فەيسبۋك الەۋمەتتىك جەلىسىندەگى «ايتارىم بار» توبىندا كەنجەگۇل تەرگەمباەۆا ەسىمدى ازاماتشا: «ءبىر قوي ەگىز تۋسا – ءشوپتىڭ باسى ايىر شىقپاۋشى ما ەدى؟! نەگە بالانى كوپ تابۋدان قورقاسىزدار؟!» - دەگەن ساۋال تاستادى. بۇل ساۋال توپ وقىرماندارى اراسىندا قىزۋ تالقىعا ءتۇسىپ، سەبەبىن ءبىرى الەۋمەتتىك جاعدايعا، ەندى ءبىرى قۇندىلىقتىڭ وزگەرۋىنە، ەندى ءبىرى مەملەكەت تاراپىنان دۇرىس قولداۋدىڭ جوقتىعىنا اكەپ تىرەدى.
كەنجەگۇل تەرگەمباەۆا زامانداستارىنا: «ءبىر بالامەن توقتاپ قالدىم (نەمەسە ەكى بالامەن توقتاپ قالدىم). باسىمىزدا ءۇيىمىز جوق. ءۇي العانشا قويا تۇرامىز دەپ شەشتىك. ايتپەسە، قاڭعىرىپ قالامىز»، - دەگەنگە ساياتىن پىكىرلەردى سوڭعى كەزدە سىڭلىلەرىمنىڭ اراسىنان كوپ ەستىپ ءجۇرمىن. اينالايىندارىم-اۋ، بۇرىنعى اتا-اجەلەرىمىز مالدىڭ سوڭىندا قىس-قىستاۋدا، جاز-جايلاۋدا، كۇز-كۇزەۋدە ءجۇرىپ ون بالادان ارتىق تاپتى ەمەس پە؟!
...ءسىز قايدان بىلەسىز، بۇكىل ىرىس ءسىز كوتەرمەي قاشىپ جۇرگەن بالادا تۇرعان شىعار. قازاق سونداي بالالارىن "مايكوتەنىم" دەپ ەركەلەتپەۋشى مە ەدى؟! ەندەشە، نەگە بالانى كوپ تابۋدان قورقاسىزدار؟!» - دەگەن پىكىرىن ءبىرى قولداسا، ەكىنشىسى داتتاپ، الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ تىم ناشارلاپ كەتكەنىن، ءارى مەملەكەت تاراپىنان ارنايى قولداۋ جوق ەكەندىگىن ايتىپ شاعىندى:
مانات سەيتيمبەتوۆا: قورقاتىن بولدى عوي، ءۇيى جوق، جاعدايى جوق. «نە ءۇشىن تۋىپ جاتسىڭ، نەگە اقىلداسپاي تۋدىڭ»، - دەپ بيلىك. بۇرىنعى كەزدە ولاي ايتپاعان، بىراق قازاق حالقىنىڭ سانى قالاي كوبەيەدى – سول ۋايىم.
گۋلدانا جەتپيسباەۆا: ايتىلعان سوزدەر اقىل كەڭەستەر ءبارى ورىندى. بىراق قازىرگى جاستار باسىندا ءۇيى جوق، قولىندا جۇمىسى جوق، كارانتين بولسا، مىناۋ، ەكى بۇيرەكتەن قىسىپ، جەۋگە اسىمىز جوق دەپ، كۇندە تەلەفوندارىن سالىپ كومەك سۇراپ جاتىر، ومىرگە كەلگەن بالانىڭ نەسىبەسى بولادى دەۋ مىنا زاماندا ارتىقتاۋ، ءبىر جولعى جورگەكپۇلدان باسقا ايىنا ون مىڭ بەرەدى، ونى دا ءبىر جاسقا دەيىن، ول قاي جىرتىعىن جامايدى؟
بۇرىنعىنى ايتۋ ارتىق. ول كەزدە پاتەر اقى جوق بولعان، قورادا مالى بولعان، ىستەيمىن دەگەن ادامعا ەكى قولعا ءبىر كۇرەك ۇستاپ اسىراۋعا بولاتىن. قازىر ءبارى باسقاشا، نان تابۋدىڭ ءوزى قيىن بولىپ تۇر، 42 500-گە قالاي ءومىر سۇرەدى، ونى دا بىرەۋلەر الدى، قالعانىنا جوق قىلدى. جاستاردىڭ كوپ بالالى بولعىسى كەلەدى. استانادا بالاعا جاردەماقى جوندەپ بەرىڭدەر دەپ انالار بەكەر شۋلاپ جۇرگەن جوق.
توتى مۋتاليەۆا: زامانىنا قاراي امالى دەگەن، كوپ بالا تاۋىپ، ولاردىڭ قاجەتتىلىكتەرىن تاۋىپ بەرۋ قيىن بولىپ جاتقاندا، كەدەي سانىن كوبەيتىپ كەرەگى جوق.
جازىكحات ورازوۆا: سايىپ كەلگەندە كوپ بالالى وتباسىعا قامقورلىق بولسا، سول كوپ بالانىڭ جاعدايىن جاسايتىنداي اقشا بولىنسە، ءۇي بەرىلسە عانا كوبەيەمىز. ال جەمقورلىق جايلاعان، تامىر-تانىستىقپەن ءومىر سۇرگەن مىنا زاماندا ەشكىم-ەشكىمگە قارايلاسپايدى.
پىكىر بىلدىرۋشىلەردىڭ اراسىندا بۇل ماسەلە شەت ەلدىڭ، باتىستىڭ جەتەگىندە كەتكەننەن پايدا بولدى دەۋشىلەر دە بار ەكەن:
قايرات جاپپار: مۇنىڭ بارلىعى باتىستىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان قۇيتىرقى ساياساتى. قاتىندارعا 1-2 بالادان ارتىق تاپپا، ءوزىڭ، فيگۋراعا قارا، بالانى اسىراۋ بار، قالاي قارايسىڭ، ەركەكپەن پراۆا تەڭ، ءبىر ساتى تومەن جۇرمە دەگەن گەندەرلىك ساياساتىندا جاتىر. وندايعا بارلىق əيەل ەلىكتەيدى.
2019 جىلدىڭ اقپانىنداعى قارالى كۇندى ەسكە سالعاندارى دا بار:
ءلاززات نۇرعالي: ول دا دۇرىس شىعار. بىراق ورتەنىپ ولگەن بەس ءسابيدىڭ كەبىن كيىپ جۇرمەسىن. اتا-انا تاپقان بالالارىنا ءبىلىم، ماماندىق، كيىم، ازىق-تۇلىك ءبارىن تاۋىپ بەرەتىندەي جاعدايدا بولۋى كەرەك. ايتپەسە بالالارعا وبال بودادى.
ەندى ءبىرى دەموگرافيانىڭ جايىن ويلاپ، ءبۇي دەيدى:
مايرا دۋيسەنوۆا: قادىرلى ايەلدەر، سەندەر تۋماساڭدار قازاق قالاي كوبەيەدى، قالاي حالىق بولادى؟ قۇداي ايەلدى تۋ ءۇشىن جاراتقان، سەندەر تۋماساڭدار كىم تۋادى، قارا باستارىڭدى ويلاماي قازاقتىڭ كوبەيۋىن ويلاڭدار. ازىرگە ەشكىم اشتان ءولىپ، كوشتەن قالىپ جاتقان جوق.
«بالانى توپىرلاتىپ تۋعا» قارسىلاردىڭ كوپشىلىگى الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ ناشارلىعى مەن مەملەكەتتىڭ ماردىمسىز كومەگىن، ءتىپتى، دەموگرافيانى وسىرۋگە قاتىستى ارنايى شارالار جاسالماعانىن العا تارتادى. بايىرعى جاز – جايلاۋ، قىس – قىستاۋداعى زاماندى ەسەپكە الماعاندا، كسرو كەزىندە مەملەكەت تاراپىنان كوپ بالالى وتباسىلارعا قانداي كومەك بەرىلدى، بۇگىنگى كومەكتىڭ دەڭگەيى قانداي؟ سالىستىرىپ كورەلىك.
كسرو كەزىندە...
تاۋەلسىزدىگىمىزدى العانىمىزعا انە-مىنە 30 جىل تولاتىنىنا قاراماستان، ءالى كۇنگە كەڭەستىك كەزەڭگە قايتا «توپ ەتە قالۋدى» ارماندايتىندار كوپ. سەبەپ – «وكىمەت ولتىرمەگەن».
دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، كوپ بالالى وتباسىلار مەملەكەت تاراپىنان جاقسى قولداۋ كورگەن. 1944 جىلدان باستاپ كوپ بالالى وتباسىلارعا ارنايى «الەۋمەتتىك كومەك» كورسەتىلە باستاعان ەكەن. بەرتىندە ايلىق تابىسى 50 رۋبلدەن اسپايتىن وتباسىلارعا ارنايى «جاردەماقىلار» تاعايىندالعان، ونىڭ ەڭ تومەنگى سوماسى – 300 سوم بولعان كورىنەدى.
1974 جىلعى 25 قىركۇيەكتەگى كسرو مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ قاۋلىسىمەن بەكىتىلگەن «از قامتاماسىز ەتىلگەن وتباسىلارعا بالالارعا جاردەماقى تاعايىنداۋ جانە تولەۋ ءتارتىبى تۋرالى» ەرەجەسى بويىنشا ءار بالاعا – 12 رۋبلدەن جانە اتا-اناسىنا 70 رۋبلدەن – 140 رۋبل تولەپ وتىرعان.
مۇنداي جاردەماقىدان بولەك، بالالار جازعى دەمالىسىن ءتۇرلى لاگەردە، ساۋىقتىرۋ ورتالىقتارىندا وتكىزە العان، بوس ۋاقىتىن دۇرىس ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن ارنايى تەگىن ۇيىرمەلەر ۇيىمداستىرعان. ەسىڭىزگە ءتۇسىرىڭىزشى، سول كەزدەگى «ارتەك»، «ورلەنوك» سەكىلدى لاگەرلەردىڭ اتاعى بۇگىنگە دەيىن جەتتى ەمەس پە؟ سايكەسىنشە، قازاق دالاسىندا بالا تۋ كوەفيتسيەنتى دە جوعارى بولىپتى. 1987 جىلى بالا تۋدىڭ ەڭ جوعارى كورسەتكىشى (417 مىڭ) ءالى كۇنگە جاڭارماي كەلەدى.
بۇگىن...
بۇگىنگى تاڭدا 4 بالالىلاردان باستاپ 16 بالاسى بار وتباسىعا – 44 448 تەڭگەدەن باستاپ، 177 792 تەڭگەگە دەيىن تولەنەدى. ال 2020 جىلى ەلىمىزدەگى ەڭ تومەنگى كۇنكورىس دەڭگەيى جان باسىنا – 31 183 تەڭگە بولىپ بەلگىلەنگەن. ەكى سومانى سالىستىرىپ، ەلىمىزدەگى كوپ بالالى وتباسىلارعا بەرىلەر جاردەماقىنىڭ قانشالىقتى دەڭگەيدە قولداۋ بولارىن باعامداي بەرۋگە بولاتىنداي. ال لاگەر مەن ساۋىقتىرۋ ورتالىقتارى جانە تەگىن ۇيىرمە سەكتسيالارى جايلى بۇرىن-سوڭدى ەستىپ كوردىڭىز بە؟
بۇگىندە كوپتەگەن قازاق وتباسى ءبىر-ەكى بالا تابۋدى، ءارى كەتسە، 4 بالادان اسىرماۋدى قالايدى. سونداي-اق تۇڭعىش بالانى ومىرگە اكەلۋ جاسى دا ۇلعايىپ وتىر. ەكى-ءۇش جىل الدىن 25-26 جاس بولسا، سوڭعى جىلدارى قازاقستاندا – 28-29 جاسقا جەتىپ وتىر. بۇۇ-نىڭ 2100 جىلعا قاراي قازاقستاندا حالىق سانى 28 ميلليونعا جۋىقتايدى دەگەن بولجامى بار. بۇل ءبىزدىڭ ەلىمىز ءۇشىن وڭ كورسەتكىش. الايدا، الەۋمەتتىك ماسەلەلەر، تۇرمىستىق جاعدايدىڭ ناشارلاۋى جانە قىمباتشىلىق، حالىق ءۇشىن پريوريتەتتەردىڭ وزگەرۋى سەكىلدى فاكتورلارعا قاراپ، بۇل مەجەگە جەتۋ-جەتپەۋىمىزگە كۇمان تۋادى.
فوتو اشىق دەرەككوزدەن الىندى.
ايجان پەردەبەكقىزى،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
