ساياسات – قوعام، مەملەكەت جəنە ءəربىر ازاماتتىڭ تىرشىلىگىنىڭ نەگىزى. ول ءبىزدىڭ ومىرىمىزبەن تىعىز بايلانىستى. تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعى كورنەكتى ساياسي قايراتكەرلەر قانداي جۇمىستاردى اتقاردى؟ قوعام ساياسي وزگەرىستەرگە دايىن با؟ «ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى وسى جانە وزگە دە سۇراقتارعا جاۋاپ الۋ ماقساتىندا
ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى رەكتورىنىڭ كەڭەسشىسى، «ساياساتتانۋ»كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، پرەزيدەنتتىك جاستار كادرلىق رەزەرۆىنىڭ مۇشەسى ينديرا رىستينامەن اڭگىمەلەستى.
–رەسمي تۇردە اتالىپ، قۇرىلىپ جاتپاسا دا،تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ ساياسي مەكتەبى قالىپتاستى دەي الامىز با؟
–كەز كەلگەن عىلىمنىڭ قالىپتاسۋى كەزەڭ-كەزەڭمەن جۇرەدى. ءبىرىنشى كەزەڭدە ساياسات عىلىمىمەن ەڭ العاش بولىپ فيلوسوفتار مەن تاريحشىلار اينالىستى. ەكىنشى كەزەڭدە ساياسي عىلىمي ۇجىمدار مەن مەكتەپتەر قالىپتاسقان ەدى. رەسپۋبليكادا عىلىمي ۇجىمدار، ورتالىقتار، بەلگىلى ءبىر پاندىك سالادا مامانداندىرىلعان ينستيتۋتتار قۇرىلدى. تاۋەلسىز قازاقستاندا ساياسي مەكتەپ قالىپتاستى ما دەگەن سۇراق تۋىنداسا، بۇل پروتسەسستى ءالى تولىققاندى اياقتالدى دەپ اتاي المايمىز.
بىرىنشىدەن، ساياساتتانۋ مەكتەبىن تاۋەلسىز باعىت رەتىندە ءبولىپ كورسەتۋ ونىڭ بىرقاتار ەرەكشەلىكتەرىنە مۇمكىندىك بەرەدى. قازاقستاندا ونى اتاپ ءوتۋ قيىن. سەبەبى قازىرگى كۇنى كەشەندى ساياسي ءبىلىم مەڭگەرگەن ساياساتتانۋشىلار ەندى عانا ساياسي عىلىمعا ءوز ۇلەستەرىن قوسىپ كەلەدى. بۇل سالانىڭ فۋندامەنتالدى عىلىمعا اينالۋى ءۇشىن ءالى دە ءبىرشاما ۋاقىت كەرەكتىگىن كورسەتىپ وتىر.
ەكىنشىدەن، كەز كەلگەن ساياسي مەكتەپتە ءوزىنىڭ ءادىسناماسى بولۋى قاجەت، ال ساياساتتانۋدى ساياسي ءادىسناماسى ءالى باستاپقى دەڭگەيدە، اسىرەسە ءپاننىڭ تەوريالىق نەگىزىن قالايتىن قازاق ءتىلدى وقۋلىقتاردىڭ از بولۋى، وتاندىق اۆتورلاردىڭ ازدىعى دا بۇل ماسەلەنى كۇشەيتىپ وتىر.
ۇشىنشىدەن، قازاقستاندىق ساياساتتانۋشىلار وزىندىك زەرتتەۋ سالاسىن قۇرا وتىرىپ، شاكىرتتەردى دايىنداۋ قاجەت.
–90-جىلدارى قازاقستاندىق ساياساتكەرلەردىڭ الدىندا قانداي ماقسات تۇردى؟
مەملەكەتتەردىڭ ءار كەزەڭدەگى ستراتەگيالىق ماقساتتارى، مىندەتتەرى مەن قىزمەت سالالارى ءار ءتۇرلى بولىپ كەلەدى. الايدا ولاردىڭ اراسىندا ارقاشان باستى بولىپ قالاتىندار بار، ولادىڭ بىردەن ءبىرى – ەركىندىك پەن تاۋەلسىزدىك. 1991 جىلى 16 جەلتوقساندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭ قابىلدانعاننان باستاپ، ءبىزدىڭ ەل الەمدىك قاۋىمداستىق الدىندا ەگەمەندى جاس مەملەكەت رەتىندە پايدا بولىپ، ءوز حالقىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتىڭ اۋىر جۇگىن ارقالادى. قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ پەن ونىڭ باسشىلىعىنداعى كومانداعا قازاق كسر-ءىنىڭ جان-جاقتى داعدارىسى جانە كەڭەس وداعىنىڭ كۇيرەۋى جاعدايىندا مەملەكەتتىلىك قۇرىلىسىن باستاۋ تۋرالى تاريحي ميسسيا جۇكتەلدى. 1991 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىك الۋىنا بايلانىستى كسرو-نىڭ قۇرامىنان شىعۋ مەملەكەتتىڭ تۇبەگەيلى قايتا قۇرىلۋىنا الىپ كەلدى. قوعامنىڭ دەموكراتيالىق ستاندارتتارعا ساي ترانسفورماتسيالانۋى ءۇشىن مەلەكەتتىڭ الدىندا بىرنەشە ماڭىزدى ماقساتتار تۇردى:
1)ساياسي جۇيەنى مودەرنيزاتسيالاۋ ءۇشىن قوعامنىڭ بارلىق سالاسىن ترانسفورماتسيالاۋ. ياعني، مەملەكەتتىڭ زاڭىن، ەكونوميكاسىن، قوعامدىق-الەۋمەتتىك سالالارىن باسقارۋ مەن رەتتەۋ ءۇشىن بيلىك جۇيەسىن دەموكراتيالىق ساياسي رەجيمگە سايكەس قۇرۋ;
2) بيلىك قۇرىلىمدارىن، سوت بيلىگىن تەجەمەلىك، تەپە-تەڭدىك پرينتسيپىنە سايكەس قۇرۋ، ونىڭ قىزمەتى مەحانيزمدەرىن جاساۋ;
3)حالىقتىڭ ساناسى مەن ساياسي مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ ماقساتىندا پليۋراليزم مەن ەركىن باق قىزمەتىنە جول اشۋ;
4)قوعامنىڭ ساياسي قۇرىلىسى مەن دامۋ باعىتىن ونداعى ماسەلەلەر مەن پەرسپەكتيۆالارىن زەرتتەيتىن، نەگىزىن سالاتىن ساياسي عىلىمدى قالىپتاستىرۋ مەن دامىتۋ;
5)وكىلدى بيلىك ينستيتۋتتارىن قالىپتاستىراتىن سايلاۋ ينستيتۋتىن دەموكراتيالىق تالاپتارعا ساي قالىپتاستىرۋ، حالىقتىڭ بيلىكتى قالىپتاستىرۋشى، بيلىكتىڭ يەسى ەكەنىن تۇسىندىرەتىن سايلاۋ جۇيەسىن جەتىلدىرۋ، قر سايلاۋ تۋرالى زاڭ قابىلداۋ;
6)حالىقارالىق قاتىناستا تاۋەلسىز مەلەكەت رەتىندە ءوزىنىڭ ورنىن انىقتاۋ;
7)مەملەكەتتىك دامۋ پەرسپەكتيۆاسىن ەكونوميكالىق باسىمدىققا قويۋ ارقىلى ەلدىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن رەتتەۋ، كوتەرۋ ارقىلى ەكونوميكالىق ءوسىم;
8)جەكە مەنشىك، ەكونوميكالىق نارىقتاعى باسەكەلەستىكتى دامىتۋ ارقىلى شاعىن كاسىپتى دامىتۋ، ورتا تاپتى قالىپتاستىرۋ ت.ب.
–ەگەمەن قازاقستان نەبىر تاريحي وقيعالاردى باسىنان وتكەردى. وسى ۋاقىت ارالىعىندا ءبىز قاي تۇستان ۇتتىق، قاي جەردەن ۇتىلدىق؟
ء–بىزدىڭ ەڭ باستى جەتىستىگىمىز — اتا-بابامىزدىڭ عاسىرلار بويى ارمانداعان تاۋەلسىزدىگىن الۋىمىز. حالىقارالىق دەڭگەيدە مەملەكەتتىك شەكارا بەكىتىلدى، بيلىك جۇيەسىن، قوعامدىق قاتىناستاردى دەموكراتيالىق ستاندارتتارعا ساي رەتتەيتىن كونستيتۋتسيا قابىلداندى. قارۋلى كۇشتەرى، قۇقىق قورعاۋ جۇيەسى بار ەل رەتىندە حالىقارالىق ۇيىمدارعا مۇشە بولا وتىرىپ، بەيبىتسۇيگىش باعىتتا الەمدىك ورنىن انىقتادى. وسى ماقساتتا قازاقستان يادرولىق قارۋدان باس تارتىپ، يادروعا قارسى قوزعالىستىڭ كوشباسشىلارىنىڭ ءبىرى بولا ءبىلدى.
1997 جىلى 20 قازاندا قازاقستاننىڭ جاڭا استاناسى اقمولا قالاسى بولعانى رەسمي تۇردە جاريالانىپ، ەلىمىزدىڭ استاناسى اۋىستى. بۇل ەلباسىنىڭ مىقتى ىشكى گەوساياسي ستراتەگياسى بولدى.
ەكونوميكالىق سالادا قازاقستاننىڭ الەم ەكونوميكاسىنداعى باسەكەگە قابىلەتتى 50 ەلدىڭ قاتارىنا ەنۋگە تالپىنىسىن اتاپ وتۋگە بولادى.
قازاقساتان ەتنوسارالىق جانە كونفەسسياارالىق قاتىناستاردى رەتتەۋ ماقساتىندا بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىمنىڭ ايرىقشا مودەلىن جاسادى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى وكىلدى بيلىكتى قالىپتاستىرۋ مەن رەتتەۋ ماقساتىندا سايلاۋ جۇيەسىن قالىپتاستىردى. 1995 جىلى قر سايلاۋ تۋرالى زاڭى قابىلداندى. سايلاۋ جۇيەسى بىرنەشە رەفورمالار ارقىلى جەتىلدىرىلۋدە. اتاپ ايتساق، پرالامەنتتىڭ ءماجىلىس پالاتاسىنىڭ پروپورتسيونالدىق سايلاۋ جۇيەسى بويىنشا سايلانۋى. ول ءوز كەزەگىندە ەلىمىزدەگى پارتيالىق جۇيەنىڭ دامۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى. ياعني پليۋراليزم، حالىق تاڭداۋىنىڭ ەركىندىگىنە جول اشادى.
سونىمەن، ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق دامۋى ساياسي تۇراقتىلىقتىڭ نەگىزىندە ەكەنى ەگەمەن قازاقستان باسىنان وتكەرگەن تاريحي وقيعالاردان انىقتالدى. ەلدىڭ دامۋى ءۇشىن، حالىقتىڭ ساياسي پروتسەستەگى وقيعالاردى، جاعدايلاردى ءتۇسىنىپ، مادەنيەتتى تۇردە شەشىم قابىلداپ، ساياساتقا قاتىسا الاتىنداي دارەجەگە جەتكەنى – ەلىمىزدىڭ ەڭ باستى ۇتقان تۇسى. قازىرگى اقپاراتتىڭ تىم جىلدام دامۋى مەن قولجەتىمدىلىگى ۋاقىتىندا حالىقتىڭ ءوز ويلارىن ءارتۇرلى فورماتتا ەركىن جەتكىزۋلەرى، قۇلاق اساتىن مەملەكەتكە بەت بۇرۋىمىز ەلدىڭ ەركىن دامۋىنا ۇلكەن مۇمكىندىكتەر بەرەتىنى ءسوزسىز.
ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان جىلداردان بەرى قاي جەردەن ۇتىلدى دەگەن سۇراققا كەلەتىن بولساق، مۇلدە كەمشىلىكسىز دامۋ بولادى دەگەن قاتە پىكىر. حالقىمىزدا «تەك ارەكەت ەتكەن ادام عانا قاتەلەسەدى دەگەن دانالىق بار. وسى ۋاقىتقا دەيىن ەڭ باستى ۇتىلعان جەرىمىز، مەملەكەتتىڭ كەمشىلىگى — قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل دەڭگەيىنە كوتەرىلە الماي وتىرعانى. بۇعان ەڭ باستى تەجەۋ بولىپ وتىرعان قاراپايىم حالىق ەمەس، بيلىك قۇرىلىمدىرىنىڭ وزدەرى بولىپ وتىرعانى وكىنىشتى.
مەملەكەتتىك بيلىك تاراپىنان جۇرگىزىلىپ جاتقان جەمقورلىققا قارسى كۇرەسكە قاراماستان ءالى دە جەمقورلىقتىڭ ورىن الۋدا. بۇل مەملەكەتتىڭ دامۋىن تەجەيتىن ەڭ باستى، كۇردەلى زيان قۇبىلىس.
–تاۋەلسىزدىك تۇسىنداعى ساياساتكەرلەردىڭ قانداي ارەكەتتەرى بۇگىنگى جارقىن كۇنگە جول سىلتەدى؟
—تاۋەلسىزدىك جىلدارى ەلباسىنىڭ ساياساتى مەن قوعامدىق جانە ساياسي قايراتكەرلەردىڭ قولداۋىنىڭ ارقاسىندا قازاقستان ەكونوميكاسى دامۋشى جانە دەموكراتيالىق نەگىزدەرى بار مەملەكەتكە اينالدى. قازاقستان يادرولىق قاۋىپسىزدىك رەيتينگىندەگى ەڭ قاۋىپسىز ەلدەردىڭ قاتارىنا كىرەدى. بۇعان تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ 1991 جىلى 29 تامىزدا سەمەي يادرولىق پوليگونىن جابۋ تۋرالى جارلىعى ىقپال ەتتى. 1949 جىلدىڭ 29 تامىزىندا پوليگوندا العاشقى سىناق وتكىزىلدى. 40 جىلدان استام ۋاقىت وتكەن سوڭ ءدال وسى كۇنى پوليگوندى جابۋ تۋرالى جارلىق شىقتى. وسى ۋاقىت ىشىندە 500 جارىلىس جاسالىپ، مىڭداعان ادامداردىڭ دەنساۋلىعى مەن ومىرىنە زيان كەلتىرىلدى. قازاقستاننىڭ باستاماسىمەن بۇۇ 29 تامىزدى يادرولىق سىناقتارعا قارسى حالىقارالىق ءىس-قيمىل كۇنى دەپ جاريالادى. 1995 جىلى ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ باستاماسىمەن قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى قۇرىلدى. ونىڭ ماقساتى - ەلدەگى قوعامدىق جانە ساياسي كەلىسىمدى قامتاماسىز ەتۋ. ۇيىمداستىرۋ يدەياسى العاش رەت 1992 جىلى وتكەن قازاقستان حالىقتارىنىڭ فورۋمىندا جاريالاندى. الدىمەن اسسامبلەيا پرەزيدەنت جانىنداعى كونسۋلتاتيۆتىك-كەڭەسشى ورگان بولدى، كەيىن ول قوعامدىق-ساياسي مارتەبەسى بار كونستيتۋتسيالىق ورگانعا اينالدى. ۇيىمنىڭ بەدەلى حالىقارالىق دەڭگەيدە مويىندالادى. ءبىزدىڭ ەلگە كەلگەن بۇۇ باس حاتشىسى كوفي اننان قازاقستاندى «باسقا مەملەكەتتەر ءۇشىن ۇلتارالىق كەلىسىمنىڭ، تۇراقتى، تۇراقتى دامۋدىڭ ۇلگىسى» دەپ اتادى. ونىڭ ايتۋىنشا، «قازاقستان حالىقتارى اسسامبلەياسىنىڭ قىزمەتى ارقاسىندا ۇلكەن ۇلتتى قۇرايتىن ءار ءتۇرلى، ەتنيكالىق، مادەني، ءدىني توپتار ولاردىڭ ومىرىنە اسەر ەتەتىن ماڭىزدى شەشىمدەر قابىلداۋ پروتسەسىنە قاتىسا الادى».
قازاقستاننىڭ باستى جەتىستىكتەرىنىڭ ءبىرى - نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ قۇرىلىسى. از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ەلدىڭ ەرەكشە بەلگىسىنە اينالعان زاماناۋي قالا پايدا بولدى. 1999 جىلى-اق قازاقستاننىڭ استاناسى بۇكىل الەمگە تانىلدى. قالا يۋنەسكو-نىڭ بەيبىتشىلىك قالاسى سىيلىعىمەن ماراپاتتالدى. بۇل ماراپات عالامشارداعى قىسقا ۋاقىت ىشىندە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، ساياسي جانە مادەني دامۋدا ۇلكەن ناتيجەلەرگە قول جەتكىزگەن جاڭا قالالارعا بەرىلەدى. تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە قازاقستان 300 ميلليارد دوللاردان استام شەتەلدىك ينۆەستيتسيا تارتتى. ءىرى ينۆەستورلار - نيدەرلاندى، اقش، شۆەيتساريا، فرانتسيا، ۇلىبريتانيا، رەسەي، يتاليا، جاپونيا، بەلگيا جانە كانادا ەلدەرى.
–ءدال قازىرگى ساياساتقا، ساياساتتانۋشىلارعا نە جەتىسپەيدى؟
–ەلىمىزدەگى ساياساتتانۋلىق ءبىلىم بەرۋ 90-شى جىلداردىڭ باسىندا عانا جۇيەلى تۇردە جۇرگىزىلە باستادى، سوندىقتان دا فۋندامەنتالدى ساياساتتانۋلىق عىلىمي مەكتەپتىڭ قالىپتاسۋى ءالى دە ءجۇرىپ كەلەدى. كەز كەلگەن جاس عىلىم سياقتى، قالىپتاسۋدىڭ قيىن كەزەڭىن باسىنان كەشىرىپ وتىرعان ساياساتتانۋدىڭ الدىندا تۇرعان قيىندىقتار بار، بىراق قازاقستاندىق ساياسي عىلىمدار قوعامداستىعى تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا باتىس ەلدەرىن كوشىرمەي، بۇكىل الەمدە قازاقستاندىق جول دەپ اتالاتىن، ەل دامۋىنىڭ دەربەس جولىن زەرتتەي باستاعانىن اتاپ وتكەن ءجون. سونىمەن قاتار ساياساتتانۋشىلاردى دايىنداۋ كەزىندە كەلەسى ماسەلەلەر ساقتالىپ وتىر، ولار:
1.ەلىمىزدە ساياساتتانۋشىلاردى دايىندايتىن دەربەس فاكۋلتەتتىڭ بولماۋى، ەل بويىنشا ساياساتتانۋشىلاردى دايىنداۋ باسقا ماماندىقتارمەن قوسا جۇرگىزىلىپ جاتىر;
2.ساياساتتانۋشى ماماندىعىنىڭ مەكتەپ وقۋشىلارى مەن ولاردىڭ اتا-اناسىنىڭ اراسىندا از تانىمالدىلىعى، وقۋعا تۇسكەن كەزدە وسى ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارىنا دەگەن سۇرانىستى ازايتادى;
3. ساياساتتانۋشىلاردىڭ كوپ ءپروفيلدى بولىپ دايىندالىپ، سالالار بويىنشا ماماندانعان ساياساتتانۋشىلاردىڭ از بولۋى.
–ال ءبىزدىڭ قوعام ساياسي وزگەرىستەرگە دايىن با؟
–جىل سايىن جاستارمەن جۇمىس جاساۋ بارىسىندا بايقاعانىم ءبىزدىڭ قوعام ءالى وزگەرە قويعان جوق. بىرىنشىدەن، قۇلدىق سانادان ءالى ايىرىلىپ، كەرەك دەسەڭىز ءومىر ءسۇرۋ سالتىمىزدى دا وزگەرتە العان جوقپىز، سول باياعى ماقتانشاقتىق، وزگەلەر ءۇشىن ءومىر ءسۇرۋ، ءوزىڭدى تومەن ۇستاۋ، جالتاقتاۋ سىندى قاسيەتتەردەن ارىلا المادىق. ساياسي، ەكونوميكالىق جاڭعىرۋ دا سانانى وزگەرتۋدەن باستالادى. جالپى رۋحاني جاڭعىرۋ دەگەنمىز — قاراپايىم سوزبەن ايتقاندا، پراگماتيزمگە كوشىپ، كۇندەلىكتى ءومىر ءسۇرۋ سالتىن وزگەرتۋ. ول دەگەنىمىز – ازاماتتىق بەلسەندىلىك، جاۋاپكەرشىلىك. ازاماتتارىمىزدا وسىنداي دۇنيەلەر بولماي، ساياسي وزگەرىستەر جاساۋ مۇمكىن ەمەس. قوعام وزگەرىس جاساۋ ءۇشىن ساياسي مادەنيەت پەن ساياسي الەۋمەتتەنۋ دەڭگەيى ورتاشا بولۋ كەرەك.
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
