Saıasat – qoǵam, memleket jəne ərbir azamattyń tirshiliginiń negizi. Ol bizdiń ómirimizben tyǵyz baılanysty. Táýelsizdik jyldaryndaǵy kórnekti saıası qaıratkerler qandaı jumystardy atqardy? Qoǵam saıası ózgeristerge daıyn ba? «Adyrna» ulttyq portaly osy jáne ózge de suraqtarǵa jaýap alý maqsatynda
L.N. Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıteti rektorynyń keńesshisi, «Saıasattaný»kafedrasynyń meńgerýshisi, Prezıdenttik jastar kadrlyq rezerviniń múshesi Indıra Rystınamen áńgimelesti.
–Resmı túrde atalyp, qurylyp jatpasa da,táýelsiz qazaq eliniń saıası mektebi qalyptasty deı alamyz ba?
–Kez kelgen ǵylymnyń qalyptasýy kezeń-kezeńmen júredi. Birinshi kezeńde saıasat ǵylymymen eń alǵash bolyp fılosoftar men tarıhshylar aınalysty. Ekinshi kezeńde saıası ǵylymı ujymdar men mektepter qalyptasqan edi. Respýblıkada ǵylymı ujymdar, ortalyqtar, belgili bir pándik salada mamandandyrylǵan ınstıtýttar quryldy. Táýelsiz Qazaqstanda saıası mektep qalyptasty ma degen suraq týyndasa, bul proessti áli tolyqqandy aıaqtaldy dep ataı almaımyz.
Birinshiden, saıasattaný mektebin táýelsiz baǵyt retinde bólip kórsetý onyń birqatar erekshelikterine múmkindik beredi. Qazaqstanda ony atap ótý qıyn. Sebebi qazirgi kúni keshendi saıası bilim meńgergen saıasattanýshylar endi ǵana saıası ǵylymǵa óz úlesterin qosyp keledi. Bul salanyń fýndamentaldy ǵylymǵa aınalýy úshin áli de birshama ýaqyt kerektigin kórsetip otyr.
Ekinshiden, kez kelgen saıası mektepte óziniń ádisnamasy bolýy qajet, al saıasattanýdy saıası ádisnamasy áli bastapqy deńgeıde, ásirese pánniń teorııalyq negizin qalaıtyn qazaq tildi oqýlyqtardyń az bolýy, otandyq avtorlardyń azdyǵy da bul máseleni kúsheıtip otyr.
Úshinshiden, qazaqstandyq saıasattanýshylar ózindik zertteý salasyn qura otyryp, shákirtterdi daıyndaý qajet.
–90-jyldary qazaqstandyq saıasatkerlerdiń aldynda qandaı maqsat turdy?
Memleketterdiń ár kezeńdegi strategııalyq maqsattary, mindetteri men qyzmet salalary ár túrli bolyp keledi. Alaıda olardyń arasynda árqashan basty bolyp qalatyndar bar, oladyń birden biri – erkindik pen táýelsizdik. 1991 jyly 16 jeltoqsanda «Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik táýelsizdigi týraly» Konstıtýııalyq zań qabyldanǵannan bastap, bizdiń el álemdik qaýymdastyq aldynda egemendi jas memleket retinde paıda bolyp, óz halqynyń bolashaǵy úshin jaýapkershiliktiń aýyr júgin arqalady. Qazaqstannyń Tuńǵysh Prezıdenti Nursultan Ábishuly Nazarbaev pen onyń basshylyǵyndaǵy komandaǵa Qazaq KSR-iniń jan-jaqty daǵdarysy jáne Keńes Odaǵynyń kúıreýi jaǵdaıynda memlekettilik qurylysyn bastaý týraly tarıhı mıssııa júkteldi. 1991 jyly Qazaqstan Respýblıkasynyń táýelsizdik alýyna baılanysty KSRO-nyń quramynan shyǵý memlekettiń túbegeıli qaıta qurylýyna alyp keldi. Qoǵamnyń demokratııalyq standarttarǵa saı transformaııalanýy úshin melekettiń aldynda birneshe mańyzdy maqsattar turdy:
1)Saıası júıeni modernızaııalaý úshin qoǵamnyń barlyq salasyn transformaııalaý. Iaǵnı, memlekettiń zańyn, ekonomıkasyn, qoǵamdyq-áleýmettik salalaryn basqarý men retteý úshin bılik júıesin demokratııalyq saıası rejımge sáıkes qurý;
2) Bılik qurylymdaryn, sot bıligin tejemelik, tepe-teńdik prınıpine sáıkes qurý, onyń qyzmeti mehanızmderin jasaý;
3)Halyqtyń sanasy men saıası mádenıetin qalyptastyrý maqsatynda plıýralızm men erkin BAQ qyzmetine jol ashý;
4)Qoǵamnyń saıası qurylysy men damý baǵytyn ondaǵy máseleler men perspektıvalaryn zertteıtin, negizin salatyn saıası ǵylymdy qalyptastyrý men damytý;
5)Ókildi bılik ınstıtýttaryn qalyptastyratyn saılaý ınstıtýtyn demokratııalyq talaptarǵa saı qalyptastyrý, halyqtyń bılikti qalyptastyrýshy, bıliktiń ıesi ekenin túsindiretin saılaý júıesin jetildirý, QR Saılaý týraly Zań qabyldaý;
6)Halyqaralyq qatynasta táýelsiz meleket retinde óziniń ornyn anyqtaý;
7)Memlekettik damý perspektıvasyn ekonomıkalyq basymdyqqa qoıý arqyly eldiń áleýmettik jaǵdaıyn retteý, kóterý arqyly ekonomıkalyq ósim;
8)Jeke menshik, ekonomıkalyq naryqtaǵy básekelestikti damytý arqyly shaǵyn kásipti damytý, orta tapty qalyptastyrý t.b.
–Egemen Qazaqstan nebir tarıhı oqıǵalardy basynan ótkerdi. Osy ýaqyt aralyǵynda biz qaı tustan uttyq, qaı jerden utyldyq?
–Bizdiń eń basty jetistigimiz — ata-babamyzdyń ǵasyrlar boıy armandaǵan táýelsizdigin alýymyz. Halyqaralyq deńgeıde memlekettik shekara bekitildi, bılik júıesin, qoǵamdyq qatynastardy demokratııalyq standarttarǵa saı retteıtin Konstıtýııa qabyldandy. Qarýly kúshteri, quqyq qorǵaý júıesi bar el retinde halyqaralyq uıymdarǵa múshe bola otyryp, beıbitsúıgish baǵytta álemdik ornyn anyqtady. Osy maqsatta Qazaqstan ıadrolyq qarýdan bas tartyp, ıadroǵa qarsy qozǵalystyń kóshbasshylarynyń biri bola bildi.
1997 jyly 20 qazanda Qazaqstannyń jańa astanasy Aqmola qalasy bolǵany resmı túrde jarııalanyp, elimizdiń astanasy aýysty. Bul Elbasynyń myqty ishki geosaıası strategııasy boldy.
Ekonomıkalyq salada Qazaqstannyń álem ekonomıkasyndaǵy básekege qabiletti 50 eldiń qataryna enýge talpynysyn atap ótýge bolady.
Qazaqsatan etnosaralyq jáne konfessııaaralyq qatynastardy retteý maqsatynda beıbitshilik pen kelisimniń aıryqsha modelin jasady.
Qazaqstan Respýblıkasy ókildi bılikti qalyptastyrý men retteý maqsatynda saılaý júıesin qalyptastyrdy. 1995 jyly QR Saılaý týraly Zańy qabyldandy. Saılaý júıesi birneshe reformalar arqyly jetildirilýde. Atap aıtsaq, Pralamenttiń Májilis palatasynyń proporıonaldyq saılaý júıesi boıynsha saılanýy. Ol óz kezeginde elimizdegi partııalyq júıeniń damýyna múmkindik beredi. Iaǵnı plıýralızm, halyq tańdaýynyń erkindigine jol ashady.
Sonymen, elimizdiń ekonomıkalyq damýy saıası turaqtylyqtyń negizinde ekeni egemen Qazaqstan basynan ótkergen tarıhı oqıǵalardan anyqtaldy. Eldiń damýy úshin, halyqtyń saıası proestegi oqıǵalardy, jaǵdaılardy túsinip, mádenıetti túrde sheshim qabyldap, saıasatqa qatysa alatyndaı dárejege jetkeni – elimizdiń eń basty utqan tusy. Qazirgi aqparattyń tym jyldam damýy men qoljetimdiligi ýaqytynda halyqtyń óz oılaryn ártúrli formatta erkin jetkizýleri, qulaq asatyn memleketke bet burýymyz eldiń erkin damýyna úlken múmkindikter beretini sózsiz.
Elimiz táýelsizdik alǵan jyldardan beri qaı jerden utyldy degen suraqqa keletin bolsaq, múlde kemshiliksiz damý bolady degen qate pikir. Halqymyzda «Tek áreket etken adam ǵana qatelesedi degen danalyq bar. Osy ýaqytqa deıin eń basty utylǵan jerimiz, memlekettiń kemshiligi — qazaq tiliniń memlekettik til deńgeıine kóterile almaı otyrǵany. Buǵan eń basty tejeý bolyp otyrǵan qarapaıym halyq emes, bılik qurylymdyrynyń ózderi bolyp otyrǵany ókinishti.
Memlekettik bılik tarapynan júrgizilip jatqan jemqorlyqqa qarsy kúreske qaramastan áli de jemqorlyqtyń oryn alýda. Bul memlekettiń damýyn tejeıtin eń basty, kúrdeli zııan qubylys.
–Táýelsizdik tusyndaǵy saıasatkerlerdiń qandaı áreketteri búgingi jarqyn kúnge jol siltedi?
—Táýelsizdik jyldary Elbasynyń saıasaty men qoǵamdyq jáne saıası qaıratkerlerdiń qoldaýynyń arqasynda Qazaqstan ekonomıkasy damýshy jáne demokratııalyq negizderi bar memleketke aınaldy. Qazaqstan ıadrolyq qaýipsizdik reıtıngindegi eń qaýipsiz elderdiń qataryna kiredi. Buǵan Tuńǵysh Prezıdenttiń 1991 jyly 29 tamyzda Semeı ıadrolyq polıgonyn jabý týraly jarlyǵy yqpal etti. 1949 jyldyń 29 tamyzynda polıgonda alǵashqy synaq ótkizildi. 40 jyldan astam ýaqyt ótken soń dál osy kúni polıgondy jabý týraly jarlyq shyqty. Osy ýaqyt ishinde 500 jarylys jasalyp, myńdaǵan adamdardyń densaýlyǵy men ómirine zııan keltirildi. Qazaqstannyń bastamasymen BUU 29 tamyzdy Iadrolyq synaqtarǵa qarsy halyqaralyq is-qımyl kúni dep jarııalady. 1995 jyly Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń bastamasymen Qazaqstan halqy Assambleıasy quryldy. Onyń maqsaty - eldegi qoǵamdyq jáne saıası kelisimdi qamtamasyz etý. Uıymdastyrý ıdeıasy alǵash ret 1992 jyly ótken Qazaqstan halyqtarynyń forýmynda jarııalandy. Aldymen Assambleıa Prezıdent janyndaǵy konsýltatıvtik-keńesshi organ boldy, keıin ol qoǵamdyq-saıası mártebesi bar konstıtýııalyq organǵa aınaldy. Uıymnyń bedeli halyqaralyq deńgeıde moıyndalady. Bizdiń elge kelgen BUU Bas hatshysy Kofı Annan Qazaqstandy «basqa memleketter úshin ultaralyq kelisimniń, turaqty, turaqty damýdyń úlgisi» dep atady. Onyń aıtýynsha, «Qazaqstan halyqtary Assambleıasynyń qyzmeti arqasynda úlken ultty quraıtyn ár túrli, etnıkalyq, mádenı, dinı toptar olardyń ómirine áser etetin mańyzdy sheshimder qabyldaý proesine qatysa alady».
Qazaqstannyń basty jetistikteriniń biri - Nur-Sultan qalasynyń qurylysy. Az ýaqyttyń ishinde eldiń erekshe belgisine aınalǵan zamanaýı qala paıda boldy. 1999 jyly-aq Qazaqstannyń astanasy búkil álemge tanyldy. Qala IýNESKO-nyń Beıbitshilik qalasy syılyǵymen marapattaldy. Bul marapat ǵalamshardaǵy qysqa ýaqyt ishinde áleýmettik-ekonomıkalyq, saıası jáne mádenı damýda úlken nátıjelerge qol jetkizgen jańa qalalarǵa beriledi. Táýelsizdik kezeńinde Qazaqstan 300 mıllıard dollardan astam sheteldik ınvestıııa tartty. Iri ınvestorlar - Nıderlandy, AQSh, Shveıarııa, Franııa, Ulybrıtanııa, Reseı, Italııa, Japonııa, Belgııa jáne Kanada elderi.
–Dál qazirgi saıasatqa, saıasattanýshylarǵa ne jetispeıdi?
–Elimizdegi saıasattanýlyq bilim berý 90-shy jyldardyń basynda ǵana júıeli túrde júrgizile bastady, sondyqtan da fýndamentaldy saıasattanýlyq ǵylymı mekteptiń qalyptasýy áli de júrip keledi. Kez kelgen jas ǵylym sııaqty, qalyptasýdyń qıyn kezeńin basynan keshirip otyrǵan saıasattanýdyń aldynda turǵan qıyndyqtar bar, biraq qazaqstandyq saıası ǵylymdar qoǵamdastyǵy táýelsizdik jyldarynda batys elderin kóshirmeı, búkil álemde qazaqstandyq jol dep atalatyn, el damýynyń derbes jolyn zertteı bastaǵanyn atap ótken jón. Sonymen qatar saıasattanýshylardy daıyndaý kezinde kelesi máseleler saqtalyp otyr, olar:
1.elimizde saıasattanýshylardy daıyndaıtyn derbes fakýltettiń bolmaýy, el boıynsha saıasattanýshylardy daıyndaý basqa mamandyqtarmen qosa júrgizilip jatyr;
2.saıasattanýshy mamandyǵynyń mektep oqýshylary men olardyń ata-anasynyń arasynda az tanymaldylyǵy, oqýǵa túsken kezde osy bilim berý baǵdarlamalaryna degen suranysty azaıtady;
3. saıasattanýshylardyń kóp profıldi bolyp daıyndalyp, salalar boıynsha mamandanǵan saıasattanýshylardyń az bolýy.
–Al bizdiń qoǵam saıası ózgeristerge daıyn ba?
–Jyl saıyn jastarmen jumys jasaý barysynda baıqaǵanym bizdiń qoǵam áli ózgere qoıǵan joq. Birinshiden, quldyq sanadan áli aıyrylyp, kerek deseńiz ómir súrý saltymyzdy da ózgerte alǵan joqpyz, sol baıaǵy maqtanshaqtyq, ózgeler úshin ómir súrý, ózińdi tómen ustaý, jaltaqtaý syndy qasıetterden aryla almadyq. Saıası, ekonomıkalyq jańǵyrý da sanany ózgertýden bastalady. Jalpy rýhanı jańǵyrý degenmiz — qarapaıym sózben aıtqanda, pragmatızmge kóship, kúndelikti ómir súrý saltyn ózgertý. Ol degenimiz – azamattyq belsendilik, jaýapkershilik. Azamattarymyzda osyndaı dúnıeler bolmaı, saıası ózgerister jasaý múmkin emes. Qoǵam ózgeris jasaý úshin saıası mádenıet pen saıası áleýmettený deńgeıi ortasha bolý kerek.
«Adyrna» ulttyq portaly
