Feısbýk áleýmettik jelisindegi «Aıtarym bar» tobynda Kenjegúl TERGEMBAEVA esimdi azamatsha: «Bir qoı egiz týsa – shóptiń basy aıyr shyqpaýshy ma edi?! Nege balany kóp tabýdan qorqasyzdar?!» - degen saýal tastady. Bul saýal top oqyrmandary arasynda qyzý talqyǵa túsip, sebebin biri áleýmettik jaǵdaıǵa, endi biri qundylyqtyń ózgerýine, endi biri memleket tarapynan durys qoldaýdyń joqtyǵyna ákep tiredi.
Kenjegúl Tergembaeva zamandastaryna: «Bir balamen toqtap qaldym (nemese eki balamen toqtap qaldym). Basymyzda úıimiz joq. Úı alǵansha qoıa turamyz dep sheshtik. Áıtpese, qańǵyryp qalamyz», - degenge saıatyn pikirlerdi sońǵy kezde sińlilerimniń arasynan kóp estip júrmin. Aınalaıyndarym-aý, burynǵy ata-ájelerimiz maldyń sońynda qys-qystaýda, jaz-jaılaýda, kúz-kúzeýde júrip on baladan artyq tapty emes pe?!
...Siz qaıdan bilesiz, búkil yrys siz kótermeı qashyp júrgen balada turǵan shyǵar. Qazaq sondaı balalaryn "maıkótenim" dep erkeletpeýshi me edi?! Endeshe, nege balany kóp tabýdan qorqasyzdar?!» - degen pikirin biri qoldasa, ekinshisi dattap, áleýmettik jaǵdaıdyń tym nasharlap ketkenin, ári memleket tarapynan arnaıy qoldaý joq ekendigin aıtyp shaǵyndy:
Manat SEITIMBETOVA: Qorqatyn boldy ǵoı, úıi joq, jaǵdaıy joq. «Ne úshin týyp jatsyń, nege aqyldaspaı týdyń», - dep bılik. Burynǵy kezde olaı aıtpaǵan, biraq qazaq halqynyń sany qalaı kóbeıedi – sol ýaıym.
Gýldana JETPISBAEVA: Aıtylǵan sózder aqyl keńester bári oryndy. Biraq qazirgi jastar basynda úıi joq, qolynda jumysy joq, karantın bolsa, mynaý, eki búırekten qysyp, jeýge asymyz joq dep, kúnde telefondaryn salyp kómek surap jatyr, ómirge kelgen balanyń nesibesi bolady deý myna zamanda artyqtaý, bir jolǵy jórgekpuldan basqa aıyna on myń beredi, ony da bir jasqa deıin, ol qaı jyrtyǵyn jamaıdy?
Burynǵyny aıtý artyq. Ol kezde páter aqy joq bolǵan, qorada maly bolǵan, isteımin degen adamǵa eki qolǵa bir kúrek ustap asyraýǵa bolatyn. Qazir bári basqasha, nan tabýdyń ózi qıyn bolyp tur, 42 500-ge qalaı ómir súredi, ony da bireýler aldy, qalǵanyna joq qyldy. Jastardyń kóp balaly bolǵysy keledi. Astanada balaǵa járdemaqy jóndep berińder dep analar beker shýlap júrgen joq.
Toty MÝTALIEVA: Zamanyna qaraı amaly degen, kóp bala taýyp, olardyń qajettilikterin taýyp berý qıyn bolyp jatqanda, kedeı sanyn kóbeıtip keregi joq.
Jazykhat ORAZOVA: Saıyp kelgende kóp balaly otbasyǵa qamqorlyq bolsa, sol kóp balanyń jaǵdaıyn jasaıtyndaı aqsha bólinse, úı berilse ǵana kóbeıemiz. Al jemqorlyq jaılaǵan, tamyr-tanystyqpen ómir súrgen myna zamanda eshkim-eshkimge qaraılaspaıdy.
Pikir bildirýshilerdiń arasynda bul másele shet eldiń, batystyń jeteginde ketkennen paıda boldy deýshiler de bar eken:
Qaırat JAPPAR: Munyń barlyǵy batystyń júrgizip otyrǵan quıtyrqy saıasaty. Qatyndarǵa 1-2 baladan artyq tappa, óziń, fıgýraǵa qara, balany asyraý bar, qalaı qaraısyń, erkekpen prava teń, bir saty tómen júrme degen genderlik saıasatynda jatyr. Ondaıǵa barlyq əıel elikteıdi.
2019 jyldyń aqpanyndaǵy qaraly kúndi eske salǵandary da bar:
Lázzat NURǴALI: Ol da durys shyǵar. Biraq órtenip ólgen bes sábıdiń kebin kıip júrmesin. Ata-ana tapqan balalaryna bilim, mamandyq, kıim, azyq-túlik bárin taýyp beretindeı jaǵdaıda bolýy kerek. Áıtpese balalarǵa obal bodady.
Endi biri demografııanyń jaıyn oılap, búı deıdi:
Maıra DÝISENOVA: Qadirli áıelder, sender týmasańdar qazaq qalaı kóbeıedi, qalaı halyq bolady? Qudaı áıeldi týý úshin jaratqan, sender týmasańdar kim týady, qara bastaryńdy oılamaı qazaqtyń kóbeıýin oılańdar. Ázirge eshkim ashtan ólip, kóshten qalyp jatqan joq.
«Balany topyrlatyp týýǵa» qarsylardyń kópshiligi áleýmettik jaǵdaıdyń nasharlyǵy men memlekettiń mardymsyz kómegin, tipti, demografııany ósirýge qatysty arnaıy sharalar jasalmaǵanyn alǵa tartady. Baıyrǵy jaz – jaılaý, qys – qystaýdaǵy zamandy esepke almaǵanda, KSRO kezinde memleket tarapynan kóp balaly otbasylarǵa qandaı kómek berildi, búgingi kómektiń deńgeıi qandaı? Salystyryp kórelik.
KSRO kezinde...
Táýelsizdigimizdi alǵanymyzǵa áne-mine 30 jyl tolatynyna qaramastan, áli kúnge Keńestik kezeńge qaıta «top ete qalýdy» armandaıtyndar kóp. Sebep – «ókimet óltirmegen».
Derekterge súıensek, kóp balaly otbasylar memleket tarapynan jaqsy qoldaý kórgen. 1944 jyldan bastap kóp balaly otbasylarǵa arnaıy «áleýmettik kómek» kórsetile bastaǵan eken. Bertinde aılyq tabysy 50 rýblden aspaıtyn otbasylarǵa arnaıy «járdemaqylar» taǵaıyndalǵan, onyń eń tómengi somasy – 300 som bolǵan kórinedi.
1974 jylǵy 25 qyrkúıektegi KSRO Mınıstrler Keńesiniń qaýlysymen bekitilgen «Az qamtamasyz etilgen otbasylarǵa balalarǵa járdemaqy taǵaıyndaý jáne tóleý tártibi týraly» Erejesi boıynsha ár balaǵa – 12 rýblden jáne ata-anasyna 70 rýblden – 140 rýbl tólep otyrǵan.
Mundaı járdemaqydan bólek, balalar jazǵy demalysyn túrli lagerde, saýyqtyrý ortalyqtarynda ótkize alǵan, bos ýaqytyn durys uıymdastyrý úshin arnaıy tegin úıirmeler uıymdastyrǵan. Esińizge túsirińizshi, sol kezdegi «Artek», «Orlenok» sekildi lagerlerdiń ataǵy búginge deıin jetti emes pe? Sáıkesinshe, qazaq dalasynda bala týý koefııenti de joǵary bolypty. 1987 jyly bala týýdyń eń joǵary kórsetkishi (417 myń) áli kúnge jańarmaı keledi.
Búgin...
Búgingi tańda 4 balalylardan bastap 16 balasy bar otbasyǵa – 44 448 teńgeden bastap, 177 792 teńgege deıin tólenedi. Al 2020 jyly elimizdegi eń tómengi kúnkóris deńgeıi jan basyna – 31 183 teńge bolyp belgilengen. Eki somany salystyryp, elimizdegi kóp balaly otbasylarǵa beriler járdemaqynyń qanshalyqty deńgeıde qoldaý bolaryn baǵamdaı berýge bolatyndaı. Al lager men saýyqtyrý ortalyqtary jáne tegin úıirme sekııalary jaıly buryn-sońdy estip kórdińiz be?
Búginde kóptegen qazaq otbasy bir-eki bala tabýdy, ári ketse, 4 baladan asyrmaýdy qalaıdy. Sondaı-aq tuńǵysh balany ómirge ákelý jasy da ulǵaıyp otyr. Eki-úsh jyl aldyn 25-26 jas bolsa, sońǵy jyldary Qazaqstanda – 28-29 jasqa jetip otyr. BUU-nyń 2100 jylǵa qaraı Qazaqstanda halyq sany 28 mıllıonǵa jýyqtaıdy degen boljamy bar. Bul bizdiń elimiz úshin oń kórsetkish. Alaıda, áleýmettik máseleler, turmystyq jaǵdaıdyń nasharlaýy jáne qymbatshylyq, halyq úshin prıorıtetterdiń ózgerýi sekildi faktorlarǵa qarap, bul mejege jetý-jetpeýimizge kúmán týady.
Foto ashyq derekkózden alyndy.
Aıjan PERDEBEKQYZY,
«Adyrna» ulttyq portaly
