قازاقستاننىڭ ىشكى ىستەر مينيسترلىگى كەيىنگى توعىز ايدا تۇرمىستاعى زورلىق-زومبىلىق وقيعاسى جيىلەگەنىن حابارلادى. پسيحولوگ سوزىنشە، جۇبايىنان كورگەن قورلىعىن اشىپ ايتاتىن ايەل از. رەداكتسيا ماسكۇنەم اكەسىنەن ءزابىر كورىپ، تۇرمىسقا شىققان سوڭ جىلدار بويى جۇبايىنان تاياق جەگەن اۋىل ايەلىنىڭ حيكاياسىن باياندايدى.
شاقىرىلعان مەكەنجاي بويىنشا ءۇي الدىنا كەلىپ، قاقپا الدىندا ءبىراز بوگەلىپ قالدىق. بوياۋى توزعان قاقپانىڭ ارعى بەتىندە قىستىعا جىلاعان ادامنىڭ ءۇنى انىق ەستىلىپ تۇردى.
— ايىپقا بۇيىرماڭىزدار... سىزدەردى ءوزىم شاقىرىپ الىپ، ىڭعايسىز جاعدايعا قالدىردىم، — دەدى ورتا جاستان اسقان ايەل ەسىك اشىپ جاتىپ.
تۇركىستان وبلىسىنداعى مالشىلار اۋىلىندا قاز-قاتار سالىنعان كوپ جۇپىنى ءۇيدىڭ بىرىندە تۇراتىن 56 جاستاعى مارجانمەن (اتى-ءجونى ءوتىنىشى بويىنشا وزگەرتىلدى — رەد.) اڭگىمەنى قالاي باستاۋدىڭ رەتىن تاپپاي، بىرەر ءسات ۇنسىزدىك ورنادى. توسىن جاعدايعا تاڭىرقاپ ءارى كەيىپكەرىمىز ەس جيىپ السىن دەپ توسىرقاپ تۇرمىز.
ايەل كوز جاسىن ءسۇرتىپ، ءبىر نۇكتەگە قادالعان كۇيى وتكەن ءومىرىنىڭ شاشىلعان مونشاقتارىن جيعانداي اڭگىمەسىن باستادى.
ءتورت قىز بەن شەشەسىنىڭ كورگەنى
مارجان ءبىراز جاستى القىمداپ قالعانىمەن، باسقا شارۋالارمەن بىرگە ەگىن ەگىپ، مال باعادى. ايەلدى قاجىتقان اۋىر جۇمىس قانا ەمەس.
ول — وتباسىنداعى زورلىق-زومبىلىق قۇربانى. ءومىرىنىڭ قىرىق جىلىن ازاپتا — كۇيەۋىنىڭ قورلاۋى مەن تاياقتاۋىنا توزۋمەن وتكىزگەن.
— جوق-جىتىكپەن كۇنەلتكەن وتباسىنىڭ قىزى بولدىم. ءار كۇنى اراق ىشۋمەن وتەتىن اكەمنىڭ قاس-قاباعىن باعىپ، «بۇگىن قاتتى ماس بولىپ كەلىپ، تۇككە شاماسى كەلمەي، ۇيىقتاپ قالسا ەكەن» دەگەن جالعىز تىلەكپەن جۇرەتىنمىن. اكەم قاتتى ماس بولماعان كۇنى ۇيىمىزدە توپالاڭ بولادى. جوق جەردەن سىلتاۋ تاۋىپ، شەشەمىزدى كوكالا قويداي ساباپ، ءۇش اپكەممەن قوسىپ مەنى دە تاياقتىڭ استىنا الاتىن. سونداي كەزدەردە كوزىمدى جۇمىپ، سول جۇمعان كۇيى اشپاي، اجال قۇشسام دەپ ارمانداپ، ەڭىرەپ جىلايتىنمىن. وسىنداي سورلى ومىردەن ەش قۇتىلا المادىم. بىرەۋلەر ايتاتىن و دۇنيەدەگى توزاقتى ماعان وسى ومىردە كورۋدى بۇيىرعان سياقتى، — دەيدى مارجان.
16 جاسقا تولىپ، 8-سىنىپتى بىتىرگەن مارجاندى ءوزى تانىمايتىن، ەش كورمەگەن جىگىت الىپ قاشادى.
— سول كۇنى شىرىلداپ جىلاعانىما، كومەك سۇراعانىما اينالا قورشاپ تۇرعان بىردە ءبىر پەندە سەلت ەتپەدى. ەشبىرىن مەنىڭ جالىنعانىم، جىلاعانىم قىزىقتىرمادى. ارينە، بۇل ادامدار مەنى تانىمايتىن، بۇل كۇنى تەك تويعا دايىندالعان ادامدار عوي. «قۋعىنشى» بولىپ كەلگەن ءوز تۋىستارىم دا، سولار ارقىلى ءبىر ءتىلىم حات جولداعان شەشەم دە «ولىگىڭ سول جەردەن شىقسىن، قايتىپ كەلىپ، ءبىزدى قارابەت ەتپە» دەگەندەرى اسەر ەتتى مە، الدە كوندىگۋدەن باسقا جولدى كورمەدىم بە — وسىلاي بوتەن ەركەكتىڭ نەكەلى ايەلىنە اينالدىم، — دەيدى ول.
مارجان ءوزىن الىپ قاشىپ كەلگەن كۇنى-اق «كۇيەۋىنەن» تاياق جەگەنىن ايتادى.
— ول وزىمنەن سەگىز جاس ۇلكەن جىگىت بولدى. ەكەۋمىزدىڭ اقىلىمىز بەن جاسىمىز سايكەس كەلمەگەن شىعار، بالكىم سودان دا تاياقتان كوز اشپاعان شىعارمىن، بىلمەيمىن. كەلىن بولىپ، باسىما ورمالا سالىنعان كۇنى-اق كۇيەۋىمنىڭ جۇدىرىعى شەكەمدى سولق ەتكىزگەن. «ءوز ەركىممەن كەلدىم» دەگەن حاتتى جازبايمىن دەپ قارسىلاسقانىم ءۇشىن ءبىرىنشى «تاياقتىڭ ءدامىن» تاتىپ ەدىم. كەلىن بولعان سوڭ دا «سەن مەنى مەنسىنبەي، قالمايمىن دەپ قاسارىستىڭ» دەپ ۇراتىندى شىعاردى. ءار ءىشىپ كەلگەن سايىن سونى ايتىپ ۇراتىن. كەيىن ابدەن ادەتكە اينالدىردى ما، كەز كەلگەن نارسەگە دە ۇراتىن بولدى، — دەيدى ايەل.
«تاياق جەگەننەن ەشكىم ولگەن جوق»
مارجان ءوزىن ەرىكسىز اكەلگەن ءۇيدى تاستاپ كەتە الماعان.
— تيتتەيىمىزدەن سانامىزعا «قىز جات جۇرتتىق، بارعان جەردە سۋداي ءسىڭىپ، تاستاي باتۋ كەرەك» دەپ قۇيعان شەشەمىزدىڭ سوزدەرى اسەر ەتكەن شىعار. «اق بوساعانى اتتادىڭ با، قالۋىڭ كەرەك». قالماساڭ — باقىتسىز بولاسىڭ. «ءبىرىنشى باق — باق» دەگەن سوزدەر ابدەن ميىمىزعا ءسىڭىپ كەتكەن عوي. «پالەنشەنىڭ قىزى قايتىپ كەلىپتى» دەگىزبە دەيتىن» شەشەمىز. قىزى قايتىپ كەلگەندەر ءداپ ءبىر سۇيەككە تۇسكەن تاڭباداي ەدى. سوندايلاردى ويلاپ، قورقاسىڭ. قورقىنىش سولاي ءجىپسىز بايلاعان شىعار. ونىڭ ۇستىنە «مەنى زورلاپ الىپ قاشتى» دەپ كىمگە باراسىڭ؟ بارساڭ دا، سەنى تىڭدار قۇلاق تابىلا ما؟ — دەيدى مارجان.
بويجەتكەندى الىپ قاشقان جىگىت ونى سىرتتاي بىرنەشە رەت كورىپ، ۇناتىپتى. مارجان كۇيەۋىنىڭ ىشكىلىككە سالىنعان ادام ەكەنىن كەيىن بىلگەن.
— ءبىر كۇنى ءتۇن ورتاسىندا ماس بولىپ كەلگەن كۇيەۋىم سوققىنىڭ استىنا الدى. دەنەمنىڭ ءار تۇسىنان ءتيىپ جاتقان سوققىنىڭ اۋىر بولعانى سونداي، قينالا تىستەلەگەن ەرنىمنەن قان سورعالاپ كەتىپتى. جان ۇشىرا شىڭعىرعانىما قارايتىن ول ما، «اۋزىڭدى جاپ» دەپ توپەلەي تۇسەدى. ءبىر كەزدە ەڭبەكتەپ، سىرعي-سىرعي ەسىككە جاقىنداپ قالىپپىن. سوڭعى بار كۇشىمدى جيناپ، كۇيەۋىمنىڭ كوزىن الا بەر ەسىكتەن اتىپ شىعىپ، بەتىم اۋعا تۇسقا قاشتىم. قاراڭعىدا ىزىمە تۇسە الماعان كۇيەۋىم بوعاۋىزدىڭ نەشە ءتۇرىن ايتىپ، ايعايلاعان كۇيى ۇيگە كەرى قايتتى. ال مەن سول كەتكەننەن ءسۇرىنىپ، قابىنىپ، ءبىر قۇلاپ، ءبىر تۇرىپ ءجۇرىپ اۋىلدىڭ ارعى شەتىندەگى اتا-ەنەمنىڭ ۇيىنە جەتتىم. ءتۇننىڭ جارىمىندا ەسىك قاعىپ، ۇلكەندەردەن كومەك سۇراماق بولدىم، — دەيدى مارجان.
ونىڭ سوزىنشە، اراشا سۇراپ كەلگەن كەلىنىنە اتا-ەنەسى جىلى قاباق تانىتپاعان. سول كۇنى ەنەسىنەن ەستىگەنىن مارجان كۇنى كەشە بولعان وقيعاداي باياندايدى:
— «بالالارىڭىزعا باسۋ ايتىپ، توقتاتىڭىزدارشى، جالىنامىن. وتىرسام — وپاق، تۇرسام سوپاق بولدىم. ۇلكەن رەتىندە اقىل ايتىڭىزدارشى. سىزدەردى تىڭدار. قاشانعى شىدايمىن؟» دەپ اڭىراپ جىلادىم. كوزىمنەن اققان جاس الگىندە كۇيەۋىمنىڭ جۇدىرىعى سىرىپ، جىرىپ ءتىلىم ەتكەن بەتىمنەن اققان سايىن، ۋداي اشىتىپ بارادى. قان مەن جاس ارالاسقان بەتىمدى ءسۇرتىپ، اتا-ەنەمنىڭ الدىندا تىزەرلەپ جالىنىپ وتىرمىن. بار ءۇمىتىم وسى ەكەۋىندە. «ءوزىڭ سويلەس» دەپ كۇڭك ەتكەن اتام، ورنىنان تۇرىپ كەتىپ قالدى. اتام كەتىسىمەن ونسىز دا شەكەسى جازىلماي وتىرعان ەنەم: «بايىنان تاياق جەگەن جالعىز سەن ەمەسسىڭ. تاياق جەگەننەن ولگەن ەشكىم جوق. شىدايسىڭ. ءوزىڭ دۇرىس ايەل بولساڭ، بايىڭ بەتالدى ۇرماس ەدى. تىلىڭنەن تاباسىڭ. تىرلىگىڭ دۇرىس بولماعان سوڭ ۇرادى دا! كوزىڭنىڭ سوراسىن اعىزىپ كەلۋشى بولما. بالامدى باسى ءبۇتىن ساعان بەردىم. سونى ادام ەتۋ سەنىڭ مىندەتىڭدە. جاقسى ايەل كۇيەۋىن ادام ەتەدى»، دەپ ءوزىمدى جەردەن الىپ، جەرگە سالىپ، ابدەن تىلدەدى. وسى كۇننەن كەيىن ەشكىمنەن كومەك سۇراماستاي بولعانمىن.
سىنالعان زاڭناما، بيىلعى باستاما
ونداعان جىل وتسە دە، مارجانمەن تاعدىرلاس ايەلدەر — كۇيەۋى ۇرىپ-سوعىپ، جارىمجان ەتكەن; ءتىپتى جۇبايىنىڭ قاستاندىعىنان قازا تاپقان ايەلدەر جايلى حابار قازاقستاندا جيىلەمەسە، سيرەگەن ەمەس.
بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ دەرەگىنشە، قازاقستاندا جىل سايىن 400-گە تارتا ايەل تۇرمىستاعى زورلىق-زومبىلىقتان كوز جۇمادى. «نەمولچي» ۇيىمىنىڭ مالىمەتىنشە، قازاقستاندا كۇنىنە ءبىر ايەل تۇرمىستاعى زورلىقتان مەرت بولادى; ءتورت ايەل زورلانىپ، سۋيتسيدتەن ەكى ايەل قايتىس بولادى; ايىنا 18 ايەلگە قوقان-لوقى كورسەتىلەدى.
حالىقارالىق ۇيىمدار تۇرمىستاعى زورلىق تۋرالى قازاقستان زاڭناماسىن كوپ جىلدان بەرى سىناپ كەلەدى. Human Rights Watch ادام قۇقىعىن قورعاۋ ۇيىمىنىڭ بيىلعى بايانداماسىندا قازاقستاننىڭ تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق جايلى زاڭناماسى «ايىپپۇل تولەپ، [زورلىق قۇربانىنا] ارمەن قاراي دا كۇش كورسەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى» دەپ جازعان. ۇيىم «ايەلدەردىڭ وتباسىنداعى زورلىق-زومبىلىقتان زاڭ جۇزىندە قورعالماۋى — قازاقستاننىڭ ادام قۇقىعى بويىنشا مىندەتتەمەلەرىنە قايشى» دەپ ەسەپتەيدى.
2017 جىلى قىلمىستىق كودەكستىڭ «ساباۋ» جانە «دەنساۋلىققا جەڭىل دارەجەدە زاقىم كەلتىرۋ» باپتارى اكىمشىلىك كودەكسكە اۋىستىرىلدى. وتباسىندا زورلىق-زومبىلىق جاساعاندار قىلمىستىق كودەكس بويىنشا 226 900-453 800 تەڭگە ارالىعىندا ايىپپۇل تولەيتىن نەمەسە ەكى ايعا دەيىنگى مەرزىمگە قامالاتىن ەدى.
بىلتىر قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ زاڭعا قول قويىپ، اكىمشىلىك كودەكستەگى تۇرمىستىق الىمجەتتىك تۋرالى بولىككە وزگەرىس ەنگىزىلگەن. جاڭا وزگەرىسكە سايكەس، وتباسىندا ايەلىنە قول كوتەرگەندەرگە بۇرىنعىداي ايىپپۇل ەمەس، ەسكەرتۋ عانا بەرىلەدى. قۇقىق قورعاۋشىلار مەن زاڭگەرلەر بۇل زاڭدى سىناعان.
قازاقستان پارلامەنتى قازىر «تۇرمىستاعى زورلىق-زومبىلىققا قارسى ءىس-قيمىل تۋرالى» زاڭ جوباسىن قاراپ جاتىر. 23 قىركۇيەكتە ءماجىلىس قۇجاتتى ءبىرىنشى وقىلىمدا ماقۇلدادى.
پارلامەنتتە زاڭ جوباسىن تالقىلاۋ كەزىندە قازىرگى زاڭنامانىڭ كەمشىلىكتەرى ايتىلدى.
ىشكى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى الەكسەي كالايچيدىڭ ايتۋىنشا، بيىلعى قاڭتار-تامىزدا ىشكى ىستەر ورگاندارىنا تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىققا بايلانىستى 130 مىڭ شاعىم تۇسكەن. الايدا تەك 2,5 مىڭى بويىنشا عانا قىلمىستىق ءىس قوزعالعان. 30 مىڭى بويىنشا اكىمشىلىك ءىس قوزعالعان. ۆيتسە-مينيستر سوزىنشە، قالعان جاعدايلاردا جابىرلەنۋشىلەر ارىز جازۋدان باس تارتقان.
دەپۋتاتتار «جابىرلەنۋشىنىڭ ارىز تۇسىرۋىنە كەدەرگى جاسايتىن قاعازباستىلىقتى دا ازايتۋ قاجەتتىگىن» ايتتى. ولار «قىلمىسكەردى» جازاعا تارتۋ ءۇشىن كەمىندە بەس ورگان قاتىسادى» دەپ، وسىنى وزگەرتۋگە شاقىردى.
«ايەلدەر پوليتسياعا سەنبەيدى»
ماماندار ايەلدىڭ وتباسىندا زورلىق-زومبىلىققا كوندىگۋىنىڭ بىرنەشە سەبەبى بارىن ايتادى.
— قورقىنىشتان بولادى. سەبەبى ايەل مۇنداي جاعدايدا بەس جىل، ون جىل نە ودان دا كوپ ۋاقىت تۇرۋى مۇمكىن. ەكىنشىدەن، قارجىلىق تاۋەلدىك. ياعني، كۇيەۋى نە بىرگە تۇراتىن ادامى قىزعانشاق بولسا، ولار ايەلدىڭ جۇمىس ىستەۋىنە كەلىسىمىن بەرمەيدى. كوپ بالالى ايەل بولسا، ونىڭ جۇمىس ىستەۋگە مۇمكىندىگى جوق. سوندىقتان ەكونوميكالىق پروبلەمانىڭ كەسىرىنەن ۇيدەن كەتۋگە، ءوزىنىڭ پروبلەماسىن ايتۋعا ايەلدىڭ كۇش-جىگەرى جەتىسپەيدى. ۇشىنشىدەن، «ماعان شىنىمەن كومەكتەسەدى» دەگەن سەنىمنىڭ بولماۋى. ياعني، پوليتسياعا سەنبەيدى. سونىمەن قاتار، اقپاراتتىڭ ازدىعىنان ايەلدەر تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق قۇرباندارىنا ارنالعان داعدارىس ورتالىقتارى تۋرالى دا بىلمەيدى» ، — دەيدى پسيحولوگ سالتانات ماۋسەيتوۆا.
مامان cوزىنشە، ايەل «ەرتەڭ مەنى كۇيەۋىم ولتىرەدى، ۇستاپ الادى» دەپ قورقۋى مۇمكىن. «سوندىقتان پوليتسيا سول ايەلدىڭ ماڭىندا جۇرگەن ادامدار حابار بەرۋى كەرەك» دەيدى ول.
— ايەلدى پوليتسياعا جۇگىنۋگە كوندىرگەندە بالالارىنىڭ تاعدىرىن ايتۋعا بولادى. كوپ ايەل ءوزىن، ءوز ءومىرىن ويلامايدى. ال «وسىنداي جاعدايدا وسكەن بالانىڭ ەرتەڭ پسيحولوگياسى بۇزىلۋى مۇمكىن» دەسەك، ايەل ويلانادى. سول ءۇشىن ايەلدىڭ تىنىشتىعى مەن قاۋىپسىزدىگىن ونىڭ بالالارىمەن بايلانىستىرساق، ايەل بiر قادامعا بارادى، — دەيدى پسيحولوگ.
الماتىداعى سۇلەيمان دەميرەل اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەت پروفەسسورى، قازاق قوعامىنداعى ايەل قۇقىعى تۋرالى ءجيى پىكىر ايتاتىن ونەرتانۋشى مولديار ەرگەبەكوۆ تۇرمىستاعى زورلىق ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن «اۆتوريتارلى رەجيمدى قوعامدىق تۇرعىدان جويۋىمىز كەرەك» دەيدى.
— ەركەك وزىنەن مىقتى ادامداردىڭ باعىنىشتىسى نەمەسە پاسسيۆ مويىنسۇنۋشىسى بولۋى مۇمكىن. سوندىقتان دا وسىنداي ەركەك ۇيىنە كەلگەن سوڭ ءوزىنىڭ كۇشى جەتەتىن ايەلىنە الىمجەتتىك جاسايدى. ايەل دە الگىندەي ەركەككە باعىنادى دا، ءوز ۇستەمدىگىن بالالارىنا جاسايدى. وسىلايشا، بۇل رەجيم ۇنەمى قايتالانا بەرەدى. مۇنداي اۆتوريتار بولمىستىڭ جويۋدىڭ ءبىر عانا جولى بار. ول — سىني كوزقاراس. ادامدار نەلىكتەن ءبىر-ءبىرىن مويىنداتۋى كەرەك؟ نەگە ۇستەم بولۋى كەرەك؟ ونىڭ ورنىنا «سەرىكتەس رەتىندە ءومىر ءسۇرۋدى قالىپتاستىرا الامىز با، جوق پا؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەۋى كەرەك. ءبىز وسى قادامدى جاساۋىمىز كەرەك. ويتكەنى اۆتوريتار قوعام ەشبىر ەركىندىككە جەتەلەمەيدى، — دەيدى ەرگەبەكوۆ.
«بۇل ازاپتىڭ سوڭعى قۇربانى مەن بولايىن»
مارجان كوپ جىل قورلىق كورسە دە، ءالى كۇيەۋىمەن تۇرادى.
الپىستان اسقان جۇبايى «جۇمىس ىستەيمىن» دەپ بىرنەشە كۇن ۇيدەن كەتىپ قالادى. بىرەۋدىڭ وتىنىن جارىپ، ءبىرىنىڭ سۋىن تاسيدى. تاپقانىن اراققا جۇمسايدى.
تاياۋدا ۇيلەنگەن ەكى ۇلىنىڭ دا اكەسىنەن ارى اسپاعانىن ويلاسا، ايەلدىڭ جۇرەگى اۋىرادى.
— ماعان بۇيىرعان ءومىر وسى بولدى. كوندىم. بىراق كەلىندەرىمدى ويلاپ، ۋايىمدايمىن. بوساعا اتتاعاندارىنا ەكى جىلدان اسقان جوق. الايدا ەكەۋىنىڭ دە كۇيەۋى قيت ەتسە، جۇدىرىعىن الا جۇگىرەدى. تالاي ءتۇندى سۋىق دالادا بۇرسەڭ قاعىپ وتكىزدىك ەكى بالاممەن. شەشەسىنىڭ وسى كۇنگە دەيىن كورگەن تالاي قورلىعىنا كۋا بولسا دا، ەكى بالام ودان ناتيجە شىعارماعانى جانىما باتادى. تالاي رەت اۋىر سوققىدان سورعالاي اققان مەنىڭ دەنەمدەگى قاندى كوردى. وكىنىشكە قاراي، ەكى بالام دا اكەسىنىڭ وسپادار ارەكەتتەرىنەن ساباق الماعان سياقتى. مەنىڭ كورگەنىمدى كەلىندەرىم كورمەسە ەكەن دەپ تىلەيمىن. بۇل ازاپتىڭ سوڭعى قۇربانى مەن بولايىنشى، — دەيدى ايەل.
مارجان كورگەنى تۋرالى تىلشىگە بايانداۋعا تۇڭعىشى قارسى بولعانىن ايتادى:
— الگىندە سىزدەر كەلگەندە «ءجۋرناليستى نەگە شاقىردىڭ؟» دەپ اشۋلانعان ۇلكەن ۇلىم قولىنداعى كەسەسىن ماعان قاراي لاقتىرىپ جىبەردى. بۇگىنگە دەيىن كۇيەۋىمنەن جەگەن تاياعىم از بولعانداي، ەندى ءوز بالام دا قول كوتەرمەك... ءىشىم، تۇلا بويىم ۋداي اشىپ بارادى. مىنا جالعانعا تەك ءزابىر كورۋ ءۇشىن، توقپاقتىڭ استىندا قالۋ ءۇشىن كەلگەندەيمىن...
مەرۋەرت حۋساينوۆا، نازەركە بەرىكحان
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى.
فوتولار اشىق دەرەككوزدەن كورنەكىلىك ءۇشىن الىندى.
ماقالا Internews ونلاين ستوريتەللينگ اياسىندا دايىندالدى.
