǧan älemge, ondaǧy mümkındıkterge sergek közben qarap üirenuımız kerek.
İä, «Bır beldeu, bır jol» jobasy Qytai müddesıne negızdelgen jäne Qytai baqylauyn küşeituı mümkın degen qauıptı tudyratyny ras. Alaida Qytai saiasaty osyǧan deiın «Kez kelgen imperiialyq jaulauşylyq oi ony köp mümkındıkten şekteidı» degen filosofiiadan ainaǧan joq.
Qytai öz basbatalarynda saiasi integrasiiadan görı, sauda-sattyqtaǧy jeŋıldıkterdı közdeitın ekonomikalyq integrasiialarǧa müddelı bolyp keldı. Qytaidyŋ «Bır beldeu, bır jol» dep atalatyn integrasiialyq modelı «qolşatyr» ıspettı sipattamaǧa ie. Ol degenıŋız – Qytai investisiialary men industriialyq quatyn integrasiiaǧa qatysuşy elderge jetkızedı. Al qabyldauşy elder öz kezegınde jahandanudyŋ qytailyq modelıne adaldyqtaryn retınde integrasiiany qoldaidy. Qytai atalmyş joba turaly: «Būl serpımdı integrasiialyq joba jäne onyŋ konfigurasiiasyn qatysuşy elderdıŋ özderı aiqyndaidy» deidı (A. Maslov).
Däl osy «Bır beldeu, bır jolǧa» salynǧan salym men kommersiialyq paidany bailanystyrmai, keibır jobalardyŋ älı de aiaqtalmai tūrǧanyna qaramai, jalpy esepte Qytai būl bastamaǧa 260 mlrd dollar kölemınde aqşa qūiypty. Qytai «Bır beldeu, bır joldy» qyzmet eksportyna baǧyttap qūratyn bolady. Jäne öz öndırısterın kedergısı az, salymnyŋ tiımdılıgı mūqiiat montiorngteletın jaqqa köşıredı. Osy tūrǧydan, OA elderıne qytai investisiiasyn barynşa tiımdı ärı dūrys paidalana bılu kerek. Öitkenı, endıgıde Qytai investisiiasy azaiady dep boljanuda. Būl EAEO pen KAES-tıŋ damu perspektivalaryna da tıkelei qatymsty. Juyrda, «EAEO: Covid-19 pandemiiasy men EAEO damu keleşegı» atty EAK äzırlegen baiandamada Odaqtyŋ aldaǧy uaqytta tek ışkı integrasiialarǧa ǧana emes, syrtqy bailanystardy küşeituge de jūmys jürgızetını aitylǧan. Osy baǧytta Vetnammen EAEO arasynda erkın sauda aimaǧy qūrylyp jatyr. 2019 jyldyŋ 1 qazanynda EAEO elderı men Singapur arasynda da jan-jaqty sauda kelısımderınıŋ alǧaşqy paketı qabyldanyp, jüzege asyralatyn boldy. Sol sekıldı Qytaimen de EAOEelderı arasynda sauda-ekonomikalyq bailanys ornatu turaly kelısımder tüzıldı. EAK qazırdıŋ özınde Kambodja Ükımetımen bırlesıp jūmys jürgızude. 2018 jyldyŋ qaraşasynda Memleket basşylarynyŋ qatysuymen EEK pen OŞAA arasynda memorandum qabyldandy. Būl kelısımderden EAEO-nyŋ biyl qaraşadaǧy KAES kelısımı qabyldanbai jatyp-aq, atalǧan baǧytta jūmysty bastap ketkenın köruge bolady. Demek, būl aldaǧy uaqytta da jalǧasatyn bolady.
Al Qazaqstanǧa kelsek, EAEO-nyŋ belsendı müşesı retınde özıne tiesılı Qytaidyŋ Soltüstık-Şyǧys bölıgındegı Lianiungan portyndaǧy terminaly arqyly ol EAEO men KAES-tı, KAES pen OA jäne EO elderın bailanystyratyn köpır bola alady.
«Bır beldeu, bır jol» jobasy älı de Qytaidyŋ syrtqy saiasattaǧy özektı bastamalarynyŋ bırı sanalady. Oǧan qatysty aitylatyn syndarǧa qaramastan Qytai basty rölge ie damudyŋ, sauda-sattyq pen geosaiasattyŋ būl kombinasiiasy Pekindı älemdık derjava pozisiiasyna jeteleidı.
Mysaly, amerikalyq analitik Djonatan Hillman özınıŋ 2020 dyldyŋ qyrküiegınde şyqqan «İmperatordyŋ jaŋa joly: Qytai jäne ǧasyr jobasy» atty (The Emperor's New Path: China and the Project of the Century) kıtabynda Qytaidy sauda-sattyqty özderınıŋ geosaiasi ambisiialarynyŋ qūraly etken özge de derjavalarmen salystyryp jazady. Djonataon Hillman öz maqalasynda Britan imperiiasymen salystyrǧan. Onda: «İnfraqūrylym Qytaidyŋ oŋtaily qūraly ekenıne qaramastan, ol köbıne damuşy elder üşın qyzyqty. Alaida jüzege asyruǧa ūzaq uaqytty qajet etedı. Pekin bastamasy damuşy elderge qyzyq jäne «imperator Sige» täueldılık – onyŋ Qytaidyŋ syrtqy saiasattaǧy avangardy bolyp qalatynyn aŋǧartady», dep jazylǧan.
Qoryta kele aitarymyz, KAES kelısımı sözsız Qytaidyŋ «Bır beldeu, bır jol» bastamasyn odan ırı damytuǧa oŋ yqpal etedı jäne Oŋtüstık-Şyǧys Aziia, Aziia-Tynyq mūhity elderı men OA arasynda jaŋa ekonomikalyq mümkındıkter aşady. Sonyŋ ışınde, bızdıŋ öŋır üşın ülken naryq aşylady. «Bır beldeu, bır jol» jobasy bırneşe jyldyŋ ışınde transporttyq-logistikalyq kommunikasiialardy qūryp, öŋırlık bailanystar negızınde operasiialyq proseduralardy sättı jürgızuge mümkındık aşty. Bügınlde Qazaqstan men OA elderı 2,2 mlrd naryqqa öz tauarlaryn eksporttauǧa mümkındık aldy. Sondyqtan, būl öz kezegınde qazaqstandyq öndıruşılerge, käsıpkerler men şeteldık investorlarǧa auqymdy Aziia naryǧyna şyǧaru üşın däl bızdıŋ elge salym saluǧa qosymşa motivasiia bolary sözsız.
Filosofiia ǧylymynyŋ kandidaty, R.B.Süleimenov atyndaǧy Şyǧystanu İnstitutynyŋ aǧa ǧylymi qyzmetkerı Erkın BAIDAROV
