الەمدە كوركىمەن كوز تارتاتىن قىزعىلت ءتۇستى كولدەر ساۋساقپەن سانارلىقتاي. تابيعاتتىڭ وسىنداي عاجايىپ جاۋھارى ءبىزدىڭ قازاققا دا بۇيىرعان ەكەن، بىراق حالىقتىڭ تولاسسىز بارۋى مەن ولاردىڭ اينالاسىنا اياۋسىز قوقىس تاستاپ، تۇزىن الىپ-ساتۋى سالدارىنان بۇگىنگى جاعدايى مۇشكىلگە اينالدى.
اقمولا وبلىسى ەرەيمەنتاۋ اۋدانىنداعى ەرەكشە كوبەيتۇز كولىنءىڭ قازىرگى مۇشكىل جاعدايى جايلى «ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى بۇعان دەيىن دە جازعان بولاتىن (https://adyrna.kz/post/41919). بۇگىن نازارلارىڭىزعا كوبەيتۇز سەكىلدى الەمدەگى قىزعىلت كولدەردىڭ ءتىزىمىن ۇسىنادى.
جەر بەتىندەگى كەيبىر كولدەردىڭ سۋى كاروتينويدتار (ورگانيكالىق پيگمەنتتەر) بولەتىنبالدىرلاردىڭ اسەرىنەن وزگەشە قىزىل نەمەسە قىزعىلت رەڭككە ەنىپ, ەرەكشە كوزدىڭ جاۋىن الادى. مۇنداي بالدىرلار تەك تۇزدى سۋدا عانا ءومىر سۇرەدى. قىزعىلت كولدەردىڭ سۋى مۇحيت سۋىنان دا تۇزدى بوپ كەلەدى. كەيبىر ايماقتاردا قىزعىلت كولدەر ەرەكشە باقىلاۋ مەن قورعاۋعا الىنسا, ءالى وركەنيەتتءىڭ كوشىنە ىلەسە الماعان ەلدەردە ورنالاسقان كولدەرقاراۋسىز قالعان. سالدارىنان تابيعاتتىڭ وسىنداي كەرەمەت بايلىقتارى ادامزاتتىڭ ءتۇرلى زياندى ارەكەتتەرىنەن ابدەن زارداپ شەگۋدە.
قىزعىلت كولدەردىڭ تابيعاتى اسقان سۇلۋ بولعانمەن، جازدىڭ ىستىق كۇندەرىندە ونىڭ تىم تۇزدى سۋىنا ءتۇسۋ مۇمكىن دە ەمەس. ادامدار مۇنداي ورىندارعا كوبىنە ادەمى لوكاتسيا ءۇشىن عانا بارىپ، ارنايى فوتوسەسسيا جاسايدى.
الەمدەگى كءوز تارتار سۇلۋلىعىمەن ەرەكشەلەنەتىن قىزعىلت كولدەر ءتىزىمى تومەندەگىدەي:
تۋريستەر اعىلىپ كەلەتىن ايگىلى كولدەردىڭ ءبىرى. باتىس اۆسترالياداعى ەڭ ءىرى ارال ميدل ايلەندتە ورنالاسقان. كءول سۋىنىڭ ءتۇسى ەشقاشان وزگەرمەيدى. جالپى ۇزىندىعى – 600 م. مۇحيت پەن كولدىڭ اراسىن كىشكەنتاي عانا جولاق ءبولىپ تۇر. اينالاسىندا ورمان بار. ميدل ايلەند ارالى مەن حيللەر كولى 1812 جىلى تابىلدى.
رەتبا نەمەسە قىزعىلت كول سەنەگالداعى جاسىل مىس (Cap Vert) تۇبەگىنەن شىعىسقا قاراي، ەل استاناسى داكاردان ءسولتۇستىك-شىعىسقا قاراي ورنالاسقان. كولدىڭ اتىن سۋدىڭ تۇسىنە بايلانىستى اتاعان, وندا دۋناليەللا بالدىرلارى وسەدى.
كولدىڭ ءتۇسى، اسىرەسە، قۇرعاق كەزدە ايقىندالا تۇسەدى. ونىڭ تۇزىنىڭ دەڭگەيى ءولى تەڭىزدىڭ تۇزىمەن تەڭ. جەرگىلىكتى حالىق وسى كولدەن تۇز وندىرەدى. جۇمىسشىلار كولدە كۇنىنە 6-7 ساعات جۇمىس ىستەيدى. ولار تەرىسىن تۇزدان ساقتاۋ ءۇشىن ءارتۇرلى جاڭعاق مايىن جاعادى.
توررەۆەحا تۇزدى كولى مەن لا ماتا تۇزدى كولى – يسپانيانىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىنداعى توررەۆەحا قالاسىن قورشاپ تۇرعان تۇزدى كولدەر. دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى توررەۆەحا مەن لا ماتا كولدەرى قۇرعان ميكروكليمات ەۋروپاداعى وتە پايدالى كليمات ەكەنىن جاريالاعان.
باتىس اۆستراليادا حاتت وزەنىنىڭ ساعاسىنان سولتۇستىككە قاراي جاقىن ورنالاسقان تۇزدى كول.
ۇزىندىعى – 14 كم، ەنى – 2 كم. كولدە الەمدەگىەڭ ءىرى Dunaliella salina بالدىرى وسىرىلەتىن جالپى اۋدانى 250 گا بولاتىن جاساندى توعان بار. حاتت كولى بەلگىلى ۋاقىتتا اشىق قىزعىلت ءتۇستەن كۇلگىن تۇسكە الماسىپ وتىرادى.
كاناداداعى بريتاندىق كولۋمبيادا ورنالاسقان بۇل قىزعىلت كول وتە ەرەكشە جانە اسا تانىمال ەمەس. ونىڭ سۋى مۇلدە تۇزسىز جانە بالدىرى جوق، سوعان قاراماستان، ول قىزعىلت رەڭكە يە. فوتودا كولگە اعىپ جاتقان قىزعىلت وزەنكورىنەدى.
سۋدىڭ ءتۇسى نەگىزىنەن وسى ايماقتاعى تاۋ جىنىستارىنىڭ قايتالانباس ۇيلەسىمىنە بايلانىستى (مۇزدىقتاعى تاۋ توزاڭى).
اۆستراليادا قىزعىلت كولدەردىڭ ءاءرتۇرلى پەيزاجىن كورۋگە بولادى. بۇل كءول ءاردايىم قىزعىلت ءتۇستى بوپ تۇرا بەرمەيدءى.
حالىقارالىق قۇستاردى قورعاۋ ۇيىمى بۇل كءولءدى قۇستاردىڭ ماڭىزدى تىرشىلىك ەتۋ جانە ولاردى ساقتاۋ ورتاسى رەتىندە بەلگىلەگەن.
ءازىربايجان استاناسى باكۋگە جاقىن ورنالاسقان تۇزدى كول. كولدىڭ جالپى اۋدانى – 10 شارشى شاقىرىم. سۋدىڭ يوندىق قۇرامىنا كوپ مولشەردە حلوريد پەن سۋلفات كىرەدى. 2010 جىلدان باستاپ وسى كولدەن تۇز ءوندىرۋشى «Azeri» زاۋىتى اشىلعان. بۇل كولدەن تۇزدى سۇيىق كۇيدە دە، قاتتى كۇيدە دە وندىرۋگە بولادى.
ساسىق-سيۆاش قىزعىلت تۇزدى كولءى (كەيدە ونى ساسىق دەپ تە اتايدى) ەۆپاتوريا مەن ساكي كۋرورتتىق قالالارىنىڭ اراسىندا ورنالاسقان. ول قىرىم تۇبەگىندەگى ەڭ ۇلكەن كول بولىپ سانالادى، جالپى اۋدانى – 75 شارشى شاقىرىم. وتە تاياز، ەڭ تەرەڭ تۇسى – 1,2 مەتر. كولدىڭ ەرەكشەلىگى – سۋدىڭ ءتۇسى اق-قارادان قىزعىلت تۇسكە وزگەرىپ وتىرادى, سونىمەن قاتار ەمدىك قاسيەتى دە بار. كولدەن الىنعان تۇزدى كوسمەتيكالىق زاتتار ءۇشىن دە پايدالانادى.
قىزعىلت كولدەر بۇدان بولەك، اقش، فرانتسيا، تۋنيس، بوليۆيا, مەكسيكا سىندى ەلدەردە بار. ال جوعارىدا اتالعان، ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى، نۇر-سۇلتان قالاسىنا جاقىن اۋماقتاعى كوبەيتۇز كولىنىڭ ەرەكشەلىگى – كول ءدايىم قىزعىلت ءتۇستى بولىپ تۇرا بەرمەي، كۇلگىن تۇسكە دە الماسادى. ءتۇستىڭ وزگەرۋى اۋا رايى مەن كۇننىڭ ساۋلەسىنە، تاۋلىكتىك مەزگىلگە تىكەلەي بايلانىستى. كۇن قاتتى ىسىعاندا، ياعني جاز مەزگىلىندە كول سۋى قىزعىلت ءتۇستى بوپ تۇرادى.
كوبەيتۇزعا ەلدە جاريالانعان كارانتين رەجيمىنە قاراماستان، ادامدار لەك-لەگىمەن بارىپ، اينالاسى ءبىر ايدىڭ ىشىندە قۇردىمعا كەتىردى. مامانداردىڭ ايتۋىنشا كولدىڭ باستاپقى قالپىنا كەلۋىنە كوپ جىلدار كەرەك.
ايتا كەتەيىك، قوعام قايراتكەرى، جۋرناليست ارمان حايرۋللين 2021 جىلدى «ەكولوگيا جىلى» دەپ ۇسىنعان بولاتىن. اتىراۋلىق ەكولوگتىڭ پىكىرىنشە، ەلىمىزدە ەكولوگيا ماسەلەسى وتە وزەكتى بولىپ تۇر. بۇل ۇسىنىستى اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ ميءنيسترى ايدا بالاەۆا دا قولدادى.
كوبەيتۇز كولىءنىڭ قازىرگى جاعدايى. سۋرەتتەر ياكوۆ فەدوروۆتىڭ Facebook پاراقشاسىنان
ايجان قۇرمانباي، “ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى
