Almaty qalalyq Ortalyq memleketik muraǵatynda Almaty qalalyq Ishki saıasat basqarmasynyń qoldaýymen "Adyrna" ulttyq-etnografııalyq birlestigi "1916jylǵy kóterilis - muraǵat derekterinde" taqyrybymen dóńgelek ústel ótkizdi. Osy dóńgelek ústelde basty baıandama jasaǵan t.ǵ.d., professor Talas Omarbekovtyń baıandamasynyń tolyq nusqasyn usynyp otyrmyz.
1916 jylǵa tarıhı kózqaras negizinen keńestik zamanda talqyǵa túskenin bárimizde jaqsy bilemiz. Taptyq markstik-lenındik ustanymmen zertteý júrgizýge májbúr bolǵan tarıhshylar bul oqıǵa týraly asa mańyzdy tarıhı shyndyqtardan jaltaryp, onyń resmı bolsheviktik bılikke qolaıly tustaryn ǵana áńgimeledi. Eger másele tek osylaı birjaqty qoıylǵan bolsa, sol zamannyń ıdeologııasynyń kemshin tusy retinde buǵan da túsinistikpen qaraýǵa bolar edi. Alaıda keńestik totalıtarlyq júıe tarıhı shyndyqtyń tolyq aıtylmaýyn qanaǵat tutpaı, endi 1916 jyl oqıǵalaryn qazaq ultyna adal berilgen qazaq zııalylaryn aıyptaý jáne qýǵyndaý quralyna aınaldyrdy. Bir ókinishtisi, osy baǵytta negizinen pikir bildirýshiler bolshevıktik taptyq baǵytty ustanýshy ózimizdiń qazaqtar boldy. Solardyń biri belgili qaıratkerimiz Álibı Jankeldın: “...baılar ıntellıgenııasyna patsha úkimetiniń jaǵyna shyǵý tán boldy. Orynborda qazaq tilinde basyp shyǵarylǵan “Qazaq” gazetinde feodal-baılar ıntellıgenııasy patsha armııasyna barýǵa, mobılızaııalanǵandarǵa arnap kıim jáne tamaq daıyndaýǵa shaqyrdy”, - dep jazdy (Jangeldın A.I. Iz vospomınanıı «Moı pýt».// Qaharly 1916 jyl (qujattar men materıaldar jınaǵy).-Almaty,1997. T.2.-128 b.). Munda tarıhı shyndyq birshama durys baıandalǵanymen, qazaq ulttyq ıntellıgenııasy nelikten osyndaı qadamdarǵa bardy?- degen saýalǵa jaýap joq.
Taptyq ustanymdaǵy alǵashqy qazaq tarıhyn jazǵan Sanjar Asfendııarov bolsa óziniń 1916 jylǵa baılanysty zertteýinde M.Tynyshpaevtyń, B.Qarataevtyń jáne J.Seıdalınniń osy máselege baılanysty pikirlerine sholý jasaı otyryp, qazaq ulttyq ıntellıgenııasynyń 1916 jyly ustanǵan baǵytyna “qorqaqtyq”, “satqyndyq”, “orys monarhtary aldyndaǵy jıirkenishti jaǵympazdyq” — degen tárizdi soraqy aıyptaýlarǵa negizdelgen birjaqty baǵalar berdi (Asfendıarov S.D. Istorııa Kazahstana.(s drevneıshıh vremen). Almaty,1993.-289-290 bb.).
Alaıda mundaı kózqarastardyń tarıhı shyndyqtyń tereń tamyrlarynan bastaý almaıtyny, sondyqtan da biz áńgimelep otyrǵan másele tarıhyn qaz-qalpynda sıpattaı almaıtyndary Alash qozǵalysyna qatysqan qazaq ıntellıgenııasynyń kórnekti ókilderiniń ózderin tyńdaǵanda aıqyndala túsedi. Solardyń biri jáne biregeıi Mirjaqyp Dýlatov atalmysh oqıǵadan arada 10 jyl ótkennen keıin “Eńbekshi qazaq” gazetinde 1926 jyly jazǵan maqalasynda 1916 jylǵy qazaqtan qara jumysqa jigitter alý týraly maýsym jarlyǵy shyqqannan keıingi aýyr ahýal jaǵdaıyndaǵy qazaq ıntellıgenııasynyń daǵdarysty kóńil-kúıin tómendegideı beıneleıdi: “...bir kúni tóbeden túsken jaıdyń oǵyndaı ııýn jarlyǵy sart ete tústi. Bul jarlyqtyń bizge jaıdyń oǵyndaı kórinýi - qalyń qazaq eline onyń áseri qandaı bolatyndyǵyn sezgenimizden edi. Bul jarlyqtyń qazaq arasyna qalaı taraıtyny, qazaq eli ne kúıge ushyraıtyny kóz aldymyzǵa elesteı qaldy.
Óz ómirimizde basymyzǵa týmaǵan uly daǵdarysqa ushyradyq. Qaıtpek kerek? Ne isteımiz? Elge ne aıtamyz? Bizdiń basshylyǵymyz qandaı bolmaq kerek? Eldiń rızalyqpen kóngisi kelmeıtini, balalaryn bergisi kelmeıtini, “soǵys”, “soldat” degen sózderden ólerdeı qorqatyny, patsha ókimetine senimi joqtyǵy belgili. “Kónbe, berme” deımiz be? Onyń túbi ne bolady? Nemizge senip, “Kónbe” deımiz? Kónbeıtin kúshimiz qaıda? Bizdiń uıymda kúsh joq. Barar jer, basar taýymyz belgili... Jeńildiń astymen, aýyrdyń ústimen qalqaqtap kele jatqan nadan qazaq, orys ókimetiniń tabanynda ezilip kele jatqan bıshara qazaq kónbeımin dese qor bolmaı ma? Kóngeni durys pa eken? Ekeýinde de zııan bar eken. Eki zııannyń qaısysy jeńil bolar eken?
Mine, bizdiń basymyzdy dań qylǵan, mıymyzdy ashytqan, uly daǵdarysqa qaldyrǵan suraýlar osylar edi. Qaıtkende bizge bul joldyń birine túspeske bolmady” (Dýlatov M. 1916 jyl. ».// Qaharly 1916 jyl (qujattar men materıaldar jınaǵy).- T.2. 64 b.). Iá, mine búkil qazaqty tyǵyryqqa tiregen másele shyndyǵy! Kezinde osyndaı qyspaqtan shyǵar jol tańdaǵan Mirjaqyp Álıhan Bókeıhanovpen jáne Ahmet Baıtursynovpen birigip joǵarydaǵy daǵdarystan shyǵýdyń tómendegideı baǵytyn usynǵan edi: patsha sheshimine “kóngende jurtqa qandaı aýyrlyq bar, kónbegende qandaı aýyrlyq bar? Kóngende sharýaǵa kemshilikte keler, barǵan jigit qazaǵa da beınetke de ushyrar, biraq eldiń irgesi buzylmas (qazaǵa ushyrar dep aýrý-syrqaýdan bolǵan qazany aıtamyz, áıtpese soldat qylyp almaıdy, soǵystan ólmeıdi) - Kónbegende kóretin aýyrlyq: baǵynyp turǵan úkimettiń jarlyǵynan bas tartsaq, jaý jaǵadan alǵanda, bas qorǵap úıde qalamyz dep memleketke qamshymyzdyń ushyn bermesek, úkimet qur ókpelep qoımas, kúsh jumsar, ol kúshti zakonǵa súıenip ister...
Mine, bizdiń eki aýyrlyq deıtinimiz osy. Biri — barsa sharýaǵa kemshilik kelip, alynǵan jigitter az qazaǵa beınetke ushyraǵany, ekinshisi barmaımyn dep qarsylyq qylsa, elge keletin zor búlinshilik. Osy eki aýyrlyqtyń jurt qaı jeńilin tańdaýy kerek. Bizdiń bilýimizshe, jeńili — kóngen.
Al el kóndi, kóngende ne isteý kerek? El basshysy adamdar ádildikpen spıskti ózderi túzep berý kerek. Mynaý jaqsy, mynaý jaman, mynaý baı, mynaý kedeı dep bólmeı, satylmaı durystyqpen is qylý kerek” (Álıhan, Ahmet, Myrjaqyp. Alashtyń azamaty.// «Qazaq» gazeti.-Almaty,1998.-322 b.).
Kórip otyrǵanymyz, Alash qozǵalysy qaıratkerleri patshanyń maýsym jarlyǵyna amal joq moıynsunǵan, qalyptasqan qıyn ahýaldy tarazylaı kele artyn oılamaı, ashý jetegine ilesken beıbit halyqty patsha úkimetiniń muzdaı qarýlanǵan jáne jaqsy úıretilgen jazalaýshy áskerine qarsy qoıyp qyryp almaýdy oılap, halyqqa «patsha jarlyǵyna kónińder» dep keńes berýge májbúr bolǵan. Alaıda, Alash kósemderiniń osyndaı, bárinen buryn halyq qamyn oılaǵan izgi nıeti Alash qozǵalysy basshylaryn kerisinshe, halyqqa qarsy tulǵalarǵa aınaldyryp, tipten olardy adamgershilikten jurdaı etip baıandaýǵa qushtar keńestik tarıhnama nazarynan qasaqana ilinbeı qaldy. Osy jerde mynany da aıtpaýǵa bolmas: alash zııalylary qalyń qazaqqa janashyr bolyp ǵana qoımaı, kúshi basym otarshyl júıe qursaýyna, orys aıýynyń qaıyrymsyz qushaǵyna ańdaýsyzda túsip qalmaı, ózderi armandaǵan jarqyn bolashaqqa qantógissiz barýdy da oılastyrdy.
Qazaq ulttyq ıntellıgenııasy kózqarasyna jasalǵan taldaý onyń bolashaq saıası tóńkeristen úmit kútkenin, biraq ol tóńkeristiń naqty qashan bolatynyna kózderi jete qoımaǵanyn kórsetedi. Desek te, árqashan da lıberaldyq demokratııa jolyn ustanǵan ult zııalylary ózderi árqashan adal qyzmet jasap kelgen qazaq ultynyń múddelerin tóńkeris jolynda qurban etýge de bara qoımaǵan bolar edi. Tóńkeristi paıdalanyp, jeke bas múddesin kúıttep, bılikke qol jetkizý Alash zııalylaryna jat nárse edi. Osynyń mysaly joǵarydaǵy M.Dýlatovtyń “Eńbekshi qazaq” gazetinde 1926 jyly jazǵan maqalasyndaǵy tómendegideı joldar: “Tóńkeris jolynda qazaq jurty qurban bolyp-aq ketsin deýge dátimiz shydamady. Sondyqtan, biz ekinshi joldy qaladyq - kóný kerek dedik. Osyǵan bel baılaǵannan keıin elge kózine aıtatyn sózimiz de, basshylyǵymyz da osy bette boldy. Tek neshe túrli syltaýmen soza berý jaǵyn ǵana eskerip otyrdyq: pishen shabatyn kez, egin oratyn kez biriniń artynan biri kele jatyr máýlet surańdar dedik, halyq áli túsingen joq, ábden túsinsin, osyǵan pursat suraý kerek dedik” (Dýlatov M. 1916 jyl. ».// Qaharly 1916 jyl (qujattar men materıaldar jınaǵy).- T.2. 63-64 b.).
Halyqtyń qarsylasamyn dep qanǵa bógip qyrylyp qalmaýyn oılaǵan Alash zııalylarynyń mundaı adamgershilikti basshylyqqa alǵan gýmanıstik kózqarasy óziniń ultyna degen súıispenshiliginiń, oǵan sheksiz berilgendiginiń taǵy bir aıqyn kórinisi edi. Qazaqstannyń táýelsizdik alýynan keıingi kezeńde jaryq kórgen qazaq zertteýshileriniń eńbekteri bul pikirdi naqty muraǵat jáne baspasóz derekterine súıene otyryp, ǵylymı turǵydan naqty dáleldep berdi. Sondyqtan da bul máselege biz toqtalyp jatpaımyz. Degenmen de osy oraıda nazar aýdarmaýǵa bolmaıtyn taǵy bir mańyzdy másele - qazaq zııalylarynyń patshanyń maýsym jarlyǵy shyqpaı turyp-aq “Qazaqtan soldat alynady ma?” degen saýalǵa jaýap izdeýleri edi. Qazaq zııalylaryn bul o bastan-aq qatty oılandyryp, olardyń bul jóninde ózderiniń kózqarastaryn tómendegideı tujyrymdaǵandary belgili:
Qazaqtan soǵys ústinde soldat alynbasyn; soldat alýdan buryn metirke túzeý úshin mýftılikke qarasyn; lajsyz alynatyn bolǵanda, jaıaý soldat bolmaı, atty ásker bolý, qazaq-oryspen jer-sý hám pravoda teńgerilý» (Dýlatov M. Dýma hám qazaqtyń máselesi.//«Qazaq» gazeti.-Almaty,1998.-270 b.).
Osy atalǵan joǵarydaǵy memlekettik organdarǵa qazaq zııalylarynyń qoıǵan talaptarynyń ásirese úshinshi baby olardyń týǵan halqyna degen janashyrlyǵyn taǵy da dáleldeı túsedi. Kezinde muny keńestik tarıhshylar da baıqady jáne ózderiniń “zertteý eńbekterinde olar, “Qazaq” gazeti men ulttyq demokratııalyq ıntellıgenııanyń bul máselede ustanǵan baǵytyn burmalap, “býrjýazııalyq ıntellıgenııa halyqtyń syrtynan úkimetpen ymyraǵa kelip, is júzinde áskerge qazaqtan adam alýdy jaqtady” degen sııaqty ushqary pikir aıtqanda, joǵaryda berilgen úsh pýnktten turǵan tujyrymnyń alǵashqy ekeýin jaýyp qoıyp sońǵysyna ǵana silteme jasaıtyn (Qoıgeldıev M. 1916 jylǵy kóterilis jáne ult zııalylary// «Qazaq tarıhy», 1995.№2. -35 b.).
Keıinirek, patshanyń maýsym jarlyǵy jaryq kórip, úkimet qazaqty coldattyqqa emec, tyl jumysyna alý týraly sheshimge kelgende de qazaq zııalylary 17 tarmaqtan turatyn, Á.Bókeıhanov, O.Almasov jáne M.Dýlatov qol qoıǵan ózderiniń patsha úkimetine tapsyrǵan talap-tilekterinde tyl jumysyna shaqyrylatyn qazaqtarǵa qamqorlyq jasaýdy patsha úkimetinen arnaıy talap etkeni belgili (7 avgýst keńesiniń qaýlysy.//«Qazaq» gazeti. -Almaty, 1998. -325b.). “Qazaq” gazetinde jaryq kórgen “Soǵys maıdanynda qazaq jumyskerler” dep atalatyn maqalada qazaq ıntellıgenııasy bylaı dep jazdy: “Qazaq jumyskerlerdi renjitpeı jaqsy ustaý úshin, mynadaı sharttar qoıylsyn:
- Qazaqtar óz aldyna qos bolsyn. Óz arasynan aqsaqal saılasyn, til biletin tilmáshtary bolyp, drýjına bastyqtarymen sóılesý, habarlaý úshin;
- Namaz oqý sekildi qulshylyqtarynan tyıylmasyn, qajet orny bolsa, tabýǵa múmkin bolǵanda aralaryna molda qoıylsyn;
- Tamaqtary: shaı, qoı eti, túzdaǵan sıyr eti bolsyn. Shoshqa etin berýge bolmaıdy. Un, tary, maı, et, shaılar qoldaryna berilsin. Óz aralarynan aspazshy saılanyp qoıylsyn;
- Qazaqtardyń taza turýyna kóz salynsyn” (Soǵys maıdanyndaǵy qazaq jumyskerler. //«Qazaq» gazeti.-Almaty,1998.-310 b.).).
Ókinishke oraı keńestik kezendegi tarıh ǵylymy qazaq ulttyq ıntellıgenııasynyń tyl jumysyna alynǵan qazaq jigitterine kórsetken kómegi týraly múlde jazbaýǵa, tipten bul máseleni aýyzǵa almaýǵa tyrysty. Qazaq ıntellıgenııasy patshanyń maýsym jarlyǵy shyǵysymen-aq, qalyptasqan aýyr ahýalda týǵan halqyna qolynan kelgen kómegin aıanyp qalmady. Tyl jumysyna shaqyrýdy keıinge qaldyrý áreketi, halyqty kóteriliske shyǵyp, orynsyz alynǵan qazaqtar arasyna óz erikterimen baryp, olardyń aýyrtpalyqtaryn jeńildetýge tyrysý - mine týǵan halqynyń basyna tutqıyldan túsken aýyrtpalyqtardy jeńildetýge tyrysqan osy áreketterdiń bári kezinde keńestik ádebıette oryn alǵan qazaq ıntellıgenııasyn óziniń týǵan halqynyń múddesine qarsy qoıý áreketiniń qısynsyzdyǵyn taǵy da dáleldeı túsedi. “Al munyń ózi,- akademık Keńes Nurpeıisovtyń sózimen aıtar bolsaq, - kóp jyldar boıy aıtylyp ta, jazylyp ta kelgen Alashorda 1916 jylǵy kóterilis kezinde ulttyq múddege satqyndyq jasady degen pikirdiń syńarjaq tujyrym ekendigin kórsetedi” qyrylyp qalýdan saqtandyrý, sonymen birge tyl jumysyna (Qarańyz: Alash hám Alashorda. - Almaty,1995. - 68 b.).
Osyndaıda aıta ketken jón, táýelsiz tarıhnamamyzda 25 jyl boıy, kúni búginge deıin jetkilikti nazar aýdarylmaı kele jatqan máseleniń biri — 1916 jylǵy kóterilis sıpatyna saıası qýǵyndalǵan qazaq ıntellıgenııasynyń kózqarasy týraly másele.
1916 jylǵy jáne 1917 jyl basyndaǵy “Qazaq” gazetinde jaryq kórgen materıaldar qazaq zııalylarynyń o basta, 1916 jylǵy kóterilisti jalpyhalyqtyq kóterilis retinde moıyndamaı, ony qazaqtyń tynysh ómirin tas-talqan etken “búlinshilik” retinde qabyldaǵanyn kórsetedi. Halyqtyń aqylǵa emes, ashýǵa erik berip, bas kóterýlerin kózi ashyq, Reseıdegi azattyq qozǵalystary tarıhynan jan-jaqty habardar Alash qaıratkerleriniń qoldaı qoımaǵanyna túsinistikpen qaraǵan jón. Alaıda eldiń azattyqqa umtylǵan órshil erligi de osy oqıǵadan soń biraz ýaqyt ótken soń, Alash zııalylary tarapynan joǵary baǵalanyp, olar ony «darııanyń qýatty tolqynyna» teńedi. Naqtylyqqa júginer bolsaq, arada 10 jyl ótken soń Á.Bókeıhanov bul narazylyqtyń kóterilis bolyp tabylatynyn atap kórsetip bylaı degen edi: “...Qazaq-qyrǵyzdyń kóterilisi qalyń eldiń darııadaı tolqyny. Daýyl bolsa ǵana darııa tolqıdy. Qalyń eldi qarǵys atqan bılese, qandy saıasat qoldansa, buǵan qarsy el de tolqıdy. Bul syqyldy qozǵalysty qorlyqtaǵy ózge jurttar qulaǵyna syrǵa qylyp taqqany oń bolady... Órt qıyrǵa jaıylyp barady. 1916 jylǵy qazaq-qyrǵyz kóterilisi osyndaı órttiń tamyzǵysy bolyp shyǵady. Alyspaǵan, julyspaǵan bostandyq atyna minbeıdi, buǵaýdan bosamaıdy, eri quldyqtan, áıeli kúńdikten shyqpaıdy, malyna da basyna da ıe bolmaıdy” (Qyr balasy. ».// Qaharly 1916 jyl (qujattar men materıaldar jınaǵy).- T.2. -247 b.).
Al endi Á.Bókeıhanovtyń osy sózi keńestik rejımniń ornyǵýy jaǵdaıynda aıtylǵandyqtan, onda kóterilistiń ulttyq nemess ult-azattyq sıpaty týraly pikirdiń bolmaýy túsinikti edi.
Alash qozǵalysy qaıratkerleri arasynan jalǵyz ózi ǵana shet elge aýyp, onda óziniń pikirin erkin aıtýǵa múmkindik alǵan Mustafa Shoqaı bul máselege áldeqaıda terendep, qazaq kóterilisiniń ulttyq sıpatyn batyl aıta aldy. Ol óziniń 1916 jyldyń 15 jyldyǵyna baılanysty jazǵan “1916 jylǵy ulttyq qozǵalys týraly bolshevıkterdiń ótirigi” dep atalatyn eńbeginde osy qozǵalysqa úlken mán berip bylaı degen edi: “...1916 jylǵy kóterilister, “Qoqan avtonomııasy” jáne “basmashylar ársketterimen” qosylyp, orys tepkisine qarsy baǵyttalǵan ulttyq qozǵalys tarıhymyzdyń eń mańyzdy qubylystarynyń birinen sanalady” (Shoqaı M. 1916 jylǵy kóterilis týraly bolshevıkterdiń ótirigi.//Shoqaı M. Tańdamaly. –Almaty, 1998. 1 t. -214 b.). Iaǵnı M.Shoqaı 1916 jylǵy qozǵalysty Qoqan avtonomııasymen jáne Orta Azııadaǵy basmashylyq qozǵalystarymen qatar qoıyp, olardyń ulttyq sıpatyna basa nazar aýdardy. Ol: “1916 jylǵy kóterilistiń basa kóńil aýdaratyn eń bir mańyzdy tustary qaısylar?” — dep saýal qoıyp, oǵan ózi naqty jaýap berdi: “Bul suraýǵa, - dedi ol, - “16 jylǵy qozǵalys jalpy alǵanda ulttyq qozǵalys edi” dep jaýap berýge bolady. Onda taptyq kúrestiń elesi de joq edi.
Túrkistandyqtardy, halyqtyń barlyq jikterin óz qol astyna birlestirgen patshalyq Reseıdiń jalpy saıasatyn aıtpaǵanda, túrkistandyktardy maıdandaǵy qara jumysqa shaqyrǵan buıryqtyń ózi ulttyq tabıǵatyna, rýhyna jat edi.” (Sonda, 214-215 bb.).
Osy maqalasynda M.Shoqaı 1916 jylǵy kóterilistiń ult-azattyq sıpatyn atap kórsetýmen toqtalmaı, osy qozǵalystyń taptyq sıpaty týraly áńgimeni de múlde teriske shyǵarady.
Aıta ketken jón, 1916 jylǵy kóterilistiń taptyq máni týraly másele, tipten bul kóterilistiń 10 jyldyǵyn 1926 jyly bolshevıkter atap ótken kezde de ashyq aıtyla qoıǵan joq edi. Osy tusta bolshevıktik baǵytta turǵan Turar Rysqulovtyń ózi de kóterilistiń buqaralyq sıpatyn kórsete kele, onyń “halyqtyń kedeı... bólikteri arasynda belsendirek kóringenin’" jazýmen shektelgen edi (Ryskýlov T. Vostanıe týzemev Týrkestana v 1916 godý.//Vostanıe kırgızov ı kazahov v 1916 godý. -Bıshkek, 1996. -75 b.). Munda ol árıne, qazaq aýylynda taptyq bóliný emes, rýlyq birigýdiń basym bolǵanyn, sondyqtan da kóterilis kúshti kóringen keıbir jerlerde qazaqtardyń rýlyq negizde ózderine han saılaý áreketteri oryn alǵanyn eskergen edi.
1916 jylǵy kóterilistiń 10 jyldyǵyna arnalǵan Goloekın atyndaǵy Komvýzda ótken májiliste baıandama jasaǵan Qazaqstandaǵy keńestik júıe qaıratkerleriniń biri Seıtqalı Mendeshev osy kóterilistiń ult-azattyq sıpatyn moıyndaı kele, ony Reseıde pisip-jetilgen revolıýııanyń quramdas bóligi retinde” baǵalaǵan bolatyn (Mendeshov S. O naıonalno-osvovodıtelnom dvıjenıı 1916 goda. ».// Qaharly 1916 jyl (qujattar men materıaldar jınaǵy).- T.2. -23 b.).
Munda S.Meńdeshovtyń ultshyl atanýdan saqtanyp, qazaq jerindegi 1916 jyl oqıǵasyn Reseıdegi 1917 jyl tóńkeristeriniń alǵysharttarymen negizsiz baılanystyrýǵa tyrysý áreketterin ańǵarý qıyn emes. Al bolshevık Temirbek Júrgenov bolsa óziniń “Eńbekshi qazaq” gazetinde 1926 jyly jazǵan maqalasynda “1916 jylǵy qazaq kóterilisi, durysynda aýyldyń qalaǵa qarsy kóterilisi edi”, - dep jalpylama qorytyndy jasaı kele “eldiń boıyn kernegen ashý, narazylyǵy 1916 jylǵy qazaq kóterilisi - ult (bólek el) kóterilisi edi. Óıtkeni, joǵaryda aıtylǵan narazylyqty týdyrǵan úkimet ozbyrlyǵy, kapıtal quldyǵy búkil qazaq eline batty, búkil qazaq eli zorlyq kórdi” (Júrgenuly Temirbek.1916 jylǵy qazaq kóterilisindegi qala men aýyl arasyndaǵy narazylyq.//Eńbekshi qazaq, 1926, 30 sentıabr.), - dep jazdy. Temirbek Júrgenovtyń bul jerde “qala” dep otyrǵany patsha úkimetiniń qazaq jerindegi qamal-qalalary ekenin túsingen jón.
Osy taldaýdyń ózi-aq, 1916 jylǵy kóteriliske taptyq turǵydan baǵa berýdiń tipten, keńestik Qazaqstanda bılik tóńireginde júrgen qazaq qaıratkerleriniń ózderiniń arasynda da, oqıǵanyń bolǵanyna 10 jyl tolǵan soń da, áli naqtylana jáne ornyǵa qoımaǵanyn dáleldeı túsedi. Alaıda stalındik taptyq konepııanyń 20-jyldardyń sońyna 30-jyldardyń basyna qaraı Qazaqstanda da tamyr jaıa bastaýy osy aıtýly ulttyq kóterilisten taptyq sıpat izdeýdi kúsheıte tústi. Bul 1916 jyl oqıǵasynyń 15 jyldyǵy qarsańynda aıqyn kórinis bere bastady. Kezinde osyǵan baılanysty Mustafa Shoqaıdyń bylaı dep jazǵany belgili: “...proletarıat dıktatýrasynyń 14 jylyna kelgen tusta, Galýza (Galuza) esimdi bireý bastap, basqalary qostap, joǵaryǵa aıtylǵan taıǵa tańba basqandaı aqıqatty kópe-kórneý burmalaýda. Olar bultartpas faktilerdiń óńin aınaldyryp, 16-shy jylǵy qozǵalysqa taptyq sıpat berýde. Ony Túrkistan sharýalary men ulttyq proletarıatynyń, orys muǵajyr mujyǵy jáne orys proletarıatymen birlese otyryp, orys pen Túrkistannyń býrjýazııa tabyna qarsy júrgizgen taptyq kúresi retinde túsindire bastady.
Orys mujyǵy men orys proletarııatyn 1916-shy jylǵy kóterilis kezinde túrkistandyqtarǵa kómektesken etip kórsetý tarıhı shyndyqty burmalaǵandyq qana bolyp qalmastan, ótirikti oıdan shyǵarýdyń teńdessiz úlgisi de bola alady” (Shoqaı M. 1916 jylǵy kóterilis týraly bolshevıkterdiń ótirigi.//Shoqaı M. Tańdamaly. –Almaty, 1998. 1 t. -216 b.).
M.Shoqaı óziniń osy eńbeginde 1926 jyly, ıaǵnı 1916 jylǵy kóterilistiń 10 jyldyǵynda aıtylǵan durys pikirlerden arada 5-aq jyl ótisimen, ıaǵnı 1931 jylǵa qaraı bas tartýdyń, tarıhı shyndyqty taptyq konepııaǵa súıenip buramalý jolyna túse bastaý bastalǵanyn batyl atap kórsetken edi. “Eń qyzyǵy mynada — dep jazdy ol, - “16-shy jylǵy kóterilis Reseıge, orystyqqa qarsy ulttyq qozǵalys edi”, “orys muǵajyrlarynyń múddesimen túrkistandyqtardyń múddesi bir-birine qaıshy edi”, - dep jazǵandardyń bári “tar ultshyl”, “shovınıst” retinde qaralandy...” (Sonda.-218 b.).
Ózi Álıhan bastaǵan Alash zııalylarynyń atalmysh máselege baılanysty kózqarastaryn jaqsy bilgen, alaıda 30-y jyldar basynda keńestik júıeniń jetekshi qaıratkerleriniń birine aınalǵan S.Asfendııarovtyń 1935 jyly jazǵan «Qazaqstan tarıhy» atty eńbeginde 1916 jylǵy kóterilisti tóńkeris (revolıýııa) retinde batyl atap kórsetpeı, onyń mazmunynan “ulttyq azattyq, ulttyq birigý (qalyptasý) úshin” umtylysty izdegenin de esten shyǵarýǵa bolmaıdy. Bul tarıhı shyndyqty moıyndaý edi. Degenmen de , onyń “qazaq ulttyq revolıýııalyq qozǵalysyn” “Reseı proletarıatynyń revolıýııalyq kúresine tyǵyz táýeldi etýge” umtylysyn tarıhı shyndyqtan aýytqý retinde qabyldaýǵa týra keledi. Óziniń eńbegin stalındik taptyq kózqarastarmen sáıkestendirýge barynsha kúsh salǵan S.Asfendııarov ózinen buryn 1916 jylǵy kóteriliske ádiletti baǵa berýge talaptanǵan T.Rysqulovtyń jáne M.Tynyshbaevtyń kózqarastaryn «markstik emes, tikeleı menshevıktik» pıǵyl retinde synǵa aldy (Asfendıarov S.D. Istorııa Kazahstana (s drevneıshıh vremen). Almaty,1993. -292-293 bb.). Bul árıne, ýaqyt synyna tótep bere almaıtyn, aqıqatty belinen basqan qate pikir edi.
Osy kezeńde tarıhqa bolshevıktik kózqaras jolyna túse bastaǵan S.Asfendııarovqa bizdiń oıymyzsha eń tııanaqty da, shynaıy jaýapty M.Shoqaı bere alady. M.Shoqaı óziniń joǵaryda atalǵan eńbeginde 1916 jylǵy kóterilisti “Túrkistan ulttyq tóńkerisiniń... jalpy alǵanda, orystyqqa, Reseıge qarsy álippesi” retinde baǵalaı kelip, bylaı degen edi: “Otarlardaǵy ulttyq qozǵalystardy proletarıat tóńkerisine ákelý úshin, lenındik qaǵıda boıynsha, “ult ishindegi taptyq qurylys pen taptyq kúres jetilgen bolýy kerek”. Bul Túrkistanda joq edi. Bul bir. Ekinshiden, “qanalýshy jáne qanaýshy ulttar proletarlar tabynyń arasynda dostyq jene týystyq baılanystar ornatylýy tıis delinse, Túrkistanda mundaı jaǵdaı patshalyq dáýirde, Lenınniń tiri kezinde de bolǵan emes. Búgin de joq. Atamekenimiz Túrkistan Máskeýge kúshpen baǵyndyrylǵannan beri Túrkistannyń ulttyq proletary men orys proletary arasynda eshqandaı bir dostyq, jaqyndyq bolǵan joq. Jáne bolýy da múmkin emes. Bolshevık sýaıttary óz kósemderi Lenınniń tóńkeris haqyndaǵy teorııalaryn da kópe-kórneý burmalap otyr” (Shoqaı M. 1916 jylǵy kóterilis týraly bolshevıkterdiń ótirigi.//Shoqaı M. Tańdamaly. –Almaty, 1998. 1 t. -218-219 bb.).
Mundaı dáleldi pikirdi maquldamaý bizdiń oıymyzsha tarıhqa qııanat bolyp shyǵar edi. Óıtkeni Mustafanyń qashanda aqıqattyń aq jolynan aýytqymaı, qara qyldy qaq jaratyn tarıhı shyndyqty árqashan tý etip kótergenin búgingi táýelsiz Qazaqtandaǵy tarıhı zertteýler taǵy da dáleldep otyr.
Qoryta kelgende aıtarymyz, kezinde stalındik qýǵyn-súrginge ushyraǵan qazaq zııalylarynyń 1916 jylǵa baılanysty kózqarasynda eki baǵyt aıqyn baıqalady. Olardyń alǵashqysy - qazaq demokratııalyq ulttyq ıntellıgenııasynyń osy kóterilistiń ózine jáne onyń sıpatyna, erekshelikterine baılanysty ustanymdary bolsa, al ekinshisi tarıhqa baǵa berýdiń taptyq, stalındik konepııasyn qabyldap, soǵan qyzmet etýge májbúr bolǵan qazaq bolshevıkteriniń baǵyt-baǵdary. Aıta ketken jón, qazaq ıntellıgenııasynyń osyndaı kózqarastaryn tarıhnamalyq turǵydan ózara, jan-jaqty zerttemeýdiń saldarlary búgingi tarıhymyzda da kórinis berýde. Búgingi táýelsiz Qazaqstan tarıhshylary sondyqtan da 1916 jylǵa baǵa berýde áli de ortaq pikirge kele alǵan joq. Mysaly akademık M.Qozybaev bul qozǵalysty “kóterilis sheńberinen shyǵyp, tóńkeris (ıaǵnı revolıýııa — T.O.) dárejesine kóterilgen” tarıhı oqıǵa retinde baǵalasa (Qozybaev M. Jaýdy shaptym tý baılap. -Almaty,1994.-130 b.), al zertteýshi A.K.Bısenbaev bul kóterilisti “ult-azattyq soǵysy” retinde qarastyrdy (Bısenbaev A.K. K voprosý o haraktere sobytıı 1916 g. v Kazahstane// Kazahstan v nachale HH veka: metodologııa, ıstorıografııa, ıstochnıkovedenıe: Sb.stateı... Almaty, 1994. -104 b.). Alash qozǵalysynyń tarıhyn arnaıy zerttep júrgen belgili ǵalym M.Qoıgeldıev 1916 jylǵy kóterilisti qazaq ulttyq demokratııalyq ıntellıgenııasynyń kózqarasymen jáne qoǵamdyq-saıası qyzmetimen tyǵyz baılanysta qarastyra otyryp, bul mańyzdy tarıhı oqıǵany tóńkeris, ıaǵnı revolıýııa retinde baǵalaýǵa bolmaıtynyn atap kórsete kelip, “16-jylǵy kóterilis ult-azatgyq revolıýııa dárejesine kóterilýi úshin qoǵamdaǵy negizgi saıası kúshterdiń, eń aldymen onyń maqsat-múddesin anyqtap, baǵyt-baǵdar bere alatyn ulttyq ıntellıgenııanyń qoldaýyn alýy kerek edi”, - degen pikirdi alǵa tartady. Sonymen birge zertteýshiniń “kez kelgen ult-azattyq revolıýııanyń túpki maqsaty bolyp tabylatyn saıası bostandyqty” da kóterilisshilerdiń ózderiniń aldyna mindet etip qoıa almaǵandary týraly qısyndy uıǵarymy nazar aýdarýǵa turarlyq (Qoıgeldıev M. Alash qozǵalysy .-Almaty, 1995. -22-23 bb.).
Áıgili M.Shoqaıdyń kózqarasymen úılesetin osy pikirlerdi belgili tarıhshy K.Nurpeıisovtyń irgeli zertteýlerge negizdelgen tujyrymy ornyqtyra túsedi. Ol bylaı dep jazǵan edi: “Búkil Qazaqstandy qamtyǵan kóterilis negizinen patshalyqtyń qatal áskerı-otarlyq jáne keń kólemdi orystandyrý saıasatyna baǵyshtalǵan ult-azattyq qozǵalysyna ulasty. Sonymen qatar, bul kóterilis halyq sharýashylyǵyn daǵdarysqa, al halyqtyń basym kópshiligin qaıyrshylyqqa ushyratqan Birinshi dúnıejúzilik ımperıalıstik soǵysqa da qarsy baǵyttaldy” (Nurpeıisov K. Alash hám Alashorda.1995.-63 b.).
Bul salıqaly qorytyndynyń 1916 jylǵy kóterilis sıpatyn anyqtaýdaǵy jańa kózqaras ekendigi aıdan anyq. Muny búgingi táýelsiz Qazaqstan tarıhshylary da eskerýleri kerek. Barlyq ult-azattyq kóterilisteri tárizdi 1916 jylǵy kóterilistiń tarıhy da qoǵamdyq damýdaǵy ártúrli saıası-áleýmettik ózgeristerge sáıkes birneshe ondaǵan jyldarǵa, tipten ǵasyrlarǵa sozylǵan tarıhı oı-pikirdiń evolıýııalyq órkendeý tezinen óte kele birtindep qalyptasyp, aqıqatqa qol jetkizdi. Tarıhpen aınalysatyndar osyny eskerýleri kerek.
"adyrna"kz
