تالاس وماربەكوۆ: 1916 جىل: ۇلت زيالىلارىنىڭ كوزقاراسى

الماتى قالالىق ورتالىق مەملەكەتىك مۇراعاتىندا الماتى قالالىق ىشكى ساياسات باسقارماسىنىڭ قولداۋىمەن "ادىرنا" ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگى  "1916جىلعى كوتەرىلىس - مۇراعات دەرەكتەرىندە" تاقىرىبىمەن دوڭگەلەك ۇستەل وتكىزدى.  وسى دوڭگەلەك ۇستەلدە باستى بايانداما جاساعان ت.ع.د.، پروفەسسور تالاس وماربەكوۆتىڭ بايانداماسىنىڭ تولىق نۇسقاسىن ۇسىنىپ وتىرمىز. 1916 جىلعا تاريحي كوزقاراس نەگىزىنەن كەڭەستىك زاماندا تالقىعا تۇسكەنىن بارىمىزدە جاقسى بىلەمىز. تاپتىق ماركستىك-لەنيندىك ۇستانىممەن زەرتتەۋ جۇرگىزۋگە ءماجبۇر بولعان تاريحشىلار بۇل وقيعا تۋرالى اسا ماڭىزدى تاريحي شىندىقتاردان جالتارىپ، ونىڭ رەسمي بولشەۆىكتىك بيلىككە قولايلى تۇستارىن عانا اڭگىمەلەدى. ەگەر ماسەلە تەك وسىلاي بىرجاقتى قويىلعان بولسا، سول زاماننىڭ يدەولوگياسىنىڭ كەمشىن تۇسى رەتىندە بۇعان دا تۇسىنىستىكپەن قاراۋعا بولار ەدى. الايدا كەڭەستىك توتاليتارلىق جۇيە تاريحي شىندىقتىڭ تولىق ايتىلماۋىن قاناعات تۇتپاي، ەندى 1916 جىل وقيعالارىن قازاق ۇلتىنا ادال بەرىلگەن قازاق زيالىلارىن ايىپتاۋ جانە قۋعىنداۋ قۇرالىنا اينالدىردى. ءبىر وكىنىشتىسى، وسى باعىتتا  نەگىزىنەن پىكىر بىلدىرۋشىلەر بولشەۆيكتىك تاپتىق باعىتتى ۇستانۋشى ءوزىمىزدىڭ قازاقتار بولدى. سولاردىڭ ءبىرى بەلگىلى قايراتكەرىمىز ءالىبي جانكەلدين: “...بايلار ينتەلليگەنتسياسىنا پاتشا ۇكىمەتىنىڭ جاعىنا شىعۋ ءتان بولدى. ورىنبوردا قازاق تىلىندە باسىپ شىعارىلعان “قازاق” گازەتىندە فەودال-بايلار ينتەلليگەنتسياسى پاتشا ارمياسىنا بارۋعا، موبيليزاتسيالانعاندارعا ارناپ كيىم جانە تاماق دايىنداۋعا شاقىردى”، - دەپ جازدى (جانگەلدين ا.ي. يز ۆوسپوميناني «موي پۋت».// قاھارلى 1916 جىل (قۇجاتتار مەن ماتەريالدار جيناعى).-الماتى،1997. ت.2.-128 ب.). مۇندا تاريحي شىندىق ءبىرشاما دۇرىس باياندالعانىمەن، قازاق ۇلتتىق ينتەلليگەنتسياسى نەلىكتەن وسىنداي قادامدارعا باردى؟- دەگەن ساۋالعا جاۋاپ جوق. تاپتىق ۇستانىمداعى العاشقى قازاق تاريحىن جازعان سانجار اسفەندياروۆ بولسا ءوزىنىڭ 1916 جىلعا بايلانىستى زەرتتەۋىندە م.تىنىشپاەۆتىڭ، ب.قاراتاەۆتىڭ جانە ج.سەيداليننىڭ وسى ماسەلەگە بايلانىستى پىكىرلەرىنە شولۋ جاساي وتىرىپ، قازاق ۇلتتىق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ 1916 جىلى ۇستانعان باعىتىنا “قورقاقتىق”، “ساتقىندىق”، “ورىس مونارحتارى الدىنداعى جيىركەنىشتى جاعىمپازدىق” — دەگەن ءتارىزدى سوراقى ايىپتاۋلارعا نەگىزدەلگەن بىرجاقتى باعالار بەردى (اسفەندياروۆ س.د. يستوريا كازاحستانا.(س درەۆنەيشيح ۆرەمەن). الماتى،1993.-289-290 بب.). الايدا مۇنداي كوزقاراستاردىڭ تاريحي شىندىقتىڭ تەرەڭ تامىرلارىنان باستاۋ المايتىنى، سوندىقتان دا ءبىز اڭگىمەلەپ وتىرعان ماسەلە تاريحىن قاز-قالپىندا سيپاتتاي المايتىندارى الاش قوزعالىسىنا قاتىسقان قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرىنىڭ وزدەرىن تىڭداعاندا ايقىندالا تۇسەدى. سولاردىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى مىرجاقىپ دۋلاتوۆ اتالمىش وقيعادان ارادا 10 جىل وتكەننەن كەيىن “ەڭبەكشى قازاق” گازەتىندە 1926 جىلى جازعان ماقالاسىندا 1916 جىلعى قازاقتان قارا جۇمىسقا جىگىتتەر الۋ تۋرالى ماۋسىم جارلىعى شىققاننان كەيىنگى اۋىر احۋال جاعدايىنداعى قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ داعدارىستى كوڭىل-كۇيىن تومەندەگىدەي بەينەلەيدى: “...ءبىر كۇنى توبەدەن تۇسكەن جايدىڭ وعىنداي يۋن جارلىعى سارت ەتە ءتۇستى. بۇل جارلىقتىڭ بىزگە جايدىڭ وعىنداي كورىنۋى - قالىڭ قازاق ەلىنە ونىڭ اسەرى قانداي بولاتىندىعىن سەزگەنىمىزدەن ەدى. بۇل جارلىقتىڭ قازاق اراسىنا قالاي تارايتىنى، قازاق ەلى نە كۇيگە ۇشىرايتىنى كوز الدىمىزعا ەلەستەي قالدى. ءوز ومىرىمىزدە باسىمىزعا تۋماعان ۇلى داعدارىسقا ۇشىرادىق. قايتپەك كەرەك؟ نە ىستەيمىز؟ ەلگە نە ايتامىز؟ ءبىزدىڭ باسشىلىعىمىز قانداي بولماق كەرەك؟ ەلدىڭ ريزالىقپەن كونگىسى كەلمەيتىنى، بالالارىن بەرگىسى كەلمەيتىنى، “سوعىس”، “سولدات” دەگەن سوزدەردەن ولەردەي قورقاتىنى، پاتشا وكىمەتىنە سەنىمى جوقتىعى بەلگىلى. “كونبە، بەرمە” دەيمىز بە؟ ونىڭ ءتۇبى نە بولادى؟ نەمىزگە سەنىپ، “كونبە” دەيمىز؟ كونبەيتىن كۇشىمىز قايدا؟ ءبىزدىڭ ۇيىمدا كۇش جوق. بارار جەر، باسار تاۋىمىز بەلگىلى... جەڭىلدىڭ استىمەن، اۋىردىڭ ۇستىمەن قالقاقتاپ كەلە جاتقان نادان قازاق، ورىس وكىمەتىنىڭ تابانىندا ەزىلىپ كەلە جاتقان بيشارا قازاق كونبەيمىن دەسە قور بولماي ما؟ كونگەنى دۇرىس پا ەكەن؟ ەكەۋىندە دە زيان بار ەكەن. ەكى زياننىڭ قايسىسى جەڭىل بولار ەكەن؟ مىنە، ءبىزدىڭ باسىمىزدى داڭ قىلعان، ميىمىزدى اشىتقان، ۇلى داعدارىسقا قالدىرعان سۇراۋلار وسىلار ەدى. قايتكەندە بىزگە بۇل جولدىڭ بىرىنە تۇسپەسكە بولمادى” (دۋلاتوۆ م. 1916 جىل. ».// قاھارلى 1916 جىل (قۇجاتتار مەن ماتەريالدار جيناعى).- ت.2. 64 ب.). ءيا، مىنە بۇكىل قازاقتى تىعىرىققا تىرەگەن ماسەلە شىندىعى! كەزىندە وسىنداي قىسپاقتان شىعار جول تاڭداعان مىرجاقىپ ءاليحان بوكەيحانوۆپەن جانە احمەت بايتۇرسىنوۆپەن بىرىگىپ جوعارىداعى داعدارىستان شىعۋدىڭ تومەندەگىدەي باعىتىن ۇسىنعان ەدى: پاتشا شەشىمىنە “كونگەندە جۇرتقا قانداي اۋىرلىق بار، كونبەگەندە قانداي اۋىرلىق بار؟ كونگەندە شارۋاعا كەمشىلىكتە كەلەر، بارعان جىگىت قازاعا دا بەينەتكە دە ۇشىرار، بىراق ەلدىڭ ىرگەسى بۇزىلماس (قازاعا ۇشىرار دەپ اۋرۋ-سىرقاۋدان بولعان قازانى ايتامىز، ايتپەسە سولدات قىلىپ المايدى، سوعىستان ولمەيدى) - كونبەگەندە كورەتىن اۋىرلىق: باعىنىپ تۇرعان ۇكىمەتتىڭ جارلىعىنان باس تارتساق، جاۋ جاعادان العاندا، باس قورعاپ ۇيدە قالامىز دەپ مەملەكەتكە قامشىمىزدىڭ ۇشىن بەرمەسەك، ۇكىمەت قۇر وكپەلەپ قويماس، كۇش جۇمسار، ول كۇشتى زاكونعا سۇيەنىپ ىستەر... مىنە، ءبىزدىڭ ەكى اۋىرلىق دەيتىنىمىز وسى. ءبىرى — بارسا شارۋاعا كەمشىلىك كەلىپ، الىنعان جىگىتتەر از قازاعا بەينەتكە ۇشىراعانى، ەكىنشىسى بارمايمىن دەپ قارسىلىق قىلسا، ەلگە كەلەتىن زور بۇلىنشىلىك. وسى ەكى اۋىرلىقتىڭ جۇرت قاي جەڭىلىن تاڭداۋى كەرەك. ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە، جەڭىلى — كونگەن. ال ەل كوندى، كونگەندە نە ىستەۋ كەرەك؟ ەل باسشىسى ادامدار ادىلدىكپەن سپيسكتى وزدەرى تۇزەپ بەرۋ كەرەك. مىناۋ جاقسى، مىناۋ جامان، مىناۋ باي، مىناۋ كەدەي دەپ بولمەي، ساتىلماي دۇرىستىقپەن ءىس قىلۋ كەرەك” ء(اليحان، احمەت، مىرجاقىپ. الاشتىڭ ازاماتى.// «قازاق» گازەتى.-الماتى،1998.-322 ب.). كورىپ وتىرعانىمىز، الاش قوزعالىسى قايراتكەرلەرى پاتشانىڭ ماۋسىم جارلىعىنا امال جوق مويىنسۇنعان، قالىپتاسقان قيىن احۋالدى تارازىلاي كەلە ارتىن ويلاماي، اشۋ جەتەگىنە ىلەسكەن بەيبىت حالىقتى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ مۇزداي قارۋلانعان جانە جاقسى ۇيرەتىلگەن جازالاۋشى اسكەرىنە قارسى قويىپ قىرىپ الماۋدى ويلاپ، حالىققا «پاتشا جارلىعىنا كونىڭدەر» دەپ كەڭەس بەرۋگە ءماجبۇر بولعان. الايدا، الاش كوسەمدەرىنىڭ وسىنداي، بارىنەن بۇرىن حالىق قامىن ويلاعان ىزگى نيەتى الاش قوزعالىسى باسشىلارىن كەرىسىنشە، حالىققا قارسى تۇلعالارعا اينالدىرىپ، تىپتەن ولاردى ادامگەرشىلىكتەن جۇرداي ەتىپ بايانداۋعا قۇشتار كەڭەستىك تاريحناما نازارىنان قاساقانا ىلىنبەي قالدى. وسى جەردە مىنانى دا ايتپاۋعا بولماس: الاش زيالىلارى قالىڭ قازاققا جاناشىر بولىپ عانا قويماي، كۇشى باسىم وتارشىل جۇيە قۇرساۋىنا، ورىس ايۋىنىڭ قايىرىمسىز قۇشاعىنا اڭداۋسىزدا ءتۇسىپ قالماي، وزدەرى ارمانداعان جارقىن بولاشاققا قانتوگىسسىز بارۋدى دا ويلاستىردى. قازاق ۇلتتىق ينتەلليگەنتسياسى كوزقاراسىنا جاسالعان تالداۋ ونىڭ بولاشاق ساياسي توڭكەرىستەن ءۇمىت كۇتكەنىن، بىراق ول توڭكەرىستىڭ ناقتى قاشان بولاتىنىنا كوزدەرى جەتە قويماعانىن كورسەتەدى. دەسەك تە، ارقاشان دا ليبەرالدىق دەموكراتيا جولىن ۇستانعان ۇلت زيالىلارى وزدەرى ارقاشان ادال قىزمەت جاساپ كەلگەن قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەلەرىن توڭكەرىس جولىندا قۇربان ەتۋگە دە  بارا قويماعان بولار ەدى. توڭكەرىستى پايدالانىپ، جەكە باس مۇددەسىن كۇيتتەپ، بيلىككە قول جەتكىزۋ الاش زيالىلارىنا جات نارسە ەدى. وسىنىڭ مىسالى جوعارىداعى م.دۋلاتوۆتىڭ “ەڭبەكشى قازاق” گازەتىندە 1926 جىلى جازعان ماقالاسىنداعى تومەندەگىدەي جولدار: “توڭكەرىس جولىندا قازاق جۇرتى قۇربان بولىپ-اق كەتسىن دەۋگە ءداتىمىز شىدامادى. سوندىقتان، ءبىز ەكىنشى جولدى قالادىق - كونۋ كەرەك دەدىك. وسىعان بەل بايلاعاننان كەيىن ەلگە كوزىنە ايتاتىن ءسوزىمىز دە، باسشىلىعىمىز دا وسى بەتتە بولدى. تەك نەشە ءتۇرلى سىلتاۋمەن سوزا بەرۋ جاعىن عانا ەسكەرىپ وتىردىق: پىشەن شاباتىن كەز، ەگىن وراتىن كەز ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى كەلە جاتىر ماۋلەت سۇراڭدار دەدىك، حالىق ءالى تۇسىنگەن جوق، ابدەن ءتۇسىنسىن، وسىعان پۇرسات سۇراۋ كەرەك دەدىك” (دۋلاتوۆ م. 1916 جىل. ».// قاھارلى 1916 جىل (قۇجاتتار مەن ماتەريالدار جيناعى).- ت.2. 63-64 ب.). حالىقتىڭ قارسىلاسامىن دەپ قانعا بوگىپ قىرىلىپ قالماۋىن ويلاعان الاش زيالىلارىنىڭ مۇنداي ادامگەرشىلىكتى باسشىلىققا العان گۋمانيستىك كوزقاراسى ءوزىنىڭ ۇلتىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىنىڭ، وعان شەكسىز بەرىلگەندىگىنىڭ تاعى ءبىر ايقىن كورىنىسى ەدى. قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك الۋىنان كەيىنگى كەزەڭدە جارىق كورگەن قازاق زەرتتەۋشىلەرىنىڭ ەڭبەكتەرى بۇل پىكىردى ناقتى مۇراعات جانە ءباسپاسوز دەرەكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، عىلىمي تۇرعىدان ناقتى دالەلدەپ بەردى. سوندىقتان دا بۇل ماسەلەگە ءبىز توقتالىپ جاتپايمىز. دەگەنمەن دە وسى ورايدا نازار اۋدارماۋعا بولمايتىن تاعى ءبىر ماڭىزدى ماسەلە - قازاق زيالىلارىنىڭ پاتشانىڭ ماۋسىم جارلىعى شىقپاي تۇرىپ-اق “قازاقتان سولدات الىنادى ما؟” دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەۋلەرى ەدى. قازاق زيالىلارىن بۇل و باستان-اق قاتتى ويلاندىرىپ، ولاردىڭ بۇل جونىندە وزدەرىنىڭ كوزقاراستارىن تومەندەگىدەي تۇجىرىمداعاندارى بەلگىلى: قازاقتان سوعىس ۇستىندە سولدات الىنباسىن; سولدات الۋدان بۇرىن مەتىركە تۇزەۋ ءۇشىن مۋفتيلىككە قاراسىن; لاجسىز الىناتىن بولعاندا، جاياۋ سولدات بولماي، اتتى اسكەر بولۋ، قازاق-ورىسپەن جەر-سۋ ءھام پراۆودا تەڭگەرىلۋ» (دۋلاتوۆ م. دۋما ءھام قازاقتىڭ ماسەلەسى.//«قازاق» گازەتى.-الماتى،1998.-270 ب.). وسى اتالعان جوعارىداعى مەملەكەتتىك ورگاندارعا قازاق زيالىلارىنىڭ قويعان تالاپتارىنىڭ اسىرەسە ءۇشىنشى بابى ولاردىڭ تۋعان حالقىنا دەگەن جاناشىرلىعىن تاعى دا دالەلدەي تۇسەدى. كەزىندە مۇنى كەڭەستىك تاريحشىلار دا بايقادى جانە وزدەرىنىڭ “زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىندە ولار، “قازاق” گازەتى مەن ۇلتتىق دەموكراتيالىق ينتەلليگەنتسيانىڭ بۇل ماسەلەدە ۇستانعان باعىتىن بۇرمالاپ، “بۋرجۋازيالىق ينتەلليگەنتسيا حالىقتىڭ سىرتىنان ۇكىمەتپەن ىمىراعا كەلىپ، ءىس جۇزىندە اسكەرگە قازاقتان ادام الۋدى جاقتادى” دەگەن سياقتى ۇشقارى  پىكىر ايتقاندا، جوعارىدا بەرىلگەن ءۇش پۋنكتتەن تۇرعان تۇجىرىمنىڭ العاشقى ەكەۋىن جاۋىپ قويىپ سوڭعىسىنا عانا سىلتەمە جاسايتىن (قويگەلديەۆ م. 1916 جىلعى كوتەرىلىس جانە ۇلت زيالىلارى// «قازاق تاريحى»، 1995.№2. -35 ب.). كەيىنىرەك، پاتشانىڭ ماۋسىم جارلىعى جارىق كورىپ، ۇكىمەت قازاقتى cولداتتىققا ەمەc, تىل جۇمىسىنا الۋ تۋرالى شەشىمگە كەلگەندە دە قازاق زيالىلارى 17 تارماقتان تۇراتىن، ءا.بوكەيحانوۆ، و.الماسوۆ جانە م.دۋلاتوۆ قول قويعان وزدەرىنىڭ پاتشا ۇكىمەتىنە تاپسىرعان تالاپ-تىلەكتەرىندە تىل جۇمىسىنا شاقىرىلاتىن قازاقتارعا قامقورلىق جاساۋدى پاتشا ۇكىمەتىنەن ارنايى تالاپ ەتكەنى بەلگىلى (7 اۆگۋست كەڭەسىنىڭ قاۋلىسى.//«قازاق» گازەتى. -الماتى، 1998. -325ب.). “قازاق” گازەتىندە جارىق كورگەن “سوعىس مايدانىندا قازاق جۇمىسكەرلەر” دەپ اتالاتىن ماقالادا قازاق ينتەلليگەنتسياسى بىلاي دەپ جازدى: “قازاق جۇمىسكەرلەردى رەنجىتپەي جاقسى ۇستاۋ ءۇشىن، مىناداي شارتتار قويىلسىن:

1. قازاقتار ءوز الدىنا قوس بولسىن. ءوز اراسىنان اقساقال سايلاسىن، ءتىل بىلەتىن ءتىلماشتارى بولىپ، درۋجينا باستىقتارىمەن سويلەسۋ، حابارلاۋ ءۇشىن;
2. ناماز وقۋ سەكىلدى قۇلشىلىقتارىنان تىيىلماسىن، قاجەت ورنى بولسا، تابۋعا مۇمكىن بولعاندا ارالارىنا مولدا قويىلسىن;
3. تاماقتارى: شاي، قوي ەتى، تۇزداعان سيىر ەتى بولسىن. شوشقا ەتىن بەرۋگە بولمايدى. ۇن، تارى، ماي، ەت، شايلار قولدارىنا بەرىلسىن. ءوز ارالارىنان اسپازشى سايلانىپ قويىلسىن;
4. قازاقتاردىڭ تازا تۇرۋىنا كوز سالىنسىن” (سوعىس مايدانىنداعى قازاق جۇمىسكەرلەر. //«قازاق» گازەتى.-الماتى،1998.-310 ب.).).

وكىنىشكە وراي كەڭەستىك كەزەندەگى تاريح عىلىمى قازاق ۇلتتىق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ تىل جۇمىسىنا الىنعان قازاق جىگىتتەرىنە كورسەتكەن كومەگى تۋرالى مۇلدە جازباۋعا، تىپتەن بۇل ماسەلەنى اۋىزعا الماۋعا تىرىستى. قازاق ينتەلليگەنتسياسى پاتشانىڭ ماۋسىم جارلىعى شىعىسىمەن-اق، قالىپتاسقان اۋىر احۋالدا تۋعان حالقىنا قولىنان كەلگەن كومەگىن ايانىپ قالمادى. تىل جۇمىسىنا شاقىرۋدى كەيىنگە قالدىرۋ ارەكەتى، حالىقتى كوتەرىلىسكە شىعىپ، ورىنسىز الىنعان قازاقتار اراسىنا ءوز ەرىكتەرىمەن بارىپ، ولاردىڭ اۋىرتپالىقتارىن جەڭىلدەتۋگە تىرىسۋ - مىنە تۋعان حالقىنىڭ باسىنا تۇتقيىلدان تۇسكەن اۋىرتپالىقتاردى جەڭىلدەتۋگە تىرىسقان وسى ارەكەتتەردىڭ ءبارى كەزىندە كەڭەستىك ادەبيەتتە ورىن العان قازاق ينتەلليگەنتسياسىن ءوزىنىڭ تۋعان حالقىنىڭ مۇددەسىنە قارسى قويۋ ارەكەتىنىڭ قيسىنسىزدىعىن تاعى دا دالەلدەي تۇسەدى. “ال مۇنىڭ ءوزى،- اكادەميك كەڭەس نۇرپەيىسوۆتىڭ سوزىمەن ايتار بولساق، - كوپ جىلدار بويى ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا كەلگەن الاشوردا 1916 جىلعى كوتەرىلىس كەزىندە ۇلتتىق مۇددەگە ساتقىندىق جاسادى دەگەن پىكىردىڭ سىڭارجاق تۇجىرىم ەكەندىگىن كورسەتەدى” قىرىلىپ قالۋدان ساقتاندىرۋ، سونىمەن بىرگە تىل جۇمىسىنا (قاراڭىز: الاش ءھام الاشوردا. - الماتى،1995. - 68 ب.). وسىندايدا ايتا كەتكەن ءجون، تاۋەلسىز تاريحنامامىزدا  25 جىل بويى، كۇنى بۇگىنگە دەيىن جەتكىلىكتى نازار اۋدارىلماي كەلە جاتقان ماسەلەنىڭ ءبىرى — 1916 جىلعى كوتەرىلىس سيپاتىنا ساياسي قۋعىندالعان قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ كوزقاراسى تۋرالى ماسەلە. 1916 جىلعى جانە 1917 جىل باسىنداعى “قازاق” گازەتىندە جارىق كورگەن ماتەريالدار قازاق زيالىلارىنىڭ و باستا، 1916 جىلعى كوتەرىلىستى جالپىحالىقتىق كوتەرىلىس رەتىندە مويىنداماي، ونى قازاقتىڭ تىنىش ءومىرىن تاس-تالقان ەتكەن “بۇلىنشىلىك” رەتىندە قابىلداعانىن كورسەتەدى.  حالىقتىڭ اقىلعا ەمەس، اشۋعا ەرىك بەرىپ، باس كوتەرۋلەرىن كوزى اشىق، رەسەيدەگى ازاتتىق قوزعالىستارى تاريحىنان جان-جاقتى حاباردار الاش قايراتكەرلەرىنىڭ قولداي قويماعانىنا تۇسىنىستىكپەن قاراعان ءجون. الايدا ەلدىڭ ازاتتىققا ۇمتىلعان ءورشىل ەرلىگى دە وسى وقيعادان سوڭ ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ، الاش زيالىلارى تاراپىنان جوعارى باعالانىپ، ولار ونى «داريانىڭ قۋاتتى تولقىنىنا» تەڭەدى. ناقتىلىققا جۇگىنەر بولساق، ارادا 10 جىل وتكەن سوڭ ءا.بوكەيحانوۆ بۇل نارازىلىقتىڭ كوتەرىلىس بولىپ تابىلاتىنىن اتاپ كورسەتىپ بىلاي دەگەن ەدى: “...قازاق-قىرعىزدىڭ كوتەرىلىسى قالىڭ ەلدىڭ دارياداي تولقىنى. داۋىل بولسا عانا داريا تولقيدى. قالىڭ ەلدى قارعىس اتقان بيلەسە، قاندى ساياسات قولدانسا، بۇعان قارسى ەل دە تولقيدى. بۇل سىقىلدى قوزعالىستى قورلىقتاعى وزگە جۇرتتار قۇلاعىنا سىرعا قىلىپ تاققانى وڭ بولادى... ءورت قيىرعا جايىلىپ بارادى. 1916 جىلعى قازاق-قىرعىز كوتەرىلىسى وسىنداي ءورتتىڭ تامىزعىسى بولىپ شىعادى. الىسپاعان، جۇلىسپاعان بوستاندىق اتىنا مىنبەيدى، بۇعاۋدان بوسامايدى، ەرى قۇلدىقتان، ايەلى كۇڭدىكتەن شىقپايدى، مالىنا دا باسىنا دا يە بولمايدى” (قىر بالاسى. ».// قاھارلى 1916 جىل (قۇجاتتار مەن ماتەريالدار جيناعى).- ت.2. -247 ب.). ال ەندى ءا.بوكەيحانوۆتىڭ وسى ءسوزى كەڭەستىك رەجيمنىڭ ورنىعۋى جاعدايىندا ايتىلعاندىقتان، وندا كوتەرىلىستىڭ ۇلتتىق نەمەسس ۇلت-ازاتتىق سيپاتى تۋرالى پىكىردىڭ بولماۋى تۇسىنىكتى ەدى. الاش قوزعالىسى قايراتكەرلەرى اراسىنان جالعىز ءوزى عانا شەت ەلگە اۋىپ، وندا ءوزىنىڭ پىكىرىن ەركىن ايتۋعا مۇمكىندىك العان مۇستافا شوقاي بۇل ماسەلەگە الدەقايدا تەرەندەپ، قازاق كوتەرىلىسىنىڭ ۇلتتىق سيپاتىن باتىل ايتا الدى. ول ءوزىنىڭ 1916 جىلدىڭ 15 جىلدىعىنا بايلانىستى جازعان “1916 جىلعى ۇلتتىق قوزعالىس تۋرالى بولشەۆيكتەردىڭ وتىرىگى” دەپ اتالاتىن ەڭبەگىندە وسى قوزعالىسقا ۇلكەن ءمان بەرىپ بىلاي دەگەن ەدى: “...1916 جىلعى كوتەرىلىستەر، “قوقان اۆتونومياسى” جانە “باسماشىلار ارسكەتتەرىمەن” قوسىلىپ، ورىس تەپكىسىنە قارسى باعىتتالعان ۇلتتىق قوزعالىس تاريحىمىزدىڭ ەڭ ماڭىزدى قۇبىلىستارىنىڭ بىرىنەن سانالادى” (شوقاي م. 1916 جىلعى كوتەرىلىس تۋرالى بولشەۆيكتەردىڭ وتىرىگى.//شوقاي م. تاڭدامالى. –الماتى، 1998. 1 ت. -214 ب.). ياعني م.شوقاي 1916 جىلعى قوزعالىستى قوقان اۆتونومياسىمەن جانە ورتا ازياداعى باسماشىلىق قوزعالىستارىمەن قاتار قويىپ، ولاردىڭ ۇلتتىق سيپاتىنا باسا نازار اۋداردى. ول: “1916 جىلعى كوتەرىلىستىڭ باسا كوڭىل اۋداراتىن ەڭ ءبىر ماڭىزدى تۇستارى قايسىلار؟” — دەپ ساۋال قويىپ، وعان ءوزى ناقتى جاۋاپ بەردى: “بۇل سۇراۋعا، - دەدى ول، - “16 جىلعى قوزعالىس جالپى العاندا ۇلتتىق قوزعالىس ەدى” دەپ جاۋاپ بەرۋگە بولادى. وندا تاپتىق كۇرەستىڭ ەلەسى دە جوق ەدى. تۇركىستاندىقتاردى، حالىقتىڭ بارلىق جىكتەرىن ءوز قول استىنا بىرلەستىرگەن پاتشالىق رەسەيدىڭ جالپى ساياساتىن ايتپاعاندا، تۇركىستاندىكتاردى مايدانداعى قارا جۇمىسقا شاقىرعان بۇيرىقتىڭ ءوزى ۇلتتىق تابيعاتىنا، رۋحىنا جات ەدى.” (سوندا، 214-215 بب.). وسى ماقالاسىندا م.شوقاي 1916 جىلعى كوتەرىلىستىڭ ۇلت-ازاتتىق سيپاتىن اتاپ كورسەتۋمەن توقتالماي، وسى قوزعالىستىڭ تاپتىق سيپاتى تۋرالى اڭگىمەنى دە مۇلدە تەرىسكە شىعارادى. ايتا كەتكەن ءجون، 1916 جىلعى كوتەرىلىستىڭ تاپتىق ءمانى تۋرالى ماسەلە، تىپتەن بۇل كوتەرىلىستىڭ 10 جىلدىعىن 1926 جىلى بولشەۆيكتەر اتاپ وتكەن كەزدە دە اشىق ايتىلا قويعان جوق ەدى. وسى تۇستا بولشەۆيكتىك باعىتتا تۇرعان تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ءوزى دە كوتەرىلىستىڭ بۇقارالىق سيپاتىن كورسەتە كەلە، ونىڭ “حالىقتىڭ كەدەي... بولىكتەرى اراسىندا بەلسەندىرەك كورىنگەنىن’"  جازۋمەن شەكتەلگەن ەدى (رىسكۋلوۆ ت. ۆوستانيە تۋزەمتسەۆ تۋركەستانا ۆ 1916 گودۋ.//ۆوستانيە كيرگيزوۆ ي كازاحوۆ ۆ 1916 گودۋ. -بيشكەك، 1996. -75 ب.). مۇندا ول ارينە، قازاق اۋىلىندا تاپتىق ءبولىنۋ ەمەس، رۋلىق بىرىگۋدىڭ باسىم بولعانىن، سوندىقتان دا كوتەرىلىس كۇشتى كورىنگەن كەيبىر جەرلەردە قازاقتاردىڭ رۋلىق نەگىزدە وزدەرىنە حان سايلاۋ ارەكەتتەرى ورىن العانىن ەسكەرگەن ەدى. 1916 جىلعى كوتەرىلىستىڭ 10 جىلدىعىنا ارنالعان گولوششەكين اتىنداعى كومۆۋزدا وتكەن ماجىلىستە بايانداما جاساعان قازاقستانداعى كەڭەستىك جۇيە قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى سەيتقالي مەندەشەۆ وسى كوتەرىلىستىڭ ۇلت-ازاتتىق سيپاتىن مويىنداي كەلە، ونى رەسەيدە ءپىسىپ-جەتىلگەن رەۆوليۋتسيانىڭ قۇرامداس بولىگى رەتىندە” باعالاعان بولاتىن (مەندەشوۆ س. و ناتسيونالنو-وسۆوۆوديتەلنوم دۆيجەني 1916 گودا. ».// قاھارلى 1916 جىل (قۇجاتتار مەن ماتەريالدار جيناعى).- ت.2. -23 ب.). مۇندا س.مەڭدەشوۆتىڭ ۇلتشىل اتانۋدان ساقتانىپ، قازاق جەرىندەگى 1916 جىل وقيعاسىن رەسەيدەگى 1917 جىل توڭكەرىستەرىنىڭ العىشارتتارىمەن نەگىزسىز بايلانىستىرۋعا تىرىسۋ ارەكەتتەرىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. ال بولشەۆيك تەمىربەك جۇرگەنوۆ بولسا ءوزىنىڭ “ەڭبەكشى قازاق” گازەتىندە 1926 جىلى جازعان ماقالاسىندا “1916 جىلعى قازاق كوتەرىلىسى، دۇرىسىندا اۋىلدىڭ قالاعا قارسى كوتەرىلىسى ەدى”، - دەپ جالپىلاما قورىتىندى جاساي كەلە “ەلدىڭ بويىن كەرنەگەن اشۋ، نارازىلىعى 1916 جىلعى قازاق كوتەرىلىسى - ۇلت (بولەك ەل) كوتەرىلىسى ەدى. ويتكەنى، جوعارىدا ايتىلعان نارازىلىقتى تۋدىرعان ۇكىمەت وزبىرلىعى، كاپيتال قۇلدىعى بۇكىل قازاق ەلىنە باتتى، بۇكىل قازاق ەلى زورلىق كوردى” (جۇرگەنۇلى تەمىربەك.1916 جىلعى قازاق كوتەرىلىسىندەگى قالا مەن اۋىل اراسىنداعى نارازىلىق.//ەڭبەكشى قازاق، 1926, 30 سەنتيابر.), - دەپ جازدى. تەمىربەك جۇرگەنوۆتىڭ بۇل جەردە “قالا” دەپ وتىرعانى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قازاق جەرىندەگى قامال-قالالارى ەكەنىن تۇسىنگەن ءجون. وسى تالداۋدىڭ ءوزى-اق، 1916 جىلعى كوتەرىلىسكە تاپتىق تۇرعىدان باعا بەرۋدىڭ تىپتەن، كەڭەستىك قازاقستاندا بيلىك توڭىرەگىندە جۇرگەن قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ وزدەرىنىڭ اراسىندا دا، وقيعانىڭ بولعانىنا 10 جىل تولعان سوڭ دا، ءالى ناقتىلانا جانە ورنىعا قويماعانىن دالەلدەي تۇسەدى. الايدا ستاليندىك تاپتىق كونتسەپتسيانىڭ 20-جىلداردىڭ سوڭىنا 30-جىلداردىڭ باسىنا قاراي قازاقستاندا دا تامىر جايا باستاۋى وسى ايتۋلى ۇلتتىق كوتەرىلىستەن تاپتىق سيپات ىزدەۋدى كۇشەيتە ءتۇستى. بۇل 1916 جىل وقيعاسىنىڭ 15 جىلدىعى قارساڭىندا ايقىن كورىنىس بەرە باستادى. كەزىندە وسىعان بايلانىستى مۇستافا شوقايدىڭ بىلاي دەپ جازعانى بەلگىلى: “...پرولەتاريات ديكتاتۋراسىنىڭ 14 جىلىنا كەلگەن تۇستا، گالۋزا (Galuza) ەسىمدى بىرەۋ باستاپ، باسقالارى قوستاپ، جوعارىعا ايتىلعان تايعا تاڭبا باسقانداي اقيقاتتى كوپە-كورنەۋ بۇرمالاۋدا. ولار بۇلتارتپاس فاكتىلەردىڭ ءوڭىن اينالدىرىپ، 16-شى جىلعى قوزعالىسقا تاپتىق سيپات بەرۋدە. ونى تۇركىستان شارۋالارى مەن ۇلتتىق پرولەتارياتىنىڭ، ورىس مۇعاجىر مۇجىعى جانە ورىس پرولەتارياتىمەن بىرلەسە وتىرىپ، ورىس پەن تۇركىستاننىڭ بۋرجۋازيا تابىنا قارسى جۇرگىزگەن تاپتىق كۇرەسى رەتىندە تۇسىندىرە باستادى. ورىس مۇجىعى مەن ورىس پرولەتارياتىن 1916-شى جىلعى كوتەرىلىس كەزىندە تۇركىستاندىقتارعا كومەكتەسكەن ەتىپ كورسەتۋ تاريحي شىندىقتى بۇرمالاعاندىق قانا بولىپ قالماستان، وتىرىكتى ويدان شىعارۋدىڭ تەڭدەسسىز ۇلگىسى دە بولا الادى” (شوقاي م. 1916 جىلعى كوتەرىلىس تۋرالى بولشەۆيكتەردىڭ وتىرىگى.//شوقاي م. تاڭدامالى. –الماتى، 1998. 1 ت. -216 ب.). م.شوقاي ءوزىنىڭ وسى ەڭبەگىندە 1926 جىلى، ياعني 1916 جىلعى كوتەرىلىستىڭ 10 جىلدىعىندا ايتىلعان دۇرىس پىكىرلەردەن ارادا 5-اق جىل وتىسىمەن، ياعني 1931 جىلعا قاراي باس تارتۋدىڭ، تاريحي شىندىقتى تاپتىق كونتسەپتسياعا سۇيەنىپ بۇرامالۋ جولىنا تۇسە باستاۋ باستالعانىن باتىل اتاپ كورسەتكەن ەدى. “ەڭ قىزىعى مىنادا — دەپ جازدى ول، - “16-شى جىلعى كوتەرىلىس رەسەيگە، ورىستىققا قارسى ۇلتتىق قوزعالىس ەدى”، “ورىس مۇعاجىرلارىنىڭ مۇددەسىمەن تۇركىستاندىقتاردىڭ مۇددەسى ءبىر-بىرىنە قايشى ەدى”، - دەپ جازعانداردىڭ ءبارى “تار ۇلتشىل”، “شوۆينيست” رەتىندە قارالاندى...” (سوندا.-218 ب.). ءوزى ءاليحان باستاعان الاش زيالىلارىنىڭ اتالمىش ماسەلەگە بايلانىستى كوزقاراستارىن جاقسى بىلگەن، الايدا 30-ى جىلدار باسىندا كەڭەستىك جۇيەنىڭ جەتەكشى قايراتكەرلەرىنىڭ بىرىنە اينالعان س.اسفەندياروۆتىڭ 1935 جىلى جازعان «قازاقستان تاريحى» اتتى ەڭبەگىندە 1916 جىلعى كوتەرىلىستى توڭكەرىس (رەۆوليۋتسيا) رەتىندە باتىل اتاپ كورسەتپەي، ونىڭ مازمۇنىنان “ۇلتتىق ازاتتىق، ۇلتتىق بىرىگۋ (قالىپتاسۋ) ءۇشىن” ۇمتىلىستى ىزدەگەنىن دە ەستەن شىعارۋعا بولمايدى. بۇل تاريحي شىندىقتى مويىنداۋ ەدى. دەگەنمەن دە ، ونىڭ “قازاق ۇلتتىق رەۆوليۋتسيالىق قوزعالىسىن” “رەسەي پرولەتارياتىنىڭ رەۆوليۋتسيالىق كۇرەسىنە تىعىز تاۋەلدى ەتۋگە” ۇمتىلىسىن تاريحي شىندىقتان اۋىتقۋ رەتىندە قابىلداۋعا تۋرا كەلەدى. ءوزىنىڭ ەڭبەگىن ستاليندىك تاپتىق كوزقاراستارمەن سايكەستەندىرۋگە بارىنشا كۇش سالعان س.اسفەندياروۆ وزىنەن بۇرىن 1916 جىلعى كوتەرىلىسكە ادىلەتتى باعا بەرۋگە تالاپتانعان ت.رىسقۇلوۆتىڭ جانە م.تىنىشباەۆتىڭ كوزقاراستارىن «ماركستىك ەمەس، تىكەلەي مەنشەۆيكتىك» پيعىل رەتىندە سىنعا الدى (اسفەندياروۆ س.د. يستوريا كازاحستانا (س درەۆنەيشيح ۆرەمەن). الماتى،1993. -292-293 بب.). بۇل ارينە، ۋاقىت سىنىنا توتەپ بەرە المايتىن، اقيقاتتى بەلىنەن باسقان قاتە پىكىر ەدى. وسى كەزەڭدە تاريحقا بولشەۆيكتىك كوزقاراس جولىنا تۇسە باستاعان س.اسفەندياروۆقا ءبىزدىڭ ويىمىزشا ەڭ تياناقتى دا، شىنايى جاۋاپتى م.شوقاي بەرە الادى. م.شوقاي ءوزىنىڭ جوعارىدا اتالعان ەڭبەگىندە 1916 جىلعى كوتەرىلىستى “تۇركىستان ۇلتتىق توڭكەرىسىنىڭ... جالپى العاندا، ورىستىققا، رەسەيگە قارسى الىپپەسى” رەتىندە باعالاي كەلىپ، بىلاي دەگەن ەدى:           “وتارلارداعى ۇلتتىق قوزعالىستاردى پرولەتاريات توڭكەرىسىنە اكەلۋ ءۇشىن، لەنيندىك قاعيدا بويىنشا، “ۇلت ىشىندەگى تاپتىق قۇرىلىس پەن تاپتىق كۇرەس جەتىلگەن بولۋى كەرەك”. بۇل تۇركىستاندا جوق ەدى. بۇل ءبىر. ەكىنشىدەن، “قانالۋشى جانە قاناۋشى ۇلتتار پرولەتارلار تابىنىڭ اراسىندا دوستىق جەنە تۋىستىق بايلانىستار ورناتىلۋى ءتيىس دەلىنسە، تۇركىستاندا مۇنداي جاعداي پاتشالىق داۋىردە، لەنيننىڭ ءتىرى كەزىندە دە بولعان ەمەس. بۇگىن دە جوق. اتامەكەنىمىز تۇركىستان ماسكەۋگە كۇشپەن باعىندىرىلعاننان بەرى تۇركىستاننىڭ ۇلتتىق پرولەتارى مەن ورىس پرولەتارى اراسىندا ەشقانداي ءبىر دوستىق، جاقىندىق بولعان جوق. جانە بولۋى دا مۇمكىن ەمەس. بولشەۆيك سۋايتتارى ءوز كوسەمدەرى لەنيننىڭ توڭكەرىس حاقىنداعى تەوريالارىن دا كوپە-كورنەۋ بۇرمالاپ وتىر” (شوقاي م. 1916 جىلعى كوتەرىلىس تۋرالى بولشەۆيكتەردىڭ وتىرىگى.//شوقاي م. تاڭدامالى. –الماتى، 1998. 1 ت. -218-219 بب.). مۇنداي دالەلدى پىكىردى ماقۇلداماۋ ءبىزدىڭ ويىمىزشا تاريحقا قيانات بولىپ شىعار ەدى. ويتكەنى مۇستافانىڭ قاشاندا اقيقاتتىڭ اق جولىنان اۋىتقىماي، قارا قىلدى قاق جاراتىن تاريحي شىندىقتى ارقاشان تۋ ەتىپ كوتەرگەنىن بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقتانداعى تاريحي زەرتتەۋلەر تاعى دا دالەلدەپ وتىر. قورىتا كەلگەندە ايتارىمىز، كەزىندە ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان قازاق زيالىلارىنىڭ 1916 جىلعا بايلانىستى كوزقاراسىندا ەكى باعىت ايقىن بايقالادى. ولاردىڭ العاشقىسى - قازاق دەموكراتيالىق ۇلتتىق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ وسى كوتەرىلىستىڭ وزىنە جانە ونىڭ سيپاتىنا، ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى ۇستانىمدارى بولسا، ال ەكىنشىسى تاريحقا باعا بەرۋدىڭ تاپتىق، ستاليندىك كونتسەپتسياسىن قابىلداپ، سوعان قىزمەت ەتۋگە ءماجبۇر بولعان قازاق بولشەۆيكتەرىنىڭ باعىت-باعدارى. ايتا كەتكەن ءجون، قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ وسىنداي كوزقاراستارىن تاريحنامالىق تۇرعىدان ءوزارا، جان-جاقتى زەرتتەمەۋدىڭ سالدارلارى بۇگىنگى تاريحىمىزدا دا كورىنىس بەرۋدە. بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستان تاريحشىلارى سوندىقتان دا 1916 جىلعا باعا بەرۋدە ءالى دە ورتاق پىكىرگە كەلە العان جوق. مىسالى اكادەميك م.قوزىباەۆ بۇل قوزعالىستى “كوتەرىلىس شەڭبەرىنەن شىعىپ، توڭكەرىس (ياعني رەۆوليۋتسيا — ت.و.) دارەجەسىنە كوتەرىلگەن” تاريحي وقيعا رەتىندە باعالاسا (قوزىباەۆ م. جاۋدى شاپتىم تۋ بايلاپ. -الماتى،1994.-130 ب.), ال زەرتتەۋشى ا.ك.بيسەنباەۆ بۇل كوتەرىلىستى “ۇلت-ازاتتىق سوعىسى” رەتىندە قاراستىردى (بيسەنباەۆ ا.ك. ك ۆوپروسۋ و حاراكتەرە سوبىتي 1916 گ. ۆ كازاحستانە// كازاحستان ۆ ناچالە حح ۆەكا: مەتودولوگيا، يستوريوگرافيا، يستوچنيكوۆەدەنيە: سب.ستاتەي... الماتى، 1994. -104 ب.). الاش قوزعالىسىنىڭ تاريحىن ارنايى زەرتتەپ جۇرگەن بەلگىلى عالىم م.قويگەلديەۆ 1916 جىلعى كوتەرىلىستى قازاق ۇلتتىق دەموكراتيالىق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ كوزقاراسىمەن جانە قوعامدىق-ساياسي قىزمەتىمەن تىعىز بايلانىستا قاراستىرا وتىرىپ، بۇل ماڭىزدى تاريحي وقيعانى توڭكەرىس، ياعني رەۆوليۋتسيا رەتىندە باعالاۋعا بولمايتىنىن اتاپ كورسەتە كەلىپ، “16-جىلعى كوتەرىلىس ۇلت-ازاتگىق رەۆوليۋتسيا دارەجەسىنە كوتەرىلۋى ءۇشىن قوعامداعى نەگىزگى ساياسي كۇشتەردىڭ، ەڭ الدىمەن ونىڭ ماقسات-مۇددەسىن انىقتاپ، باعىت-باعدار بەرە الاتىن ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيانىڭ قولداۋىن الۋى كەرەك ەدى”، - دەگەن پىكىردى العا تارتادى. سونىمەن بىرگە زەرتتەۋشىنىڭ “كەز كەلگەن ۇلت-ازاتتىق رەۆوليۋتسيانىڭ تۇپكى ماقساتى بولىپ تابىلاتىن ساياسي بوستاندىقتى” دا كوتەرىلىسشىلەردىڭ وزدەرىنىڭ الدىنا مىندەت ەتىپ قويا الماعاندارى تۋرالى قيسىندى ۇيعارىمى نازار اۋدارۋعا تۇرارلىق (قويگەلديەۆ م. الاش قوزعالىسى .-الماتى، 1995. -22-23 بب.). ايگىلى م.شوقايدىڭ كوزقاراسىمەن ۇيلەسەتىن وسى پىكىرلەردى بەلگىلى تاريحشى ك.نۇرپەيىسوۆتىڭ ىرگەلى زەرتتەۋلەرگە نەگىزدەلگەن تۇجىرىمى ورنىقتىرا تۇسەدى. ول بىلاي دەپ جازعان ەدى: “بۇكىل قازاقستاندى قامتىعان كوتەرىلىس نەگىزىنەن پاتشالىقتىڭ قاتال اسكەري-وتارلىق جانە كەڭ كولەمدى ورىستاندىرۋ ساياساتىنا باعىشتالعان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنا ۇلاستى. سونىمەن قاتار، بۇل كوتەرىلىس حالىق شارۋاشىلىعىن داعدارىسقا، ال حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگىن قايىرشىلىققا ۇشىراتقان ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك يمپەرياليستىك سوعىسقا دا قارسى باعىتتالدى” (نۇرپەيىسوۆ ك. الاش ءھام الاشوردا.1995.-63 ب.). بۇل ساليقالى قورىتىندىنىڭ 1916 جىلعى كوتەرىلىس سيپاتىن انىقتاۋداعى جاڭا كوزقاراس ەكەندىگى ايدان انىق. مۇنى بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستان تاريحشىلارى دا ەسكەرۋلەرى كەرەك. بارلىق ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەرى ءتارىزدى 1916 جىلعى كوتەرىلىستىڭ تاريحى دا قوعامدىق دامۋداعى ءارتۇرلى ساياسي-الەۋمەتتىك وزگەرىستەرگە سايكەس بىرنەشە ونداعان جىلدارعا، تىپتەن عاسىرلارعا سوزىلعان تاريحي وي-پىكىردىڭ ەۆوليۋتسيالىق وركەندەۋ تەزىنەن وتە كەلە بىرتىندەپ قالىپتاسىپ، اقيقاتقا قول جەتكىزدى. تاريحپەن اينالىساتىندار وسىنى ەسكەرۋلەرى كەرەك.

---

"adyrna"kz