Qaýeset tez taraıdy. Qamysqa tıgen órtteı laýlaı jóneledi. Sol qaýeset neden týady? Árıne, aqparattyń joqtyǵynan ıakı azdyǵynan nemese der kezinde aqparattyń berilmeýinen kelip shyǵady. Keıde quzyrly memlekettik organdar, kvazımemlekettik sýbektiler, kompanııalar qyzmetine, qarjylyq máselelerine nemese sol salalardyń laýazymdy basshylaryna qatysty daý týyndap jatady. Onyń da sebebi sol – aqparattyń jetkiliksizdiginen. Mundaı keleńsizdikter týyndamas úshin barlyq memlekettik nemese kvazımemlekettik sýbektiler, el ómirine qatysy bar qaı sala bolsa da vebsaıttaryna ózderiniń qyzmeti týraly eki tilde tolyq aqparat qoıýǵa tıis. Bul ótinish emes, oryndaýǵa tıisti talap. Olaı bolsa nelikten kóptegen memlekettik organdar men ózge de salanyń jaýapty mamandary men basshylyǵy vebsaıtqa tolyq aqparat ornalastyrýǵa qulyqsyz? Nelikten vebsaıttyń qazaqshasy birqatarynda múlde joq nemese ýaqytynda toltyrylmaıdy? Álde halyqtan jasyryp otyrǵandaryńyz bar ma? Eger qoıylǵan talapqa qaramastan vebsaıtqa tolyq maǵlumat qoıylmasa, tipti qoıýǵa qulyqsyz bolsa, basqasha ne oılaýǵa bolady? Vebsaıttarda qazaq tilindegi aqparattyń joqtyǵy memlekettik tildi mensinbeýshilik pe, joq álde zańǵa moıynusynbaýshylyq pa?
Elbasy, Memleket basshysy Joldaýlarynda kórsetilgenindeı, halyqqa qyzmet etýge tıis kez kelgen qyzmet salasynyń jumysy ashyq bolýy qajet. Bir aqparatty bilý úshin azamattar arnaıy hat jazyp, onyń jaýabyn aılap, jyldap kútip otyrmaýy kerek. Qaı sala qashan, ne istedi, qandaı is tyndyrdy, qansha aqsha jumsady, qansha aqsha ıgerildi, ıgerilmedi, osy aqparattyń bári vebsaıtta eki tilde alaqandaǵydaı kórinip turýǵa tıis. Ony qamtamasyz etý - mindet.
Til saıasaty komıteti osy aqparattardy ornalastyrýda «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy til týraly» Zańynyń talaptarynyń buzylýyna beıjaı qaraı almaıdy.
Osy mindettiń qalaı oryndalyp jatqanyn zerdeleý maqsatynda Til komıteti Shaısultan Shaıahmetov atyndaǵy «Til-Qazyna» ulttyq ǵylymı-praktıkalyq ortalyǵy arqyly monıtorıng júrgizdi.
Bul jumys Qazaqstan Respýblıkasynda til saıasatyn iske asyrýdyń 2020-2025 jyldarǵa arnalǵan memlekettik baǵdarlamasy aıasynda «Qazaqstan Respýblıkasynda tildik ahýaldy taldaý jáne oǵan monıtorıng júrgizý» jobasy boıynsha júzege asyryldy.
Monıtorıngtiń maqsaty – kórneki aqparattardyń saýatty ári durys resimdelýine yqpal etip, ortalyq jáne jergilikti atqarýshy organdardyń, ulttyq kompanııalar men akıonerlik qoǵamdardyń, oqý oryndarynyń resmı saıttaryndaǵy memlekettik tildiń qoldanysy men onyń til zańdylyqtarynyń talaptaryna sáıkes durys júrgizilýin qadaǵalaý.
Til komıteti osy monıtorıng nátıjesine baılanysty elimizdiń barlyq mınıstrlikteri men kvazımemlekettik sýbektileri, barlyq ákimdikter men joǵary oqý oryndarynyń, basqa da salalardyń basshylyǵy men vebsaıtqa jaýapty laýazymdy qyzmetkerlerin shaqyra otyryp semınar ótkizdi.
Atalǵan Joba aıasynda monıtorıngtiń eki baǵyty qamtyldy:
1. Kórneki aqparattar;
2. Resmı ınternet-resýrstar.
Kórneki aqparat týraly máseleni qosa zerdelep otyrǵanymyzdyń sebebi barshańyzǵa málim, qatelerden kóz súrinedi. Onyń ústine kórneki aqparatty tek orys tilinde berý beleń alyp barady.
Elimizdiń 8 qalasynda, atap aıtqanda, Nur-Sultan, Almaty, Pavlodar, Petropavl, Oral, Qaraǵandy, Qostanaı, Kókshetaý qalalarynda kórneki aqparattarda jáne buqaralaq aqparat quraldarynyń, sonymen qatar ortalyq jáne jergilikti atqarýshy organdardyń, ulttyq kompanııalardyń jáne joǵary oqý oryndarynyń resmı saıttarynyń memlekettik tildiń talaptaryna sáıkes júrgizilý barysy tekserildi.
Joba barysynda kórneki aqparattardaǵy tildik ahýalǵa taldaý jasaý úshin óńirlerdegi tilderdi damytý basqarmalary men til ortalyqtarynan 8 sarapshy maman, resmı ınternet-resýrstarǵa monıtorıng júrgizý úshin 2 sarapshy maman tartyldy. Atalǵan sarapshylar semınar barysynda sóz alyp, zertteý nátıjelerin usyndy.
Semınar barysynda Til saıasaty komıteti tóraǵasy retinde baıandama jasap, onda jaýapty Ortalyq jáne jergilikti atqarýshy organdardyń, ulttyq kompanııalar men oqý oryndarynyń resmı Internet-resýrstaryna júrgizilgen monıtorıngtiń qorytyndysy boıynsha tómendegideı kemshilikter oryn alǵanyna nazar aýdarttym.
Birinshi, resmı saıttarǵa kirseńiz negizgi bet birden orys tilinde ashylady. «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy til týraly» QR Zańyna sáıkes basymdylyq memlekettik tilge berilý kerek ekenin taǵy da eskertkim keledi. Kez kelgen mekemeniń (kásiporynnyń) resmı saıttary birden memlekettik tilde ashylýy kerek.
Ekinshi, saıttardaǵy aqparattardyń basym bóligi tek orys tilinde júktelgen. Oǵan saıttarda qazaq tilinde ashylǵan keıbir bólimderdiń aqparatsyz bos turýy nemese orys tilindegi aqparatty ornalastyryp qoıýy dálel bola alady. Sonda qazaq tildi oqyrman ózine qajetti aqparatty nemese málimetti qaıdan izdeıdi?
Úshinshi, qazaq tilindegi betke ornalasqan aqparattyń kólemi orys tilindegi aqparattardyń kóleminen áldeqaıda az bolýy. Bul aqparattyń birinshi orys tilinde daıyndalyp, odan keıin qazaq tiline qalaı bolsa solaı aýdarylǵanyn bildiredi. Osyǵan baılanysty saıttarda kóbinese qazaq tilindegi mátinderdiń sapasy óte tómen ekeni anyqtaldy.
Tórtinshi, resmı saıttarǵa memlekettik tildegi aqparattardyń der kezinde, ıaǵnı aqparattardyń ýaqytynda ornalastyrylmaýy anyqtaldy. Bir baıqaǵanymyz, orys tilindegi aqparattar birinshi kezekte jáne ýaqytynda ornalasady eken.
Besinshi, resmı saıttardyń zamanaýı talaptarǵa sáıkes emestigi de baıqaldy. Saıtta qarapaıym halyqqa qajetti barlyq aqparattar qol jetimdi bolý kerek. Eger de barlyq mańyzdy aqparattar der kezinde ornalastyrylsa, jurtshylyq arasynda shyndyqqa janaspaıtyn ártúrli qaýesetter taramaıtyndyǵyn joǵaryda aıtyp óttik. Al mundaı qaýesetter men negizsiz aqparatar sol memlekettik organnyń nemese ákimdiktiń jumysyna ári basshysyna keri áserin tıgizetini sózsiz. Sol sebepti, saıtqa barynsha oqyrmanǵa qajet mańyzdy aqparattardy ornalastyrý kerek.
Qazirgi tańda memlekettik tilge degen talap kúsheıdi. Qarapaıym oqyrman barynsha aqparatty memlekettik tilde alýǵa umtylady. Mysaly, bankterdi alatyn bolsaq, termınaldyń, bankomattyń qyzmetin paıdalanǵanda kóp jaǵdaıda basymdylyq orys tiline berilgen, kóbiniń uıaly baılanystaǵy qosymshalary tek orys tilinde. Al, sonda qazaq tildi tutynýshy ne isteýi kerek?
Altynshy, keıbir ulttyq kompanııalar men akıonerlik qoǵamdardyń saıtynda memlekettik tildegi aqparattar tekserýsiz, korrektorlyq túzetýler jasalmastan ornalastyrylǵan. Sol sebepti aqparattarda orfografııalyq, pýkntýaııalyq jáne stılıstıkalyq qateler óte kóp.
Jetinshi, ákimdikterdiń resmı saıttarynda bıýdjet týraly aqparattar, statıstıkalyq málimetterdiń basym bóligi orys tilinde júktelgen.
Jalpy 125 mekemeniń resmı saıtyna monıtorıng júrgizildi. Osy monıtorıngtiń qorytyndysy boıynsha 98 mekemege eskertý hattary joldandy, onyń ishinde 33 hat – memlekettik organdar men ákimdikterge, 16-sy – ulttyq kompanııalarǵa, 31-i – joǵary oqý oryndaryna, 16-y – bankterge jáne 2-ýi portal ákimshilerine joldandy.
Osy joldanǵan eskertý hat boıynsha 40 mekeme ózderiniń resmı saıttaryna túzetýler engizgenin málimdedi: 33-i – memlekettik organdar men ákimdikter, 10-y – ulttyq kompanııalar, 11-i – joǵary oqý oryndary, 4-i – bank.
Internet kúndelikti aqparat kózi bolǵandyqtan, memlekettik tildi elektrondyq, ınternettik júıede damytýǵa erekshe kóńil bólýim – zaman talaby. Endeshe ortalyq jáne jergilikti atqarýshy organdar, ulttyq kompanııalar men joǵary oqý oryndarynyń resmı ınternet-resýrstarynda memlekettik tildiń júıeli jáne sapaly qoldanylýyn qadaǵalaý maqsatynda júrgiziletin osy monıtorıng jumysy jalǵasyn tabatyn bolady.
Jalpy mınıstrlikter, basqa da barlyq sala basshylarynan, ár jaýapty mamanan resmı saıt pen kórneki aqparattaǵy mátinderdiń memlekettik tildegi nusqasyna barynsha nazar aýdaryp, oryn alǵan kemshilikterdi tezdetip túzetýdi qolǵa alýdy resmı jaýapty quzyrly organ retinde talap etemiz.
Osy mańyzdy máseleni júzege asyrý jolynda elimizdiń árbir azamaty, árbir memlekettik mekeme memlekettik tildiń mártebesin arttyrý, onyń qoldanys aıasyn keńeıtý jolynda atsalysýǵa mindetti.
Ádilbek QABA,
QR Mádenıet jáne sport mınıstrligi
Til saıasaty komıtetiniń tóraǵasy.
