مايا ۇندىلەرى ورتالىق امەريكاداعى دامىعان مادەنيەتتىڭ يەلەرى، بۇل ۋاقىت ەجەلگى ريم داۋىرىنە سايكەس كەلدى. بىراق 9 عاسىردىڭ اياعىندا ولاردىڭ كەرەمەت قالالارى قاڭىراپ، بوس قالدى. جاڭا عىلىمي دەرەكتەر ەجەلگى وركەنيەتتىڭ قۇلدىراۋ سەبەپتەرى تۋرالى بۇرىنعى گيپوتەزالاردى قايتا قاراۋعا ءماجبۇر ەتتى دەپ جازادى "ريا نوۆوستي".
مايا قالالارىنىڭ جۇمباقتارى
مايا حالىقتارى يۋكاتان تۇبەگىندە قىرىق عاسىردان استام ۋاقىت ءومىر ءسۇردى. ول جاقتان تابىلعان زاتتار ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ ەكىنشى مىڭجىلدىعىنا جاتادى. ال، ءى مىڭجىلدىقتا ۇندىستەردىڭ قالالارى بولدى. 250 جىلدان باستاپ 900 جىلعا دەيىن مايالار گۇلدەنە باستادى. ولاردا ونەر، عىلىم، ساۋلەت، الەۋمەتتىك ينستيتۋتتار، جازۋ جانە استرونوميالىق كۇنتىزبە بولدى.
بىراق 810 مەن 1050 جىلدار ارالىعىندا بارلىق مايا قالالارى قاڭىراپ بوس قالدى. مۋتۋل پاتشالىعىنىڭ استاناسى تيكالدى 950-گە جۋىق تۇرعىندار تاستاپ كەتكەن.
مايالار ەشقاشان ءبىرتۇتاس يمپەريا بولعان ەمەس. ولاردىڭ قالا-مەملەكەتتەرى ءبىر-بىرىمەن، سونداي-اق كورشىلەس پاتشالىقتارمەن ۇنەمى سوعىسىپ تۇردى، ولاردىڭ ەڭ قۋاتتىسى بەس عاسىر ءومىر سۇرگەن قازىرگى مەحيكو ايماعىندا ورنالاسقان تەوتيحۋاكان بولدى. بىراق ودان ەرتەرەك، دالىرەك 7 عاسىردىڭ اياعىندا ولار ول جەردى تاستاپ كەتتى . تاريحشىلاردىڭ پىكىرىنشە، بۇل جانارتاۋدىڭ اتقىلاۋى مەن ۇزاققا سوزىلعان قۇرعاقشىلىق سىندى تابيعي اپاتتاردىڭ سالدارىنان بولعان الەۋمەتتىك قاقتىعىستارعا بايلانىستى.
ءبىرىنشى نۇسقا. قۇرعاقشىلىق جانە سۋ تاپشىلىعى
مەكسيكاداعى چيچانكاناب كولىنىڭ تومەنگى شوگىندىلەرىنىڭ يزوتوپتىق تالداۋى 9-10 عاسىرلاردىڭ اياعىندا قاتتى قۇرعاقشىلىق بولعانىن كورسەتتى. عالىمداردىڭ ەسەپتەۋىنشە جاۋىن-شاشىننىڭ جىلدىق مولشەرى 50-70 پايىزعا، ال سالىستىرمالى ىلعالدىلىق ەكىدەن جەتى پايىزعا تومەندەدى.
يۋكاتاندا ب.ز.د. 200 جىلى قۇرعاقشىلىقتىڭ سالداۆرى وتە اۋىر بولدى. سودان كەيىن، ارحەولوگتاردىڭ ايتۋىنشا، مايانىڭ ۇلكەن قالاسى سەيبال قالاسىنىڭ حالىق سانى كۇرت تومەندەدى. تيكال تۇرعىندارى بولسا بۇل جاعدايعا بەيىمدەلە الدى. سۋارۋ كانالدارى مەن سۋ قويمالارىنىڭ جۇيەسىن قۇرىپ، ولار باسقا داقىلدارمەن سالىستىرعاندا از ىلعالدىلىقتى قاجەت ەتەتىن جۇگەرىنى وسىرۋگە كوشتى.
بىراق بۇل، عالىمداردىڭ پىكىرىنشە، 9 عاسىرداعى ۇزاققا سوزىلعان قۇرعاقشىلىق كەزىندە كومەكتەسپەدى. سۋ قويمالارى تولماي، بىرنەشە جىل قاتارىنان ەگىننىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنەن زارداپ شەككەن قانشاما ادامدار ەلدىڭ ءار تۇكپىرىنەن تيكالعا جينالدى. تاماق پەن سۋ تاۋسىلعاندا، ادامدار امالسىز دجۋنگليگە كىردى.
بۇل نۇسقانىڭ سەنىمدىلىگىن سول كەزدە تيكالمەن قاتار ءبىر ۋاقىتتا دەرلىك وڭتۇستىك پەن يۋكاتاننىڭ ورتالىعىنداعى بارلىق ءىرى قالالاردىڭ بوس قالعانى راستايدى. ونداعان جىلدار بويى جاڭبىر بولماعاندىقتان ، سولتۇستىككە قاراي، تاۋلارعا جاقىن ەلدىمەكەندەر ءتىرى قالدى. مىسالى، كامينالحۋيۋ سياقتى كىشىگىرىم ەلدى مەكەندەرددىڭ حالقى زارداپ شەگە قويمادى.
ەكىنشى نۇسقا. سىناپپەن ۋلانعان
تيكالدىڭ قۇلدىراۋىنىڭ باستاپقى نۇسقاسىن جاقىندا امەريكاندىق عالىمدار ۇسىنعان بولاتىن. ولار قالانىڭ ءتورت نەگىزگى سۋ قويمالارىنان شوگىندىلەردىڭ گەوحيميالىق جانە مولەكۋليارلىق-گەنەتيكالىق تالداۋلارىن جۇرگىزدى جانە ولاردىڭ ەكەۋىندە، ءدال سول جەردە ورنالاسقان، سىناپ پەن فوسفاتتاردىڭ مولشەرى شامادان تىس بولاتىندىعىن جانە ۋلى تسيانوباكتەريالاردىڭ ىزدەرى بار ەكەنىن انىقتادى.
مۇنداي سيپاتتامالارى بار سۋ ىشۋگە عانا ەمەس، ولىمگە دە اكەلەدى. سپەكترومەتريالىق تالداۋلارعا سۇيەنە وتىرىپ، زەرتتەۋشىلەر سىناپتىڭ قاينار كوزى - ۇندىستەر قىزىل بوياۋ جاساۋ ءۇشىن قولداناتىن مينەرالدى پيگمەنت كينوۆار دەگەن قورىتىندىعا كەلدى. ولار ونى عيماراتتاردى، سازدان جاسالعان بۇيىمداردى جانە باسقا زاتتاردى بەزەندىرۋگە پايدالانعان. نايزاعاي كەزىندە سىناپ پيگمەنتتەن جۋىلىپ، اعىپ، رەزەرۆۋاردا ۇزاق جىلدار بويى ساقتالىپ كەلدى.
ءبىر قىزىعى، سۋ نىساندارىنداعى سىناپتىڭ ەڭ كوپ مولشەرى قالا تۇرعىندارىنىڭ كۇرت تومەندەۋ كەزەڭىندە بولادى.
سونىمەن بىرگە، اۆتورلار لاستانعان ەكى سۋ قويماسىنان باسقا تيكال تۇرعىندارى سۋ الا الاتىن بىرنەشە باسقا سۋ قويمالارى بولعانىن مويىندايدى. وندا زياندى قوسپالار تابىلعان جوق. سوندىقتان ەكىنشى نۇسقا ەكىۇشتى.
تيكالداعى ءتورت ء(تۇرلى-ءتۇستى) سۋ قويمالارىنداعى سىناپ دەڭگەيى جانە قالا حالقىنىڭ قيسىعى - كلاسسيكالىق كەزەڭنىڭ سوڭىندا كۇرت تومەندەۋ بايقالادى
ءۇشىنشى نۇسقا. جۇگەرى ديەتاسىمەن بايلانىستى
امەريكاندىق انتروپولوگتار بەليزدەگى ەجەلگى كاحال پەچ قونىسىنىڭ ەلۋ قابىرىن زەرتتەدى. راديوكومىرتەكتى مالىمەتتەر بويىنشا ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى 735-400 جىلدارعا، ال كەيبىرەۋلەرى ءبىزدىڭ ەرامىزعا دەيىنگى 800-850 جىلدارعا، ياعني قۇلدىراۋ كەزەڭىنە جاتادى.
سۇيەك كوللاگەنىندەگى كومىرتەگى مەن ازوتتىڭ تۇراقتى يزوتوپتارىنىڭ قۇرامىن ولشەۋ ارقىلى عالىمدار ادامداردىڭ نە جەيتىنىن انىقتادى. مامانداردىڭ ەرتە كەزدەردە جۇگەرى، باسقا وسىمدىكتەر مەن جابايى جانۋارلاردىڭ ەتىنەن باسقا دا ديەتاسى كوپ بولاتىندىعى بەلگىلى بولدى. كەيىنگى كەزەڭدەردە بۇل تەك جۇگەرىدەن تۇردى.
جۇگەرى - ىستىقتا دا، سۋسىز وسەتىن قاراپايىم داقىل. قۇرعاقشىلىق كەزىندە ۇندىستەردە باسقا ەشتەڭە بولمادى. مۇنداي مونوتوندى ديەتا بار ادام اعزاسى وسال بولا باستايدى. سوندىقتان، انتروپولوگتاردىڭ پىكىرىنشە، مايا تايپاسى ىدىراپ، بۇزىلۋى مۇمكىن.
ءتورتىنشى نۇسقا. جالپى سوعىس
مايالار قاشان دا ءبىر-بىرىمەن شايقاسقان. شەجىرەلەردە ءبىر قالا بيلەۋشىسى كورشىلەرگە شابۋىل جاساپ، ولاردىڭ باسشىلارىن تۇتقىنداعانى تۋرالى كوپتەگەن دەرەكتەر بار.
بۇرىن كوپتەگەن جەرگىلىكتى سوعىستار ەپيزودتىق سيپاتتا جانە داستۇرگە ساي بولدى دەپ ويلايتىن. ولار تۇتقىنداردى قۇرباندىققا شالۋ ءۇشىن نەمەسە اسىل تۇقىمدى وتباسىلاردان كەپىلگە الۋ ءۇشىن تۇتقىندايتىن. مايا شەجىرەلەرىندە ءار ءتۇرلى پاتشا وتباسىلارىنىڭ وكىلدەرى بيلىك جۇرگىزگەن كەزدە ءجيى ديناستيالىق قاقتىعىستار تۋرالى ايتىلادى. الايدا امەريكاندىق عالىمداردىڭ جاقىندا اشقان جاڭالىقتارى بۇل كوزقاراستى قايتا قاراۋعا ماجبۇرلەدى.
بەركليدەگى كاليفورنيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ انتروپولوگتارى اقش-تىڭ گەولوگيالىق زەرتتەۋىمەن بىرگە گۆاتەمالانىڭ سولتۇستىگىندەگى ەجەلگى ۆيتسنا قالاسىنىڭ ماڭىنداعى كول شوگىندىلەرىنەن 7-عاسىردىڭ اياعىنداعى ەجەلگى قالانى تاپتى. جازبا دەرەكتەرگە سايكەس، ۆيتسنانى كورشى قالا-نارانجو قالاسىنىڭ جاۋىنگەرلەرى باسىپ الىپ، ورتەپ جىبەرگەن. ۆينتسانى تالقانداردان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن نارانجو اۋماعىنىڭ ءبىر بولىگىن جوعالتقان ەدى، ال جەتى جاسار ۇلىنىڭ اتىنان بيلىك ەتكەن پاتشايىمى باسەكەلەس قالالاردى جويۋ ءۇشىن اسكەري جورىق باستادى.
زەرتتەۋشىلەر ولاردىڭ اشىلۋى وسى وقيعاعا بايلانىستى ەكەنىنە سەنىمدى. ولار مىڭ جىل بويى جيناعان ەك'نااب لاگۋنىنان جەتى مەتر نەگىزگى سىنامالاردى قاراپ، ورتەنگەن كومىردىڭ تەك ءبىر قاباتىن، ب.ە.د. 690 جانە 700 جىلدار ارالىعىنداعى راديوكومىرتەكتى كوردى. شەجىرەدە كورسەتىلگەن ۆيتسنانى باسىپ الۋ كۇنى 697 جىلدىڭ 21 مامىرى.
مايا كورشىلەرىنە شابۋىل جاساۋ كەزىندە تەك ادامداردى باسىپ الىپ قانا قويماي، سونىمەن قاتار جەرندى ورتەپ، كۇيدىرۋ تاكتيكاسىن دا قولداندى، ولار بارلىق عيماراتتار مەن ەگىندەردى ورتەدى. تاريحشىلار ءتىپتى مايا شەجىرەلەرىنەن پۋلۋي دەگەن ەرەكشە ءبىر ءسوز تاپقان. پۋلۋي، بۇل جاۋدىڭ قالاسىن ورتەۋ دەگەندى بىلدىرەدى.
سونىمەن قاتار، ولگەندەردىڭ ۇلكەن مولالارى، بەكىنىستى قالالار مەن ۇلكەن اسكەرلەر، ولاردىڭ سانى جەرگىلىكتى پاتشالارعا ماقتانىش سىيلايتىن. وسىعان قاراپ مايا وتە قاتال جانە قاتىگەز بولعان دەپ بولجاۋعا نەگىز بار. ياعني، عالىمداردىڭ پىكىرىنشە، ولار ءبىر-ءبىرىن جويىپ جىبەرۋى مۇمكىن ەدى.
ايتپاقشى، سول تيكالدى IV عاسىردا تەوتيحۋاكان اسكەرلەرى جاۋلاپ الىپ، ورتەپ جىبەرگەن. VI عاسىردا قالا كورشى كالاكمۋلمەن ايماقتاعى كوشباسشىلىق ءۇشىن كۇرەسىپ، ناتيجەسىندە جەڭىسكە جەتتى. كالاكمۋل ءدال تيكالمەن بولعان سوعىستىڭ كەسىرىنەن ىدىراپ كەتۋى مۇمكىن.
بەسىنشى نۇسقا جانە سوڭعى. "جۇت جەتى اعايىندى"
قازاقتىڭ ءدال وسى ءسوزى بەسىنشى نۇسقامىزعا كەلەدى. مايا داۋلاسۋدى جالعاستىرادى. ءسىرا، ولاردى بىردەن بىرنەشە فاكتور ءولتىردى. تارالعان تاريحي دالەلدەر وسىلاي سۋرەتتەيدى.
تيكال 830-دان 950-گە دەيىن ءوز حالقىنىڭ كوپ بولىگىن جوعالتتى، شەجىرەگە سايكەس ول كورشىلەس قالا-مەملەكەتتەرمەن جويقىن سوعىستاردى جۇرگىزدى. سونىمەن بىرگە ايماقتا قۇرعاقشىلىق بولدى. سۋمەن قامتاماسىز ەتىلگەن قالاعا بوسقىندار كوپ جينالدى، بۇل مەگاپوليس پروبلەمالارىن ۋشىقتىردى. بىراق سۋدىڭ ساپاسى تومەن بولىپ، تاماق تا جەتىسپەدى. كوتەرىلىس باستالدى. ورتالىق ۇكىمەت قۇلادى. توبىر پاتشا سارايلارى مەن مونۋمەنتالدى عيماراتتاردى ءوز قولىنا الدى، ال قالانىڭ سالتاناتتى الاڭدارىندا تۇرعىن ۇيلەر تۇرعىزىلدى. كەيبىر ەسكەرتكىشتەر جويىلدى، ال باسقالارىن قاراپايىم ادامدار وزدەرىنىڭ سالت-داستۇرلەرىنە پايدالاندى. بيلەۋشىلەرگە دەگەن قۇرمەت جوعالىپ، قابىرلەرى تونالدى. مۇنىڭ ءبارى ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىمەن راستالادى.
XI عاسىردىڭ باسىندا قالا تولىعىمەن قاڭىراپ بوس قالدى. دجۋنگلي ءبىر كەزدەرى كەرەمەت قۇرىلىمداردىڭ قيراندىلارىن تەز جۇتىپ جىبەردى. مايا وركەنيەتى جويىلدى، بىراق ۇندىستەردىڭ ءوزى ەشقايدا كەتكەن جوق. ولار ءالى دە يۋكاتان تۇبەگىندە ءومىر ءسۇرىپ، وتكەندەرىن ەسكە الادى. بۇل مايا 19 عاسىرداعى ەۋروپالىق جانە امەريكاندىق زەرتتەۋشىلەرگە ەجەلگى قالالاردى قايدان ىزدەۋ كەرەك ەكەنىن كورسەتتى.
اۋدارعان وڭعار قابدەن
