ەستە جوق ىقىلىم زامانداردان، ادام بالاسى قوعام بوپ قالىپتاسا باستاعاننان بەرى ابىزدار مەن پايعامبارلار، ويشىلدار مەن پاتشالار ماڭگىلىك ءومىر مەن باقىتتىڭ، ىزگىلىك پەن قايىرىمدىلىقتىڭ، قۇتتى قونىس پەن ورەلى ولكەنىڭ كىلتىن ىزدەي باستاعان. ماڭگىلىك ءومىر سۇرۋگە ىنتىق گيلگامەش (بىلگە كىسى), اجالدان قاشقان قورقىت، تىرشىلىك سۋىن تاپقان قىزىر، ماڭگى ەل مۇراتىن ۇسىنعان تونىكوك، وتۇكەندى جەر-جاھاننىڭ ورتاسى دەپ بىلگەن بىلگە قاعان، قايىرىمدى قوعامدى اڭساعان ءال-فارابي، ىزگىلىك ىزدەگەن ءجۇسىپ بالاساعۇن، جەلماياسىمەن جەرۇيىققا جەتپەك بولعان اسان قايعى، ادىلەتتى سۇيگەن اباي – كۇمىس قوڭىراۋلى كەرۋەندەي عاسىرلاردى كوكتەي وتكەن حالقىمىزدىڭ اسىل ارمان-اڭسارىنىڭ ءبىر كورىنىسى عانا. جەر ۇستىندەگى جۇماقتى ىزدەپ، وي ازابىن ارقالاعان وسى ابىزداردىڭ قايىرىمدى قوعام، باقىتتى ەل تۋرالى تولعامدارىنىڭ ءبىر ءتۇيىنى ادىلەت دەگەن ۇعىمعا كەلىپ تىرەلەدى ەكەن. بۇگىنگى ماقالامىزدا سونىڭ ءبىر پاراسىنا توقتالماقپىز.
الەمدىك رۋحاني ارنالاردىڭ وركەن جايۋىنا، سول ارقىلى يسلام، حريستيان جانە يۋدا ءدىنى تارماقتارىنىڭ ءبىر ارنادا توعىسۋىنا ىقپال ەتكەن ءابۋ ناسىر ءال-ءفارابيدىڭ (872-950) ساياسي-فيلوسوفيالىق ءىلىمىنىڭ نەگىزدەرى «قايىرىمدى قالا تۇرعىندارى» اتتى ىرگەلى ەڭبەگىندە، سونىمەن قاتار «ازاماتتىق ساياسات»، «مەملەكەتتىك قايراتكەرلەرىنىڭ ناقىل سوزدەرى»، «باقىت جولىن سىلتەۋ»، «باقىتقا جەتۋ جايىندا»، «كەمەڭگەرلىك مەرۋەرتى» ت.ب. سياقتى ەتيكالىق-ساياسي تراكتاتتارىندا جان-جاقتى كورىنىس تاپقانى بەلگىلى. دانىشپان ىزگىلىكتى قوعامدى قالاي قالىپتاستىرۋعا بولادى دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەۋ ارقىلى بىرقاتار ماڭىزدى ماسەلەلەردى شەشۋدىڭ كىلتىنە قول جەتكىزدى. ادامنىڭ باقىتتى بولۋى مەن ومىردەگى ءوز ورنىن تابۋى، جەكە باسىنىڭ باقۋاتتىلىعىن قوعامعا قىزمەت ەتۋگە ۇشتاستىرۋ سياقتى ومىرلىك ءماندى قاعيدالار تۋرالى تولعاعان عۇلاما شىعارماسىنداعى تاعى ءبىر ايرىقشا ماڭىزدى تاقىرىپتىڭ ءبىرى – ادىلەتتى بيلەۋشى وبرازى ەدى. ۇلى ويشىل «ەگەر دارىگەر ادام مۇشەسىنىڭ سىرقاتىن ەمدەسە، ادىلەتتى ءامىرشى قوعامنىڭ جان دۇنيەسىنىڭ سالاماتتى بولۋىنا قىزمەت ەتۋى ءتيىس» دەپ تۇجىرىمدايدى.
البەتتە قازىرگى زامان زەرتتەۋشىلەرى عۇلاماعا انتيكا فيلوسوفتارىنىڭ، اسىرەسە، پلاتوننىڭ، سونداي-اق اريستوتەلدىڭ ايرىقشا ىقپال جاساعانىن ايتادى. ماسەلەن، پلاتون سياقتى ءال-فارابي دە قايىرىمدى قالالاردى فيلوسوفتار – حاكىمدەر بيلەۋى كەرەك دەپ سانادى. ونىڭ ويىنشا مۇنىڭ ءوزى ادىلەتتى مەملەكەت قۇرۋدىڭ ەڭ باستى شارتى بولىپ تابىلماق. دەگەنمەن، بۇل سالادا تۇرك ويشىلى گرەك فيلوسوفياسىنان ءبىر مىسقال دا كەم ەمەس تۇرعىدا يسلامدىق داستۇرگە – اسىرەسە ءتورت ءادىل ءحاليفتىڭ ۇلى يدەالدارىنا ارقا سۇيەدى. ءاسىلى، ازىرەت پايعامبار باسشىلىق ەتكەن ءمادينا قالا-مەملەكەتى مەن ودان كەيىنگى كەزەڭدە بيلىك قۇرعان ادىلەتتى حاليفتار تۇسىن يسلام عۇلامالارى ادىلەت ۇستەمدىك قۇرعان زامان رەتىندە اسپەتتەيدى. ارينە قاسيەتتى قۇران ادامزاتتى ادىلەتكە شاقىرىپ، حاديستە ادىلەتتى بيلەۋشىنىڭ اللاعا جاقىن جان ەكەنى ايتىلعاندىقتان، ءال-ءفارابيدىڭ ءوز ىلىمىندە بۇل ماسەلەنى نازاردان تىس قالدىرۋى استە مۇمكىن بولماسا كەرەك. بۇل ورايدا دالا دانىشپانىن قاناتتاندىرعان ءۇشىنشى قاينار-باستاۋ تۋرالى دا ۇمىتۋعا بولمايدى. ول – جەرۇيىق، جيدەلى-بايسىن، وتۇكەن، ەرگەنەقون سەكىلدى كيەلى ۇعىمدار مەن كود سوزدەر ارقىلى ءتۋابىتتى قانعا سىڭگەن ۇيلەسىمدى قوعام مەن الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىكتىڭ تۇركىلىك سارىندارى ەدى. بالكىم كۇلتەگىن، بىلگە قاعان جازبالارىنداعى «بىلىكتى قاعان بولعان ەدى عوي، الىپ بولعان ەدى عوي! بەكتەرى دە، حالىقتارى دا ءتۇزۋ (ادىلەتتى) بولعان ەدى عوي! ەل مەملەكەتتى ۇستاپ، تورەلىك جاسادى» دەگەن جولدارمەن تىكەلەي تانىس بولماعانىمەن، تۇپكى ساناسىندا تۇركتەرگە ءتاڭىرى تارتۋ ەتكەن ءتۇزۋ، ادىلەتتى جولدىڭ جاڭعىرىپ تۇرعانى انىق.
وسىلايشا ءال-ءفارابيدىڭ «ادىلەتتى باسشى، قايىرىمدى قالا، باقىتتى قوعام» تۋرالى تۇجىرىمداماسىنىڭ بوس قيال – ۋتوپيا ەمەس، ەجەلگى ەلليندىك، يسلامدىق جانە كونە تۇركىلىك وركەنيەتتەردىڭ فيلوسوفيالىق مۇرالارىن جاراسىمدى توعىستىرعان ىزگى ءىلىمنىڭ ناتيجەسى ەكەنىن بايقايمىز. سوڭعى ەكەۋى زامانا اعىسىندا بىرىگىپ-كىرىگىپ، تۇرك-مۇسىلمان وركەنيەتىن تۋدىرعانىن، ال ونىڭ سولتۇستىك افريكادان ورتالىق ازياعا دەيىن، ەدىل بويىنان ۇندىستانعا دەيىن ۇلان-عايىر اۋماقتى الىپ جاتقان كەڭىستىكتە عاسىرلار بويى تارلان تاريحتىڭ ۇلى بەتبۇرىسىنا ىقپال ەتكەنىن بىلەمىز.
شىعىس پەن باتىستا ەسىمى اريستوتەلمەن قاتار اتالىپ، «ەكىنشى ۇستاز» دەگەن قۇرمەتكە يە بولعان ۇلى عۇلامانىڭ ىزگىلىكتى ءىزىن باسىپ، يگى ءىسىن جالعاستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى ءجۇسىپ بالاساعۇن (1015-1070) ەدى. ورتاعاسىرلىق وسىناۋ ۇلى ويشىلدىڭ مۇرالارى كۇللى تۇرك حالىقتارىنا ورتاق سانالادى. ءجۇسىپ حاس حاجىپ ەلۋ ءتورت جاسقا كەلگەندە ءوزىنىڭ ايگىلى «قۇداتعۋ بىلىك» («قۇتتى بىلىك») دەپ اتالاتىن ءدىني-ديداكتيكالىق پوەماسىن اياقتاپ، بۇل تۋىندىسىن قاراحان بيلەۋشىسى سۇلەيمەن ارسلان حانعا تارتۋ ەتەدى. بۇل ءۇشىن وعان «حاس حاجىپ» (باس كەڭەسشى) لاۋازىمى بەرىلگەنى بەلگىلى. بۇگىندە كۇللى تۇركى تىلدەس مۇسىلمان حالىقتارى وسى كلاسسيكالىق شىعارمانى وزدەرىنىڭ مۇسىلماندىق ءداۋىرىنىڭ جازبا ادەبيەتىنىڭ باستاۋى دەپ بىلەدى.
ءجۇسىپ بالاساعۇن قوعامدى باقىتقا باستايتىن دانا ءبىلىم مەن ادىلەتتى ءتۇزىم تۋرالى ديداكتيكالىق داستانىندا ادىلدىكتىڭ ءرامىزى رەتىندە كۇنتوعدى پاتشانى، باق-داۋلەت، قۇتتىڭ نىشانى ەتىپ ءۋازىر ايتولدى، كەمەلدەنگەن اقىل-پاراساتتىڭ ولشەمى رەتىندە وگدۇلمىشتى، قاناعات-ىنساپتىڭ جيىنتىعى ءدارۋىش ودگۇرمىش وبرازدارىن مەملەكەتتىڭ نەگىزگى ءتورت تىرەگى ەتىپ سومداپ، قوعامنىڭ باسقا مۇشەلەرىنە وسى تورتتىكتى ۇلگى-ونەگە ەتۋگە ۇندەيدى. بۇل جەردە ادىلەتتىڭ ءرامىزى رەتىندە پاتشا وبرازىنىڭ الۋىندا ۇلكەن ءمان بار دەپ ويلايمىز.
ءال-فارابي مەن ءجۇسىپ بالاساعۇن ەڭبەكتەرىن جاقىنداستىراتىن ورتاق ءتىن – جوعارىدا ءسوز بولعان «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان» باقىتتى قوعام قالىپتاستىرۋ ماسەلەلەرى ەدى. ادىلەتتى بيلەۋشى تۋرالى جان-جاقتى ءارى تەرەڭ زەردەلەنگەن تۇجىرىمدى قاعيدات تا – وسى ورتاعاسىرلىق قوس كلاسسيكتىڭ شىعارمالارىندا ورتاق ساباقتاسقان تاقىرىپ. ورتاازيالىق قوس ويشىلدىڭ ادامزاتتىڭ باقىتى تۋرالى الەۋمەتتىك كوزقاراستارىنىڭ ءبىر ارنادا پاراساتتى توعىسۋى – تاڭعاجايىپ قۇبىلىس.
مىنە، وسىلايشا ەجەلگى زامانداردا-اق ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىندە الەۋمەتتىك ءوزارا مەيىرباندىق جۇيەسى جۇزەگە اسىرىلىپ، قايىرىمدىلىق قورلار ىسپەتتەس قۇرىلىمدار جۇمىس ىستەگەن. كورشى حاقىسىن ساقتاۋ، جاسى ۇلكەندى سىيلاۋ، كەدەي-كەپشىككە، جەتىم-جەسىرگە، جوق-جىتىككە كومەك بەرۋ، ورتاق شارۋالاردى اسارلاتىپ ءبىتىرۋ سياقتى ابزال داستۇرلەر قوعام ءومىرىنىڭ قان تامىرىنا اينالعان. وسىنىڭ ءبارى، جازباشا جارلىقتاردى بىلاي قويعاندا، حالىقتىڭ ار-ۇجدانىمەن بىتە قايناسقان ادەت-عۇرىپتار ەدى. مۇقتاج جاندارعا قايرىمدىلىق جاساۋدان وزگە مەتسەناتتىق ءورىس الىپ، اتىمتاي جومارتتىق قاسيەت ەرەكشە دارىپتەلدى. اسىرەسە عىلىمدى دامىتۋعا جاسالعان قايىرىمدىلىق اسا ىزگى ىستەردىڭ قاتارىندا سانالاتىن. وسىنداي پاراساتتى ىستەر ناتيجەسىندە قوعامدا قالىپتاسقان اسىل يگىلىكتى بۇگىندە زەرتتەۋشى ماماندار ورتالىق ازياداعى «مۇسىلمان رەنەسسانسى» دەپ ورىندى اتاپ ءجۇر.
جوعارىدا ايتىلعانداردى قورىتا كەلە مىنا ءبىر فيلوسوفيالىق زاڭدىلىقتىڭ ۇشتاعانىن كورەمىز: «ادىلەتتى مەملەكەت – ىزگىلىكتى قوعام – كەمەل ادام». شيراتىپ ايتساق، ادىلەتتى مەملەكەتتە قوعام ىزگى، ادام دا كەمەل بولادى. نەمەسە مۇنى كەرەسىنشە دە وقۋعا بولادى: كىسىلەرى كەمەل قوعامنان تۇراتىن مەملەكەت ادىلەتتى جولدى ۇستانادى. ارينە بۇل ۇلاعاتتى ۇعىمدار ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستى، ارقايسىسى ءبىر-ءبىرىنىڭ ءومىر ءسۇرۋىنىڭ ناقتى كەپىلدىگى سياقتى.
ادىلەتتىلىكتى تۋ ەتكەن بۇل ىزگى مۇرات جوعالىپ كەتكەن جوق. الىپ يمپەريانىڭ شاڭىراعى ورتاسىنا ءتۇسىپ، ەل ايىرىلعان، «قاراعاي باسىن شورتان شالعان» تۇستا جەرۇيىق ىزدەگەن اسان قايعى مەن ادىلدىك ىزدەپ ابىلقايىرمەن ات قۇيرىعىن كەسىسكەن كەرەي-جانىبەك سۇلتاندار جاڭا مەملەكەتتىڭ نەگىزىن قالادى. سوندىقتان قوزىباسىعا قازىق قاققان قازاق حاندىعىنىڭ وزەگىندە دە ادىلەت پەن جەرۇيىق يدەياسىنىڭ جاتقانىن استە ۇمىتۋعا بولمايدى.
ال اراعا عاسىرلار سالىپ، «جەر قورىعان جەلگەك شال» − ۇلى اباي شىعارمالارىندا تۋرا جولدان تايمايتىن ادىلەتتى سۇيگەن كەمەل ادام بەينەسى، ار-ۇجدان تازالىعى، مەيىرباندىلىقتىڭ ساۋىتى بولعان جۇرەك ايناسى ەرەكشە دانالىقپەن جىرلانىپ، ءال-فارابي مەن ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ، تونىكوك پەن اسان قايعىنىڭ ءتالىمدى يدەيالارى جالعاستىعىن تاۋىپ جاڭعىرادى. شىعىس پەن باتىستى تەل ەمگەن ابايدىڭ ءوز شىعارماشىلىعىندا تولىق ادام، ار ءىلىمى، ىزگىلىك پەن ادىلەت تۋرالى تولعاعانى ءمالىم. بۇل تاراپتا بىزگە مەكتەپ قابىرعاسىنان جاقسى تانىس ءبىر عانا مىسال كەلتىرۋ دە جەتكىلىكتى بولار:
...ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى،
سەن دە ءسۇي ول اللانى جاننان ءتاتتى.
ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ،
جانە حاق جولى وسى دەپ ادىلەتتى.
بارشاعا ءمالىم بۇل ولەڭ جولدارىندا ابىز ادىلەتتى ءسۇيۋدى اللانى جانە ادامزاتتى سۇيۋمەن قاتار قويادى. ال استارىن اڭداپ، باعامداپ باقساق، پەندەسىن ماحابباتپەن جاراتقاندىقتان، اللانى ءسۇيۋدىڭ ءوزى ادىلەتتىلىك بولماق ەكەن. تاعى دا ابايشا ايتساق، «...كىم وزىڭە ماحاببات قىلسا، سەن دە وعان ماحاببات قىلماعىڭ قارىز ەمەس پە؟» سول سياقتى، ءبارى ادام اتانىڭ كىندىگىنەن تاراعان باۋىرىڭ بولعاندىقتان، كۇللى ادامزاتتى ءسۇيۋ دە ادامدىق بورىشقا جاتادى ەكەن. اقىن ادىلەتتى «حاق جولى» دەگەندە وسىنى مەڭزەسە كەرەك.
«بالكي عادالات بارشا ىزگىلىكتىڭ اناسى ءدۇر. ىنساپ، ۇيات – بۇل عادالاتتەن شىعادى» دەگەن حاكىم ابايشا قيسىنداساق، ىنساپ، ۇيات، تالاپ، ەڭبەك، تەرەڭ وي، قاناعات، راحىم سىندى كىسىنى كەمەلدىككە باستايتىن بارشا ىزگىلىك ادىلەتتىڭ ءسينونيمى ىسپەتتى. ال ادىلەتسىزدىك دەگەنىمىز – قيانات، كىسى اقىسىن جەۋ، شەكتەن شىعۋ. وتىراردان شىققان تاعى ءبىر ويشىل عۇلاما ءال-جاۋھاري «ادىلەتسىزدىك – زۇلىمدىق» دەپ باعا بەرگەن ەكەن. سوندا وسەك، وتىرىك – كىسىگە; ماقتانشاق، ەرىنشەك – بولمىسقا; بەكەر مال شاشپاق پەن ىسىراپ – قوعام مەن قورشاعان ورتاعا قيانات، زۇلىمدىق بولىپ شىعادى. ارينە ىزگىلىك اتاۋلىعا قارسى بولعاندىقتان، مۇنىڭ ءبارى ادىلەت ۇعىمىنا كەراعار، ال «قياناتشىلدىققا ءبىر قارار تۇرعان ادام – يا مۇسىلمان ەمەس، ەڭ بولماسا شالا مۇسىلمان». سوندىقتان تۇپتەپ كەلگەندە يمانسىزدىقتىڭ ءوزى – اللاعا دەگەن ادىلەتسىزدىك، زۇلىمدىق ەكەن. بۇل جەردە «ءادىل» – اللانىڭ ءبىر اتى، ولاي بولسا ادىلەت جولىن ۇستانعان جان – ءتاڭىرىنىڭ سيپاتىمەن ساۋلەلەنگەن كەمەل كىسى.
كۇللى سەنىم مەن ماحابباتتىڭ باستاۋى سانالاتىن بۇل ۇعىمنىڭ ويشىل اقىندى ءال-فارابي مەن ءجۇسىپ بالاساعۇنعا ەتەنە جاقىنداستىراتىنىن انىق بايقايمىز. اباي جىرىنداعى ماحاببات، شاپقات، ادىلەت ۇعىمدارى جەكە ادامنىڭ ومىرىندەگى يمانمەن تەڭ قاستەرلى مارتەبەگە يە. دەمەك، جان تازالىعى، عىلىم، راحىم، ادىلەت كىسىنى كەمەلدىككە باستاپ، تولىق ادام دارەجەسىنە كوتەرەتىنى سياقتى مەيىرباندىق پەن شاپقاتتى تۋ ەتكەن ىزگىلىكتى قوعام عانا ادىلەتتى مەملەكەتتى قالىپتاستىرا الادى ەكەن.
بۇل ورايدا اباي فيلوسوفياسىنداعى «تولىق ادام» ۇعىمى سۋفيزمدەگى «ءال-ينسان ءال-كامىل» (كەمەل ادام) قاعيداتىمەن ساباقتاس ەكەنى بەلگىلى. دەگەنمەن، ابايدا بۇل ۇعىم نەعۇرلىم ءومىر-تىرشىلىكپەن ۇندەس سيپاتقا يە، ياعني الەۋمەتتىك بۇقارالىق مازمۇندا بەرىلەدى. «پەندەلىكتىڭ كامالاتى اۋليەلىك ءبىرلان بولاتۇعىن بولسا، كۇللى ادام تاركى دۇنيە بولىپ، حۋ دەپ تاريقاتقا كىرسە، دۇنيە ويران بولسا كەرەك. بۇلاي بولعاندا مالدى كىم باعادى، دۇشپاندى كىم توقتاتادى، كيىمدى كىم توقيدى، استىقتى كىم ەگەدى، دۇنيەدەگى اللانىڭ پەندەلەرى ءۇشىن جاراتقان قازىنالارىن كىم ىزدەيدى؟» دەگەن دانا اقىننىڭ ويىنشا ادامنىڭ كىسىلىك كەلبەتى ميستيكالىق سيپاتتان ەمەس، ونىڭ جۇرەگىنە جاراتۋشى ءاۋ باستا ەككەن ىزگىلىك قاسيەتتەردى شىڭداپ، كەمەلدەندىرۋ ارقىلى ءنار الادى، ال مۇنداي ادامگەرشىلىكتىڭ نۇرى قوعام مەن مەملەكەتكە شاپاعاتىن تيگىزۋى حاق. سوندىقتان اباي «اداسپاي تۋرا ىزدەگەن حاكىمدەر بولماسا، دۇنيە ويران بولار ەدى» دەيدى. وسى تۇستا اقىلمان اقىننىڭ ءسوزى «ەلدى حاكىمدەر باسقارۋى ءتيىس» دەگەن ءال-ءفارابيدىڭ ويىمەن ۇشتاسىپ كەتەدى.
ۋاقىت باستى قۇندىلىققا اينالعان بۇگىنگى زاماندا «ساعاتتىڭ شىقىلداعى ەمەس ەرمەك» دەگەن دالا دانىشپانىنىڭ ءسوزى بارشانى سەرگەكتىككە شاقىرعانداي. بۇل ورايدا ابايدىڭ دۇنيەتانىم فيلوسوفياسى جۇزدەگەن جىلدار بويى قالىپتاسقان ۇشتاعانعا – «ادىلەتتى مەملەكەت – ىزگىلىكتى قوعام – تولىق ادام» ۇعىمىنا، ياعني ءوز كەزىندە ورتاعاسىرلىق تۇركى ويشىلدارىنىڭ، اسىرەسە، ءال-فارابي مەن ءجۇسىپ بالاساعۇن نەگىزدەپ كەتكەن تەرەڭ تامىردان ءنار العانىن اڭدايمىز.
ورتاعاسىرلىق كلاسسيكتەر ءتارىزدى اباي دا بالا جاسىنان ءۇش ۇلكەن قايناردان ءىلىم سۋسىنىن قاندىردى: دالا ءداستۇرى، مۇسىلماندىق شىعىستىڭ كلاسسيكالىق مادەنيەتى، باتىستىڭ عىلىمى مەن فيلوسوفياسى. وسىناۋ ءۇش الەمنىڭ توعىسىنان، سونىمەن بىرگە ۇرپاق جالعاستىعى ارقىلى جەتكەن ۇلىلار ۇلاعاتىنىڭ مىڭجىلدىق ىرگەتاسىنان ابايدىڭ الەۋمەتتىك فيلوسوفياسى سىمباتتانىپ بوي تۇزەپ قالىپتاستى. اقىن مۇراسىن وسىناۋ تاريحي كونتەكستە عانا تولىق تۇسىنۋگە بولادى. بۇل – بىر عانا ابايعا عانا ەمەس، قازاق حالقىنىڭ باي سالتاناتتى مادەني قازىنالارىنا دا قاتىستى ءسوز. سوندىقتان ابايدىڭ ءوز زامانىندا قازاق قوعامىن ساۋىقتىرۋ باعىتىندا ايتقان عاقليا-ناسيحاتتارى بۇگىنگى كۇنى دە ءوز ماڭىزىن جويعان جوق. «رۋحاني جاڭعىرۋعا» وزەك بولۋعا جارايتىن اسىل سوزدەر دە ابايدا! ەندەشە كەمەل كىسىلىكتىڭ كىلتىن تاپقان پاراساتتى تۇرعىنداردان قۇرالاتىن «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان» باقىتتى، باقۋاتتى، ىزگىلىكتى قوعامعا سۇيەنگەن ادىلەتتى مەملەكەت – ابىزداردىڭ اڭسارى ىسپەتتى.
ءحىح عاسىردا ويشىلدار بايىپتاعان، ودان ەرتەدە ورتا عاسىردا عۇلامالار نەگىزدەگەن ءبىز تالداپ وتىرعان ءۇش تۇعىرلى قۇندىلىقتىڭ ومىرشەڭ ۇيلەسىمىن قازىرگى قوعامىمىزدا قامتاماسىز ەتۋ – زامانا تالابى. بۇلار: حالىقتىڭ عاسىرلار بويعى سالت-داستۇرىنە نەگىزدەلگەن ۇلتتىق مۇرا، الەمدىك وركەنيەتتىڭ جوعارى ستاندارتتارىنا سۇيەنەتىن جالپىادامزاتتىق اقىل-وي قازىناسى جانە ىزگىلىكتى ءدىني قۇندىلىقتاردى بويىنا سىڭىرگەن رۋحاني جەتىلۋ قاعيداتى. وسى پاراساتتى ارنالار ءبىر-بىرىمەن بىرەگەي نەگىزدە ۇشتاسقاندا ءبىزدىڭ الەۋمەت اقىل-وي قازىناسىن وندىرەتىن الەۋەتتى قوعامعا اينالا الادى.
ءاۋ باستا ءوزىنىڭ سايلاۋالدى باعدارلاماسىنا دا ادىلدىك ۇعىمىن باستى ۇستانىمداردىڭ ءبىرى ەتىپ العان قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ تاياۋدا جاريالاعان حالىققا جولداۋىندا «ادىلەتتىلىك – اسىرەسە ەل-جۇرتتىڭ تاعدىرىن شەشۋ ءۇشىن اسا قاجەت قاسيەت» ەكەنىن ايتا وتىرىپ «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» – بۇل، شىن مانىسىندە، «ادىلەتتى مەملەكەت» قۇرۋ تۇجىرىمداماسى. ازاماتتاردىڭ ماسەلەلەرىن تىڭداپ، كورىپ قانا قويۋ جەتكىلىكسىز. ەڭ باستىسى – دۇرىس ءجانە ءادىل شەشىم شىعارۋ قاجەت» دەپ اتاپ كورسەتتى. سوندىقتان مەملەكەت باسشىسىنىڭ بايانداماسىن دا «ادىلەتتى مەملەكەت» قۇرۋ جولىنداعى ءبىر قادام رەتىندە باعامداعان ءجون سياقتى.
وتكەنسىز بولاشاق جوق. رۋحاني نەگىزسىز ماتەريالدىق بايلىقتىڭ دا باياندى بولۋى استە مۇمكىن ەمەس. ءبىز بۇگىن بابادان مۇراعا قالعان ار ءىلىمىن ناسيحاتتاپ، ادىلەتتى، مەيىربان قوعامدى قالىپتاستىرۋدىڭ اسا قاجەتتىلىگى مەن شىنايى مۇمكىندىكتەرىنىڭ بار ەكەنىن ناقتى سەزىنىپ وتىرمىز. بۇل بوس قيال ەمەس، بۇگىنگى ءبىزدىڭ قانىمىزدا قالىپتاسقان ۇلتتىق كود، سانامىزدا جاڭعىرعان ىزگى مۇرات، كەشەگى وتكەن تارلان تاريحىمىزدىڭ اسىل ميراسى. مىنە، باعزى بابالاردان باستاۋ الىپ، ءال-فارابي جاڭعىرتىپ، ءجۇسىپ بالاساعۇن جالعاستىرىپ، اباي ارقىلى التىن ارقاۋى مەن ارناسىن تاپقان ابىزدار دانالىعى بىزگە وسىنى اماناتتايدى.
دارحان قىدىءرالى،
حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى
