قاۋەسەت تەز تارايدى. قامىسقا تيگەن ورتتەي لاۋلاي جونەلەدى. سول قاۋەسەت نەدەن تۋادى؟ ارينە، اقپاراتتىڭ جوقتىعىنان ياكي ازدىعىنان نەمەسە دەر كەزىندە اقپاراتتىڭ بەرىلمەۋىنەن كەلىپ شىعادى. كەيدە قۇزىرلى مەملەكەتتىك ورگاندار، كۆازيمەملەكەتتىك سۋبەكتىلەر، كومپانيالار قىزمەتىنە، قارجىلىق ماسەلەلەرىنە نەمەسە سول سالالاردىڭ لاۋازىمدى باسشىلارىنا قاتىستى داۋ تۋىنداپ جاتادى. ونىڭ دا سەبەبى سول – اقپاراتتىڭ جەتكىلىكسىزدىگىنەن. مۇنداي كەلەڭسىزدىكتەر تۋىنداماس ءۇشىن بارلىق مەملەكەتتىك نەمەسە كۆازيمەملەكەتتىك سۋبەكتىلەر، ەل ومىرىنە قاتىسى بار قاي سالا بولسا دا ۆەبسايتتارىنا وزدەرىنىڭ قىزمەتى تۋرالى ەكى تىلدە تولىق اقپارات قويۋعا ءتيىس. بۇل ءوتىنىش ەمەس، ورىنداۋعا ءتيىستى تالاپ. ولاي بولسا نەلىكتەن كوپتەگەن مەملەكەتتىك ورگاندار مەن وزگە دە سالانىڭ جاۋاپتى ماماندارى مەن باسشىلىعى ۆەبسايتقا تولىق اقپارات ورنالاستىرۋعا قۇلىقسىز؟ نەلىكتەن ۆەبسايتتىڭ قازاقشاسى بىرقاتارىندا مۇلدە جوق نەمەسە ۋاقىتىندا تولتىرىلمايدى؟ الدە حالىقتان جاسىرىپ وتىرعاندارىڭىز بار ما؟ ەگەر قويىلعان تالاپقا قاراماستان ۆەبسايتقا تولىق ماعلۇمات قويىلماسا، ءتىپتى قويۋعا قۇلىقسىز بولسا، باسقاشا نە ويلاۋعا بولادى؟ ۆەبسايتتاردا قازاق تىلىندەگى اقپاراتتىڭ جوقتىعى مەملەكەتتىك ءتىلدى مەنسىنبەۋشىلىك پە، جوق الدە زاڭعا مويىنۇسىنباۋشىلىق پا؟
ەلباسى، مەملەكەت باسشىسى جولداۋلارىندا كورسەتىلگەنىندەي، حالىققا قىزمەت ەتۋگە ءتيىس كەز كەلگەن قىزمەت سالاسىنىڭ جۇمىسى اشىق بولۋى قاجەت. ءبىر اقپاراتتى ءبىلۋ ءۇشىن ازاماتتار ارنايى حات جازىپ، ونىڭ جاۋابىن ايلاپ، جىلداپ كۇتىپ وتىرماۋى كەرەك. قاي سالا قاشان، نە ىستەدى، قانداي ءىس تىندىردى، قانشا اقشا جۇمسادى، قانشا اقشا يگەرىلدى، يگەرىلمەدى، وسى اقپاراتتىڭ ءبارى ۆەبسايتتا ەكى تىلدە الاقانداعىداي كورىنىپ تۇرۋعا ءتيىس. ونى قامتاماسىز ەتۋ - مىندەت.
ءتىل ساياساتى كوميتەتى وسى اقپاراتتاردى ورنالاستىرۋدا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ءتىل تۋرالى» زاڭىنىڭ تالاپتارىنىڭ بۇزىلۋىنا بەيجاي قاراي المايدى.
وسى مىندەتتىڭ قالاي ورىندالىپ جاتقانىن زەردەلەۋ ماقساتىندا ءتىل كوميتەتى شايسۇلتان شاياحمەتوۆ اتىنداعى «ءتىل-قازىنا» ۇلتتىق عىلىمي-پراكتيكالىق ورتالىعى ارقىلى مونيتورينگ جۇرگىزدى.
بۇل جۇمىس قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ءتىل ساياساتىن ىسكە اسىرۋدىڭ 2020-2025 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسى اياسىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا تىلدىك احۋالدى تالداۋ جانە وعان مونيتورينگ جۇرگىزۋ» جوباسى بويىنشا جۇزەگە اسىرىلدى.
مونيتورينگتىڭ ماقساتى – كورنەكى اقپاراتتاردىڭ ساۋاتتى ءارى دۇرىس رەسىمدەلۋىنە ىقپال ەتىپ، ورتالىق جانە جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگانداردىڭ، ۇلتتىق كومپانيالار مەن اكتسيونەرلىك قوعامداردىڭ، وقۋ ورىندارىنىڭ رەسمي سايتتارىنداعى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىسى مەن ونىڭ ءتىل زاڭدىلىقتارىنىڭ تالاپتارىنا سايكەس دۇرىس جۇرگىزىلۋىن قاداعالاۋ.
ءتىل كوميتەتى وسى مونيتورينگ ناتيجەسىنە بايلانىستى ەلىمىزدىڭ بارلىق مينيسترلىكتەرى مەن كۆازيمەملەكەتتىك سۋبەكتىلەرى، بارلىق اكىمدىكتەر مەن جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ، باسقا دا سالالاردىڭ باسشىلىعى مەن ۆەبسايتقا جاۋاپتى لاۋازىمدى قىزمەتكەرلەرىن شاقىرا وتىرىپ سەمينار وتكىزدى.
اتالعان جوبا اياسىندا مونيتورينگتىڭ ەكى باعىتى قامتىلدى:
1. كورنەكى اقپاراتتار;
2. رەسمي ينتەرنەت-رەسۋرستار.
كورنەكى اقپارات تۋرالى ماسەلەنى قوسا زەردەلەپ وتىرعانىمىزدىڭ سەبەبى بارشاڭىزعا ءمالىم، قاتەلەردەن كوز سۇرىنەدى. ونىڭ ۇستىنە كورنەكى اقپاراتتى تەك ورىس تىلىندە بەرۋ بەلەڭ الىپ بارادى.
ەلىمىزدىڭ 8 قالاسىندا، اتاپ ايتقاندا، نۇر-سۇلتان، الماتى، پاۆلودار، پەتروپاۆل، ورال، قاراعاندى، قوستاناي، كوكشەتاۋ قالالارىندا كورنەكى اقپاراتتاردا جانە بۇقارالاق اقپارات قۇرالدارىنىڭ، سونىمەن قاتار ورتالىق جانە جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگانداردىڭ، ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ جانە جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ رەسمي سايتتارىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ تالاپتارىنا سايكەس جۇرگىزىلۋ بارىسى تەكسەرىلدى.
جوبا بارىسىندا كورنەكى اقپاراتتارداعى تىلدىك احۋالعا تالداۋ جاساۋ ءۇشىن وڭىرلەردەگى تىلدەردى دامىتۋ باسقارمالارى مەن ءتىل ورتالىقتارىنان 8 ساراپشى مامان، رەسمي ينتەرنەت-رەسۋرستارعا مونيتورينگ جۇرگىزۋ ءۇشىن 2 ساراپشى مامان تارتىلدى. اتالعان ساراپشىلار سەمينار بارىسىندا ءسوز الىپ، زەرتتەۋ ناتيجەلەرىن ۇسىندى.
سەمينار بارىسىندا ءتىل ساياساتى كوميتەتى توراعاسى رەتىندە بايانداما جاساپ، وندا جاۋاپتى ورتالىق جانە جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگانداردىڭ، ۇلتتىق كومپانيالار مەن وقۋ ورىندارىنىڭ رەسمي ينتەرنەت-رەسۋرستارىنا جۇرگىزىلگەن مونيتورينگتىڭ قورىتىندىسى بويىنشا تومەندەگىدەي كەمشىلىكتەر ورىن العانىنا نازار اۋدارتتىم.
ءبىرىنشى، رەسمي سايتتارعا كىرسەڭىز نەگىزگى بەت بىردەن ورىس تىلىندە اشىلادى. «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ءتىل تۋرالى» قر زاڭىنا سايكەس باسىمدىلىق مەملەكەتتىك تىلگە بەرىلۋ كەرەك ەكەنىن تاعى دا ەسكەرتكىم كەلەدى. كەز كەلگەن مەكەمەنىڭ (كاسىپورىننىڭ) رەسمي سايتتارى بىردەن مەملەكەتتىك تىلدە اشىلۋى كەرەك.
ەكىنشى، سايتتارداعى اقپاراتتاردىڭ باسىم بولىگى تەك ورىس تىلىندە جۇكتەلگەن. وعان سايتتاردا قازاق تىلىندە اشىلعان كەيبىر بولىمدەردىڭ اقپاراتسىز بوس تۇرۋى نەمەسە ورىس تىلىندەگى اقپاراتتى ورنالاستىرىپ قويۋى دالەل بولا الادى. سوندا قازاق ءتىلدى وقىرمان وزىنە قاجەتتى اقپاراتتى نەمەسە مالىمەتتى قايدان ىزدەيدى؟
ءۇشىنشى، قازاق تىلىندەگى بەتكە ورنالاسقان اقپاراتتىڭ كولەمى ورىس تىلىندەگى اقپاراتتاردىڭ كولەمىنەن الدەقايدا از بولۋى. بۇل اقپاراتتىڭ ءبىرىنشى ورىس تىلىندە دايىندالىپ، ودان كەيىن قازاق تىلىنە قالاي بولسا سولاي اۋدارىلعانىن بىلدىرەدى. وسىعان بايلانىستى سايتتاردا كوبىنەسە قازاق تىلىندەگى ماتىندەردىڭ ساپاسى وتە تومەن ەكەنى انىقتالدى.
ءتورتىنشى، رەسمي سايتتارعا مەملەكەتتىك تىلدەگى اقپاراتتاردىڭ دەر كەزىندە، ياعني اقپاراتتاردىڭ ۋاقىتىندا ورنالاستىرىلماۋى انىقتالدى. ءبىر بايقاعانىمىز، ورىس تىلىندەگى اقپاراتتار ءبىرىنشى كەزەكتە جانە ۋاقىتىندا ورنالاسادى ەكەن.
بەسىنشى، رەسمي سايتتاردىڭ زاماناۋي تالاپتارعا سايكەس ەمەستىگى دە بايقالدى. سايتتا قاراپايىم حالىققا قاجەتتى بارلىق اقپاراتتار قول جەتىمدى بولۋ كەرەك. ەگەر دە بارلىق ماڭىزدى اقپاراتتار دەر كەزىندە ورنالاستىرىلسا، جۇرتشىلىق اراسىندا شىندىققا جاناسپايتىن ءارتۇرلى قاۋەسەتتەر تارامايتىندىعىن جوعارىدا ايتىپ وتتىك. ال مۇنداي قاۋەسەتتەر مەن نەگىزسىز اقپاراتار سول مەملەكەتتىك ورگاننىڭ نەمەسە اكىمدىكتىڭ جۇمىسىنا ءارى باسشىسىنا كەرى اسەرىن تيگىزەتىنى ءسوزسىز. سول سەبەپتى، سايتقا بارىنشا وقىرمانعا قاجەت ماڭىزدى اقپاراتتاردى ورنالاستىرۋ كەرەك.
قازىرگى تاڭدا مەملەكەتتىك تىلگە دەگەن تالاپ كۇشەيدى. قاراپايىم وقىرمان بارىنشا اقپاراتتى مەملەكەتتىك تىلدە الۋعا ۇمتىلادى. مىسالى، بانكتەردى الاتىن بولساق، تەرمينالدىڭ، بانكوماتتىڭ قىزمەتىن پايدالانعاندا كوپ جاعدايدا باسىمدىلىق ورىس تىلىنە بەرىلگەن، كوبىنىڭ ۇيالى بايلانىستاعى قوسىمشالارى تەك ورىس تىلىندە. ال، سوندا قازاق ءتىلدى تۇتىنۋشى نە ىستەۋى كەرەك؟
التىنشى، كەيبىر ۇلتتىق كومپانيالار مەن اكتسيونەرلىك قوعامداردىڭ سايتىندا مەملەكەتتىك تىلدەگى اقپاراتتار تەكسەرۋسىز، كوررەكتورلىق تۇزەتۋلەر جاسالماستان ورنالاستىرىلعان. سول سەبەپتى اقپاراتتاردا ورفوگرافيالىق، پۋكنتۋاتسيالىق جانە ستيليستيكالىق قاتەلەر وتە كوپ.
جەتىنشى، اكىمدىكتەردىڭ رەسمي سايتتارىندا بيۋدجەت تۋرالى اقپاراتتار، ستاتيستيكالىق مالىمەتتەردىڭ باسىم بولىگى ورىس تىلىندە جۇكتەلگەن.
جالپى 125 مەكەمەنىڭ رەسمي سايتىنا مونيتورينگ جۇرگىزىلدى. وسى مونيتورينگتىڭ قورىتىندىسى بويىنشا 98 مەكەمەگە ەسكەرتۋ حاتتارى جولداندى، ونىڭ ىشىندە 33 حات – مەملەكەتتىك ورگاندار مەن اكىمدىكتەرگە، 16-سى – ۇلتتىق كومپانيالارعا، 31-ءى – جوعارى وقۋ ورىندارىنا، 16-ى – بانكتەرگە جانە 2-ءۋى پورتال اكىمشىلەرىنە جولداندى.
وسى جولدانعان ەسكەرتۋ حات بويىنشا 40 مەكەمە وزدەرىنىڭ رەسمي سايتتارىنا تۇزەتۋلەر ەنگىزگەنىن مالىمدەدى: 33-ءى – مەملەكەتتىك ورگاندار مەن اكىمدىكتەر، 10-ى – ۇلتتىق كومپانيالار، 11-ءى – جوعارى وقۋ ورىندارى، 4-ءى – بانك.
ينتەرنەت كۇندەلىكتى اقپارات كوزى بولعاندىقتان، مەملەكەتتىك ءتىلدى ەلەكتروندىق، ينتەرنەتتىك جۇيەدە دامىتۋعا ەرەكشە كوڭىل ءبولۋىم – زامان تالابى. ەندەشە ورتالىق جانە جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار، ۇلتتىق كومپانيالار مەن جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ رەسمي ينتەرنەت-رەسۋرستارىندا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ جۇيەلى جانە ساپالى قولدانىلۋىن قاداعالاۋ ماقساتىندا جۇرگىزىلەتىن وسى مونيتورينگ جۇمىسى جالعاسىن تاباتىن بولادى.
جالپى مينيسترلىكتەر، باسقا دا بارلىق سالا باسشىلارىنان، ءار جاۋاپتى مامانان رەسمي سايت پەن كورنەكى اقپاراتتاعى ماتىندەردىڭ مەملەكەتتىك تىلدەگى نۇسقاسىنا بارىنشا نازار اۋدارىپ، ورىن العان كەمشىلىكتەردى تەزدەتىپ تۇزەتۋدى قولعا الۋدى رەسمي جاۋاپتى قۇزىرلى ورگان رەتىندە تالاپ ەتەمىز.
وسى ماڭىزدى ماسەلەنى جۇزەگە اسىرۋ جولىندا ەلىمىزدىڭ ءاربىر ازاماتى، ءاربىر مەملەكەتتىك مەكەمە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن ارتتىرۋ، ونىڭ قولدانىس اياسىن كەڭەيتۋ جولىندا اتسالىسۋعا مىندەتتى.
ادىلبەك قابا،
قر مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى
ءتىل ساياساتى كوميتەتىنىڭ توراعاسى.
