Este joq yqylym zamandardan, adam balasy qoǵam bop qalyptasa bastaǵannan beri abyzdar men paıǵambarlar, oıshyldar men patshalar máńgilik ómir men baqyttyń, izgilik pen qaıyrymdylyqtyń, qutty qonys pen óreli ólkeniń kiltin izdeı bastaǵan. Máńgilik ómir súrýge yntyq Gılgamesh (Bilge kisi), ajaldan qashqan Qorqyt, tirshilik sýyn tapqan Qyzyr, máńgi el muratyn usynǵan Tonykók, Ótúkendi jer-jahannyń ortasy dep bilgen Bilge qaǵan, qaıyrymdy qoǵamdy ańsaǵan ál-Farabı, izgilik izdegen Júsip Balasaǵun, Jelmaıasymen Jeruıyqqa jetpek bolǵan Asan qaıǵy, ádiletti súıgen Abaı – kúmis qońyraýly kerýendeı ǵasyrlardy kókteı ótken halqymyzdyń asyl arman-ańsarynyń bir kórinisi ǵana. Jer ústindegi jumaqty izdep, oı azabyn arqalaǵan osy abyzdardyń qaıyrymdy qoǵam, baqytty el týraly tolǵamdarynyń bir túıini ádilet degen uǵymǵa kelip tireledi eken. Búgingi maqalamyzda sonyń bir parasyna toqtalmaqpyz.
Álemdik rýhanı arnalardyń órken jaıýyna, sol arqyly ıslam, hrıstıan jáne ıýda dini tarmaqtarynyń bir arnada toǵysýyna yqpal etken Ábý Nasyr ál-Farabıdiń (872-950) saıası-fılosofııalyq iliminiń negizderi «Qaıyrymdy qala turǵyndary» atty irgeli eńbeginde, sonymen qatar «Azamattyq saıasat», «Memlekettik qaıratkerleriniń naqyl sózderi», «Baqyt jolyn silteý», «Baqytqa jetý jaıynda», «Kemeńgerlik merýerti» t.b. sııaqty etıkalyq-saıası traktattarynda jan-jaqty kórinis tapqany belgili. Danyshpan izgilikti qoǵamdy qalaı qalyptastyrýǵa bolady degen suraqqa jaýap izdeý arqyly birqatar mańyzdy máselelerdi sheshýdiń kiltine qol jetkizdi. Adamnyń baqytty bolýy men ómirdegi óz ornyn tabýy, jeke basynyń baqýattylyǵyn qoǵamǵa qyzmet etýge ushtastyrý sııaqty ómirlik mándi qaǵıdalar týraly tolǵaǵan ǵulama shyǵarmasyndaǵy taǵy bir aıryqsha mańyzdy taqyryptyń biri – ádiletti bıleýshi obrazy edi. Uly oıshyl «eger dáriger adam múshesiniń syrqatyn emdese, ádiletti ámirshi qoǵamnyń jan dúnıesiniń salamatty bolýyna qyzmet etýi tıis» dep tujyrymdaıdy.
Álbette qazirgi zaman zertteýshileri ǵulamaǵa antıka fılosoftarynyń, ásirese, Platonnyń, sondaı-aq Arıstoteldiń aıryqsha yqpal jasaǵanyn aıtady. Máselen, Platon sııaqty ál-Farabı de qaıyrymdy qalalardy fılosoftar – hakimder bıleýi kerek dep sanady. Onyń oıynsha munyń ózi ádiletti memleket qurýdyń eń basty sharty bolyp tabylmaq. Degenmen, bul salada túrk oıshyly grek fılosofııasynan bir mysqal da kem emes turǵyda ıslamdyq dástúrge – ásirese tórt ádil halıftiń uly ıdealdaryna arqa súıedi. Ásili, áziret Paıǵambar basshylyq etken Mádına qala-memleketi men odan keıingi kezeńde bılik qurǵan ádiletti halıftar tusyn ıslam ǵulamalary ádilet ústemdik qurǵan zaman retinde áspetteıdi. Árıne qasıetti Quran adamzatty ádiletke shaqyryp, hadıste ádiletti bıleýshiniń Allaǵa jaqyn jan ekeni aıtylǵandyqtan, ál-Farabıdiń óz iliminde bul máseleni nazardan tys qaldyrýy áste múmkin bolmasa kerek. Bul oraıda dala danyshpanyn qanattandyrǵan úshinshi qaınar-bastaý týraly da umytýǵa bolmaıdy. Ol – Jeruıyq, Jıdeli-Baısyn, Ótúken, Ergeneqon sekildi kıeli uǵymdar men kod sózder arqyly týabitti qanǵa sińgen úılesimdi qoǵam men áleýmettik ádilettiliktiń túrkilik saryndary edi. Bálkim Kúltegin, Bilge qaǵan jazbalaryndaǵy «Bilikti qaǵan bolǵan edi ǵoı, alyp bolǵan edi ǵoı! Bekteri de, halyqtary da túzý (ádiletti) bolǵan edi ǵoı! El memleketti ustap, tórelik jasady» degen joldarmen tikeleı tanys bolmaǵanymen, túpki sanasynda túrkterge Táńiri tartý etken túzý, ádiletti joldyń jańǵyryp turǵany anyq.
Osylaısha ál-Farabıdiń «ádiletti basshy, qaıyrymdy qala, baqytty qoǵam» týraly tujyrymdamasynyń bos qııal – ýtopııa emes, ejelgi ellındik, ıslamdyq jáne kóne túrkilik órkenıetterdiń fılosofııalyq muralaryn jarasymdy toǵystyrǵan izgi ilimniń nátıjesi ekenin baıqaımyz. Sońǵy ekeýi zamana aǵysynda birigip-kirigip, túrk-musylman órkenıetin týdyrǵanyn, al onyń Soltústik Afrıkadan Ortalyq Azııaǵa deıin, Edil boıynan Úndistanǵa deıin ulan-ǵaıyr aýmaqty alyp jatqan keńistikte ǵasyrlar boıy tarlan tarıhtyń uly betburysyna yqpal etkenin bilemiz.
Shyǵys pen Batysta esimi Arıstotelmen qatar atalyp, «Ekinshi ustaz» degen qurmetke ıe bolǵan uly ǵulamanyń izgilikti izin basyp, ıgi isin jalǵastyrýshylardyń biri Júsip Balasaǵun (1015-1070) edi. Ortaǵasyrlyq osynaý uly oıshyldyń muralary kúlli túrk halyqtaryna ortaq sanalady. Júsip Has Hajyp elý tórt jasqa kelgende óziniń áıgili «Qudatǵý Bilik» («Qutty bilik») dep atalatyn dinı-dıdaktıkalyq poemasyn aıaqtap, bul týyndysyn Qarahan bıleýshisi Súleımen Arslan hanǵa tartý etedi. Bul úshin oǵan «Has Hajyp» (bas keńesshi) laýazymy berilgeni belgili. Búginde kúlli túrki tildes musylman halyqtary osy klassıkalyq shyǵarmany ózderiniń musylmandyq dáýiriniń jazba ádebıetiniń bastaýy dep biledi.
Júsip Balasaǵun qoǵamdy baqytqa bastaıtyn dana bilim men ádiletti túzim týraly dıdaktıkalyq dastanynda ádildiktiń rámizi retinde Kúntoǵdy patshany, baq-dáýlet, quttyń nyshany etip ýázir Aıtoldy, kemeldengen aqyl-parasattyń ólshemi retinde Ógdúlmishti, qanaǵat-ynsaptyń jıyntyǵy dárýish Odgúrmish obrazdaryn memlekettiń negizgi tórt tiregi etip somdap, qoǵamnyń basqa múshelerine osy tórttikti úlgi-ónege etýge úndeıdi. Bul jerde ádilettiń rámizi retinde patsha obrazynyń alýynda úlken mán bar dep oılaımyz.
Ál-Farabı men Júsip Balasaǵun eńbekterin jaqyndastyratyn ortaq tin – joǵaryda sóz bolǵan «qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaǵan» baqytty qoǵam qalyptastyrý máseleleri edi. Ádiletti bıleýshi týraly jan-jaqty ári tereń zerdelengen tujyrymdy qaǵıdat ta – osy ortaǵasyrlyq qos klassıktiń shyǵarmalarynda ortaq sabaqtasqan taqyryp. Ortaazııalyq qos oıshyldyń adamzattyń baqyty týraly áleýmettik kózqarastarynyń bir arnada parasatty toǵysýy – tańǵajaıyp qubylys.
Mine, osylaısha ejelgi zamandarda-aq Ortalyq Azııa memleketterinde áleýmettik ózara meıirbandyq júıesi júzege asyrylyp, qaıyrymdylyq qorlar ispettes qurylymdar jumys istegen. Kórshi haqysyn saqtaý, jasy úlkendi syılaý, kedeı-kepshikke, jetim-jesirge, joq-jitikke kómek berý, ortaq sharýalardy asarlatyp bitirý sııaqty abzal dástúrler qoǵam ómiriniń qan tamyryna aınalǵan. Osynyń bári, jazbasha jarlyqtardy bylaı qoıǵanda, halyqtyń ar-ujdanymen bite qaınasqan ádet-ǵuryptar edi. Muqtaj jandarǵa qaırymdylyq jasaýdan ózge meenattyq óris alyp, atymtaı jomarttyq qasıet erekshe dáripteldi. Ásirese ǵylymdy damytýǵa jasalǵan qaıyrymdylyq asa izgi isterdiń qatarynda sanalatyn. Osyndaı parasatty ister nátıjesinde qoǵamda qalyptasqan asyl ıgilikti búginde zertteýshi mamandar Ortalyq Azııadaǵy «Musylman Renessansy» dep oryndy atap júr.
Joǵaryda aıtylǵandardy qoryta kele myna bir fılosofııalyq zańdylyqtyń úshtaǵanyn kóremiz: «ádiletti memleket – izgilikti qoǵam – kemel adam». Shıratyp aıtsaq, ádiletti memlekette qoǵam izgi, adam da kemel bolady. Nemese muny keresinshe de oqýǵa bolady: kisileri kemel qoǵamnan turatyn memleket ádiletti joldy ustanady. Árıne bul ulaǵatty uǵymdar bir-birimen tyǵyz baılanysty, árqaısysy bir-biriniń ómir súrýiniń naqty kepildigi sııaqty.
Ádilettilikti tý etken bul izgi murat joǵalyp ketken joq. Alyp ımperııanyń shańyraǵy ortasyna túsip, el aıyrylǵan, «qaraǵaı basyn shortan shalǵan» tusta Jeruıyq izdegen Asan qaıǵy men ádildik izdep Ábilqaıyrmen at quıryǵyn kesisken Kereı-Jánibek sultandar jańa memlekettiń negizin qalady. Sondyqtan Qozybasyǵa qazyq qaqqan qazaq handyǵynyń ózeginde de ádilet pen Jeruıyq ıdeıasynyń jatqanyn áste umytýǵa bolmaıdy.
Al araǵa ǵasyrlar salyp, «jer qoryǵan jelgek shal» − uly Abaı shyǵarmalarynda týra joldan taımaıtyn ádiletti súıgen kemel adam beınesi, ar-ujdan tazalyǵy, meıirbandylyqtyń saýyty bolǵan júrek aınasy erekshe danalyqpen jyrlanyp, ál-Farabı men Júsip Balasaǵunnyń, Tonykók pen Asan qaıǵynyń tálimdi ıdeıalary jalǵastyǵyn taýyp jańǵyrady. Shyǵys pen batysty tel emgen Abaıdyń óz shyǵarmashylyǵynda tolyq adam, ar ilimi, izgilik pen ádilet týraly tolǵaǵany málim. Bul tarapta bizge mektep qabyrǵasynan jaqsy tanys bir ǵana mysal keltirý de jetkilikti bolar:
...Mahabbatpen jaratqan adamzatty,
Sen de súı ol Allany jannan tátti.
Adamzattyń bárin súı baýyrym dep,
Jáne Haq joly osy dep ádiletti.
Barshaǵa málim bul óleń joldarynda abyz ádiletti súıýdi Allany jáne adamzatty súıýmen qatar qoıady. Al astaryn ańdap, baǵamdap baqsaq, pendesin mahabbatpen jaratqandyqtan, Allany súıýdiń ózi ádilettilik bolmaq eken. Taǵy da Abaısha aıtsaq, «...Kim ózińe mahabbat qylsa, sen de oǵan mahabbat qylmaǵyń qaryz emes pe?» Sol sııaqty, bári Adam atanyń kindiginen taraǵan baýyryń bolǵandyqtan, kúlli adamzatty súıý de adamdyq boryshqa jatady eken. Aqyn ádiletti «Haq joly» degende osyny meńzese kerek.
«Bálkı ǵadalát barsha izgiliktiń anasy dúr. Ynsap, uıat – bul ǵadalatten shyǵady» degen hakim Abaısha qısyndasaq, ynsap, uıat, talap, eńbek, tereń oı, qanaǵat, rahym syndy kisini kemeldikke bastaıtyn barsha izgilik ádilettiń sınonımi ispetti. Al ádiletsizdik degenimiz – qııanat, kisi aqysyn jeý, shekten shyǵý. Otyrardan shyqqan taǵy bir oıshyl ǵulama ál-Jaýharı «ádiletsizdik – zulymdyq» dep baǵa bergen eken. Sonda ósek, ótirik – kisige; maqtanshaq, erinshek – bolmysqa; beker mal shashpaq pen ysyrap – qoǵam men qorshaǵan ortaǵa qııanat, zulymdyq bolyp shyǵady. Árıne izgilik ataýlyǵa qarsy bolǵandyqtan, munyń bári ádilet uǵymyna keraǵar, al «qııanatshyldyqqa bir qarar turǵan adam – ıa musylman emes, eń bolmasa shala musylman». Sondyqtan túptep kelgende ımansyzdyqtyń ózi – Allaǵa degen ádiletsizdik, zulymdyq eken. Bul jerde «Ádil» – Allanyń bir aty, olaı bolsa ádilet jolyn ustanǵan jan – Táńiriniń sıpatymen sáýlelengen kemel kisi.
Kúlli senim men mahabbattyń bastaýy sanalatyn bul uǵymnyń oıshyl aqyndy ál-Farabı men Júsip Balasaǵunǵa etene jaqyndastyratynyn anyq baıqaımyz. Abaı jyryndaǵy mahabbat, shapqat, ádilet uǵymdary jeke adamnyń ómirindegi ımanmen teń qasterli mártebege ıe. Demek, jan tazalyǵy, ǵylym, rahym, ádilet kisini kemeldikke bastap, tolyq adam dárejesine kóteretini sııaqty meıirbandyq pen shapqatty tý etken izgilikti qoǵam ǵana ádiletti memleketti qalyptastyra alady eken.
Bul oraıda Abaı fılosofııasyndaǵy «tolyq adam» uǵymy sýfızmdegi «ál-ınsan ál-kámil» (kemel adam) qaǵıdatymen sabaqtas ekeni belgili. Degenmen, Abaıda bul uǵym neǵurlym ómir-tirshilikpen úndes sıpatqa ıe, ıaǵnı áleýmettik buqaralyq mazmunda beriledi. «Pendeliktiń kámalaty áýlıelik birlán bolatuǵyn bolsa, kúlli adam tárki dúnıe bolyp, hý dep tarıqatqa kirse, dúnıe oıran bolsa kerek. Bulaı bolǵanda maldy kim baǵady, dushpandy kim toqtatady, kıimdi kim toqıdy, astyqty kim egedi, dúnıedegi Allanyń pendeleri úshin jaratqan qazynalaryn kim izdeıdi?» degen dana aqynnyń oıynsha adamnyń kisilik kelbeti mıstıkalyq sıpattan emes, onyń júregine Jaratýshy áý basta ekken izgilik qasıetterdi shyńdap, kemeldendirý arqyly nár alady, al mundaı adamgershiliktiń nury qoǵam men memleketke shapaǵatyn tıgizýi haq. Sondyqtan Abaı «adaspaı týra izdegen hakimder bolmasa, dúnıe oıran bolar edi» deıdi. Osy tusta aqylman aqynnyń sózi «eldi hákimder basqarýy tıis» degen ál-Farabıdiń oıymen ushtasyp ketedi.
Ýaqyt basty qundylyqqa aınalǵan búgingi zamanda «saǵattyń shyqyldaǵy emes ermek» degen dala danyshpanynyń sózi barshany sergektikke shaqyrǵandaı. Bul oraıda Abaıdyń dúnıetanym fılosofııasy júzdegen jyldar boıy qalyptasqan úshtaǵanǵa – «ádiletti memleket – izgilikti qoǵam – tolyq adam» uǵymyna, ıaǵnı óz kezinde ortaǵasyrlyq túrki oıshyldarynyń, ásirese, ál-Farabı men Júsip Balasaǵun negizdep ketken tereń tamyrdan nár alǵanyn ańdaımyz.
Ortaǵasyrlyq klassıkter tárizdi Abaı da bala jasynan úsh úlken qaınardan ilim sýsynyn qandyrdy: dala dástúri, musylmandyq Shyǵystyń klassıkalyq mádenıeti, batystyń ǵylymy men fılosofııasy. Osynaý úsh álemniń toǵysynan, sonymen birge urpaq jalǵastyǵy arqyly jetken ulylar ulaǵatynyń myńjyldyq irgetasynan Abaıdyń áleýmettik fılosofııasy symbattanyp boı túzep qalyptasty. Aqyn murasyn osynaý tarıhı kontekste ǵana tolyq túsinýge bolady. Bul – bir ǵana Abaıǵa ǵana emes, qazaq halqynyń baı saltanatty mádenı qazynalaryna da qatysty sóz. Sondyqtan Abaıdyń óz zamanynda qazaq qoǵamyn saýyqtyrý baǵytynda aıtqan ǵaqlııa-nasıhattary búgingi kúni de óz mańyzyn joıǵan joq. «Rýhanı jańǵyrýǵa» ózek bolýǵa jaraıtyn asyl sózder de Abaıda! Endeshe kemel kisiliktiń kiltin tapqan parasatty turǵyndardan quralatyn «qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaǵan» baqytty, baqýatty, izgilikti qoǵamǵa súıengen ádiletti memleket – abyzdardyń ańsary ispetti.
HIH ǵasyrda oıshyldar baıyptaǵan, odan ertede orta ǵasyrda ǵulamalar negizdegen biz taldap otyrǵan úsh tuǵyrly qundylyqtyń ómirsheń úılesimin qazirgi qoǵamymyzda qamtamasyz etý – zamana talaby. Bular: halyqtyń ǵasyrlar boıǵy salt-dástúrine negizdelgen ulttyq mura, álemdik órkenıettiń joǵary standarttaryna súıenetin jalpyadamzattyq aqyl-oı qazynasy jáne izgilikti dinı qundylyqtardy boıyna sińirgen rýhanı jetilý qaǵıdaty. Osy parasatty arnalar bir-birimen biregeı negizde ushtasqanda bizdiń áleýmet aqyl-oı qazynasyn óndiretin áleýetti qoǵamǵa aınala alady.
Áý basta óziniń saılaýaldy baǵdarlamasyna da ádildik uǵymyn basty ustanymdardyń biri etip alǵan Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev taıaýda jarııalaǵan halyqqa Joldaýynda «ádilettilik – ásirese el-jurttyń taǵdyryn sheshý úshin asa qajet qasıet» ekenin aıta otyryp «Halyq únine qulaq asatyn memleket» – bul, shyn mánisinde, «Ádiletti memleket» qurý tujyrymdamasy. Azamattardyń máselelerin tyńdap, kórip qana qoıý jetkiliksiz. Eń bastysy – durys jáne ádil sheshim shyǵarý qajet» dep atap kórsetti. Sondyqtan Memleket basshysynyń baıandamasyn da «Ádiletti memleket» qurý jolyndaǵy bir qadam retinde baǵamdaǵan jón sııaqty.
Ótkensiz bolashaq joq. Rýhanı negizsiz materıaldyq baılyqtyń da baıandy bolýy áste múmkin emes. Biz búgin babadan muraǵa qalǵan ar ilimin nasıhattap, ádiletti, meıirban qoǵamdy qalyptastyrýdyń asa qajettiligi men shynaıy múmkindikteriniń bar ekenin naqty sezinip otyrmyz. Bul bos qııal emes, búgingi bizdiń qanymyzda qalyptasqan ulttyq kod, sanamyzda jańǵyrǵan izgi murat, keshegi ótken tarlan tarıhymyzdyń asyl mırasy. Mine, baǵzy babalardan bastaý alyp, ál-Farabı jańǵyrtyp, Júsip Balasaǵun jalǵastyryp, Abaı arqyly altyn arqaýy men arnasyn tapqan abyzdar danalyǵy bizge osyny amanattaıdy.
Darhan QYDYRÁLI,
Halyqaralyq Túrki akademııasynyń prezıdenti
