Álemde kórkimen kóz tartatyn qyzǵylt tústi kólder saýsaqpen sanarlyqtaı. Tabıǵattyń osyndaı ǵajaıyp jaýhary bizdiń qazaqqa da buıyrǵan eken, biraq halyqtyń tolassyz barýy men olardyń aınalasyna aıaýsyz qoqys tastap, tuzyn alyp-satýy saldarynan búgingi jaǵdaıy múshkilge aınaldy.
Aqmola oblysy Ereımentaý aýdanyndaǵy erekshe Kóbeıtuz kóliniń qazirgi múshkil jaǵdaıy jaıly «Adyrna» ulttyq portaly buǵan deıin de jazǵan bolatyn (https://adyrna.kz/post/41919). Búgin nazarlaryńyzǵa Kóbeıtuz sekildi álemdegi qyzǵylt kólderdiń tizimin usynady.
Jer betindegi keıbir kólderdiń sýy karotınoıdtar (organıkalyq pıgmentter) bóletinbaldyrlardyń áserinen ózgeshe qyzyl nemese qyzǵylt reńkke enip, erekshe kózdiń jaýyn alady. Mundaı baldyrlar tek tuzdy sýda ǵana ómir súredi. Qyzǵylt kólderdiń sýy muhıt sýynan da tuzdy bop keledi. Keıbir aımaqtarda qyzǵylt kólder erekshe baqylaý men qorǵaýǵa alynsa, áli órkenıettiń kóshine ilese almaǵan elderde ornalasqan kólderqaraýsyz qalǵan. Saldarynan tabıǵattyń osyndaı keremet baılyqtary adamzattyń túrli zııandy áreketterinen ábden zardap shegýde.
Qyzǵylt kólderdiń tabıǵaty asqan sulý bolǵanmen, jazdyń ystyq kúnderinde onyń tym tuzdy sýyna túsý múmkin de emes. Adamdar mundaı oryndarǵa kóbine ádemi lokaııa úshin ǵana baryp, arnaıy fotosessııa jasaıdy.
Álemdegi kóz tartar sulýlyǵymen erekshelenetin qyzǵylt kólder tizimi tómendegideı:
Týrıster aǵylyp keletin áıgili kólderdiń biri. Batys Avstralııadaǵy eń iri aral Mıdl Aılendte ornalasqan. Kól sýynyń túsi eshqashan ózgermeıdi. Jalpy uzyndyǵy – 600 m. Muhıt pen kóldiń arasyn kishkentaı ǵana jolaq bólip tur. Aınalasynda orman bar. Mıdl Aılend araly men Hıller kóli 1812 jyly tabyldy.
Retba nemese qyzǵylt kól Senegaldaǵy Jasyl mys (Cap Vert) túbeginen shyǵysqa qaraı, el astanasy Dakardan soltústik-shyǵysqa qaraı ornalasqan. Kóldiń atyn sýdyń túsine baılanysty ataǵan, onda Dýnalıella baldyrlary ósedi.
Kóldiń túsi, ásirese, qurǵaq kezde aıqyndala túsedi. Onyń tuzynyń deńgeıi Óli teńizdiń tuzymen teń. Jergilikti halyq osy kólden tuz óndiredi. Jumysshylar kólde kúnine 6-7 saǵat jumys isteıdi. Olar terisin tuzdan saqtaý úshin ártúrli jańǵaq maıyn jaǵady.
Torreveha tuzdy kóli men La Mata tuzdy kóli – Ispanııanyń ońtústik-shyǵysyndaǵy Torreveha qalasyn qorshap turǵan tuzdy kólder. Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy Torreveha men La Mata kólderi qurǵan mıkroklımat Eýropadaǵy óte paıdaly klımat ekenin jarııalaǵan.
Batys Avstralııada Hatt ózeniniń saǵasynan soltústikke qaraı jaqyn ornalasqan tuzdy kól.
Uzyndyǵy – 14 km, eni – 2 km. Kólde álemdegień iri Dunaliella salina baldyry ósiriletin jalpy aýdany 250 ga bolatyn jasandy toǵan bar. Hatt kóli belgili ýaqytta ashyq qyzǵylt tústen kúlgin túske almasyp otyrady.
Kanadadaǵy Brıtandyq Kolýmbııada ornalasqan bul qyzǵylt kól óte erekshe jáne asa tanymal emes. Onyń sýy múlde tuzsyz jáne baldyry joq, soǵan qaramastan, ol qyzǵylt reńke ıe. Fotoda kólge aǵyp jatqan qyzǵylt ózenkórinedi.
Sýdyń túsi negizinen osy aımaqtaǵy taý jynystarynyń qaıtalanbas úılesimine baılanysty (muzdyqtaǵy taý tozańy).
Avstralııada qyzǵylt kólderdiń ártúrli peızajyn kórýge bolady. Bul kól árdaıym qyzǵylt tústi bop tura bermeıdi.
Halyqaralyq qustardy qorǵaý uıymy bul kóldi qustardyń mańyzdy tirshilik etý jáne olardy saqtaý ortasy retinde belgilegen.
Ázirbaıjan astanasy Bakýge jaqyn ornalasqan tuzdy kól. Kóldiń jalpy aýdany – 10 sharshy shaqyrym. Sýdyń ıondyq quramyna kóp mólsherde hlorıd pen sýlfat kiredi. 2010 jyldan bastap osy kólden tuz óndirýshi «Azeri» zaýyty ashylǵan. Bul kólden tuzdy suıyq kúıde de, qatty kúıde de óndirýge bolady.
Sasyq-Sıvash qyzǵylt tuzdy kóli (keıde ony Sasyq dep te ataıdy) Evpatorııa men Sakı kýrorttyq qalalarynyń arasynda ornalasqan. Ol Qyrym túbegindegi eń úlken kól bolyp sanalady, jalpy aýdany – 75 sharshy shaqyrym. Óte taıaz, eń tereń tusy – 1,2 metr. Kóldiń ereksheligi – sýdyń túsi aq-qaradan qyzǵylt túske ózgerip otyrady, sonymen qatar emdik qasıeti de bar. Kólden alynǵan tuzdy kosmetıkalyq zattar úshin de paıdalanady.
Qyzǵylt kólder budan bólek, AQSh, Franııa, Týnıs, Bolıvııa, Meksıka syndy elderde bar. Al joǵaryda atalǵan, bizdiń elimizdegi, Nur-Sultan qalasyna jaqyn aýmaqtaǵy Kóbeıtuz kóliniń ereksheligi – kól dáıim qyzǵylt tústi bolyp tura bermeı, kúlgin túske de almasady. Tústiń ózgerýi aýa raıy men kúnniń sáýlesine, táýliktik mezgilge tikeleı baılanysty. Kún qatty ysyǵanda, ıaǵnı jaz mezgilinde kól sýy qyzǵylt tústi bop turady.
Kóbeıtuzǵa elde jarııalanǵan karantın rejımine qaramastan, adamdar lek-legimen baryp, aınalasy bir aıdyń ishinde qurdymǵa ketirdi. Mamandardyń aıtýynsha kóldiń bastapqy qalpyna kelýine kóp jyldar kerek.
Aıta keteıik, qoǵam qaıratkeri, jýrnalıst Arman Haırýllın 2021 jyldy «Ekologııa jyly» dep usynǵan bolatyn. Atyraýlyq ekologtyń pikirinshe, elimizde ekologııa máselesi óte ózekti bolyp tur. Bul usynysty Aqparat jáne qoǵamdyq damý mınıstri Aıda Balaeva da qoldady.
Kóbeıtuz kóliniń qazirgi jaǵdaıy. Sýretter Iakov Fedorovtyń Facebook paraqshasynan
Aıjan Qurmanbaı, “Adyrna” ulttyq portaly
