Ejelgi Maııa órkenıeti qalaı qurydy?

5900
Adyrna.kz Telegram

Maııa úndileri Ortalyq Amerıkadaǵy damyǵan mádenıettiń ıeleri, bul ýaqyt Ejelgi Rım dáýirine sáıkes keldi. Biraq 9 ǵasyrdyń aıaǵynda olardyń keremet qalalary qańyrap, bos qaldy. Jańa ǵylymı derekter ejelgi órkenıettiń quldyraý sebepteri týraly burynǵy gıpotezalardy qaıta qaraýǵa májbúr etti dep jazady "Rıa Novostı".

Maııa qalalarynyń jumbaqtary

Maııa halyqtary Iýkatan túbeginde qyryq ǵasyrdan astam ýaqyt ómir súrdi.  Ol jaqtan tabylǵan zattar bizdiń dáýirimizdiń ekinshi myńjyldyǵyna jatady. Al, I myńjyldyqta úndisterdiń qalalary boldy. 250 jyldan bastap 900 jylǵa deıin maııalar gúldene bastady. Olarda óner, ǵylym, sáýlet, áleýmettik ınstıtýttar, jazý jáne astronomııalyq kúntizbe boldy.
Biraq 810 men 1050 jyldar aralyǵynda barlyq Maıa qalalary qańyrap bos qaldy. Mýtýl patshalyǵynyń astanasy Tıkaldy 950-ge jýyq turǵyndar tastap ketken.
Maııalar eshqashan birtutas ımperııa bolǵan emes. Olardyń qala-memleketteri bir-birimen, sondaı-aq kórshiles patshalyqtarmen únemi soǵysyp turdy, olardyń eń qýattysy bes ǵasyr ómir súrgen qazirgi Mehıko aımaǵynda ornalasqan Teotıhýakan boldy. Biraq odan erterek, dálirek 7 ǵasyrdyń aıaǵynda olar ol jerdi tastap ketti . Tarıhshylardyń pikirinshe, bul janartaýdyń atqylaýy men uzaqqa sozylǵan qurǵaqshylyq syndy tabıǵı apattardyń saldarynan bolǵan áleýmettik qaqtyǵystarǵa baılanysty.

Birinshi nusqa. Qurǵaqshylyq jáne sý tapshylyǵy

Meksıkadaǵy Chıchankanab kóliniń tómengi shógindileriniń ızotoptyq taldaýy 9-10 ǵasyrlardyń aıaǵynda qatty qurǵaqshylyq bolǵanyn kórsetti. Ǵalymdardyń esepteýinshe jaýyn-shashynnyń jyldyq mólsheri 50-70 paıyzǵa, al salystyrmaly ylǵaldylyq ekiden jeti paıyzǵa tómendedi.
Iýkatanda b.z.d. 200 jyly  qurǵaqshylyqtyń saldavry óte aýyr boldy. Sodan keıin, arheologtardyń aıtýynsha, Maııanyń úlken qalasy Seıbal qalasynyń halyq sany kúrt tómendedi. Tıkal turǵyndary bolsa bul jaǵdaıǵa beıimdele aldy. Sýarý kanaldary men sý qoımalarynyń júıesin quryp, olar  basqa daqyldarmen salystyrǵanda az ylǵaldylyqty qajet etetin júgerini ósirýge kóshti.
Biraq bul, ǵalymdardyń pikirinshe, 9 ǵasyrdaǵy uzaqqa sozylǵan qurǵaqshylyq kezinde kómektespedi. Sý qoımalary tolmaı, birneshe jyl qatarynan eginniń jetispeýshiliginen zardap shekken qanshama adamdar eldiń ár túkpirinen Tıkalǵa jınaldy. Tamaq pen sý taýsylǵanda, adamdar amalsyz djýnglıge kirdi.
Bul nusqanyń senimdiligin sol kezde Tıkalmen qatar bir ýaqytta derlik ońtústik pen Iýkatannyń ortalyǵyndaǵy barlyq iri qalalardyń bos qalǵany rastaıdy. Ondaǵan jyldar boıy jańbyr bolmaǵandyqtan , soltústikke qaraı, taýlarǵa jaqyn eldimekender tiri qaldy. Mysaly, Kamınalhýıý sııaqty kishigirim eldi mekenderddiń halqy zardap shege qoımady.

Ekinshi nusqa. Synappen ýlanǵan

Tıkaldyń quldyraýynyń bastapqy nusqasyn jaqynda amerıkandyq ǵalymdar usynǵan bolatyn. Olar qalanyń tórt negizgi sý qoımalarynan shógindilerdiń geohımııalyq jáne molekýlıarlyq-genetıkalyq taldaýlaryn júrgizdi jáne olardyń ekeýinde, dál sol jerde ornalasqan, synap pen fosfattardyń mólsheri shamadan tys bolatyndyǵyn jáne ýly ıanobakterııalardyń izderi bar ekenin anyqtady.
Mundaı sıpattamalary bar sý ishýge ǵana emes, ólimge de ákeledi. Spektrometrııalyq taldaýlarǵa súıene otyryp, zertteýshiler synaptyń qaınar kózi - úndister qyzyl boıaý jasaý úshin qoldanatyn mıneraldy pıgment kınovar degen qorytyndyǵa keldi. Olar ony ǵımarattardy, sazdan jasalǵan buıymdardy jáne basqa zattardy bezendirýge paıdalanǵan. Naızaǵaı kezinde synap pıgmentten jýylyp, aǵyp, rezervýarda uzaq jyldar boıy saqtalyp keldi.
Bir qyzyǵy, sý nysandaryndaǵy synaptyń eń kóp mólsheri qala turǵyndarynyń kúrt tómendeý kezeńinde bolady.
Sonymen birge, avtorlar lastanǵan eki sý qoımasynan basqa Tıkal turǵyndary sý ala alatyn birneshe basqa sý qoımalary bolǵanyn moıyndaıdy. Onda zııandy qospalar tabylǵan joq. Sondyqtan ekinshi nusqa ekiushty.
Tıkaldaǵy tórt (túrli-tústi) sý qoımalaryndaǵy synap deńgeıi jáne qala halqynyń qısyǵy - klassıkalyq kezeńniń sońynda kúrt tómendeý baıqalady

Úshinshi nusqa. Júgeri dıetasymen baılanysty

Amerıkandyq antropologtar Belızdegi ejelgi Kahal Pech qonysynyń elý qabirin zerttedi. Radıokómirtekti málimetter boıynsha olardyń keıbireýleri bizdiń zamanymyzǵa deıingi 735-400 jyldarǵa, al keıbireýleri bizdiń eramyzǵa deıingi 800-850 jyldarǵa, ıaǵnı quldyraý kezeńine jatady.
Súıek kollagenindegi kómirtegi men azottyń turaqty ızotoptarynyń quramyn ólsheý arqyly ǵalymdar adamdardyń ne jeıtinin anyqtady. Mamandardyń erte kezderde júgeri, basqa ósimdikter men jabaıy janýarlardyń etinen basqa da dıetasy kóp bolatyndyǵy belgili boldy. Keıingi kezeńderde bul tek júgeriden turdy.
Júgeri - ystyqta da, sýsyz  ósetin qarapaıym daqyl. Qurǵaqshylyq kezinde úndisterde basqa eshteńe bolmady. Mundaı monotondy dıeta bar adam aǵzasy osal bola bastaıdy. Sondyqtan, antropologtardyń pikirinshe, maııa taıpasy ydyrap, buzylýy múmkin.

Tórtinshi nusqa. Jalpy soǵys

Maııalar qashan da bir-birimen shaıqasqan. Shejirelerde bir qala bıleýshisi kórshilerge shabýyl jasap, olardyń basshylaryn tutqyndaǵany týraly kóptegen derekter bar.
Buryn kóptegen jergilikti soǵystar  epızodtyq sıpatta jáne dástúrge saı boldy dep oılaıtyn. Olar tutqyndardy qurbandyqqa shalý úshin nemese asyl tuqymdy otbasylardan kepilge alý úshin tutqyndaıtyn. Maııa shejirelerinde ár túrli patsha otbasylarynyń ókilderi bılik júrgizgen kezde jıi dınastııalyq qaqtyǵystar týraly aıtylady. Alaıda amerıkandyq ǵalymdardyń jaqynda ashqan jańalyqtary bul kózqarasty qaıta qaraýǵa májbúrledi.
Berklıdegi Kalıfornııa ýnıversıtetiniń antropologtary AQSh-tyń geologııalyq zertteýimen birge Gvatemalanyń soltústigindegi ejelgi Vına qalasynyń mańyndaǵy kól shógindilerinen 7-ǵasyrdyń aıaǵyndaǵy  ejelgi qalany tapty. Jazba derekterge sáıkes, Vınany kórshi qala-Naranjo qalasynyń jaýyngerleri basyp alyp, órtep jibergen. Vınany talqandardan biraz ýaqyt buryn Naranjo aýmaǵynyń bir bóligin joǵaltqan edi, al jeti jasar ulynyń atynan bılik etken patshaıymy básekeles qalalardy joıý úshin áskerı joryq bastady.
Zertteýshiler olardyń ashylýy osy oqıǵaǵa baılanysty ekenine senimdi. Olar myń jyl boıy jınaǵan Ek'Naab lagýnynan jeti metr negizgi synamalardy qarap, órtengen kómirdiń tek bir qabatyn, b.e.d. 690 jáne 700 jyldar aralyǵyndaǵy radıokómirtekti kórdi. Shejirede kórsetilgen Vınany basyp alý kúni 697 jyldyń 21 mamyry.
Maıa kórshilerine shabýyl jasaý kezinde tek adamdardy basyp alyp qana qoımaı, sonymen qatar jerndi órtep, kúıdirý taktıkasyn da qoldandy, olar barlyq ǵımarattar men eginderdi órtedi. Tarıhshylar tipti maııa shejirelerinen pýlýýı degen erekshe bir sóz tapqan. Pýlýýı, bul jaýdyń qalasyn órteý degendi bildiredi.
Sonymen qatar, ólgenderdiń úlken molalary, bekinisti qalalar men úlken áskerler, olardyń sany jergilikti patshalarǵa maqtanysh syılaıtyn.  Osyǵan qarap Maııa óte qatal jáne qatygez bolǵan dep boljaýǵa negiz bar. Iaǵnı, ǵalymdardyń pikirinshe, olar bir-birin joıyp jiberýi múmkin edi.
Aıtpaqshy, sol Tıkaldy IV ǵasyrda Teotıhýakan áskerleri jaýlap alyp, órtep jibergen. VI ǵasyrda qala kórshi Kalakmýlmen aımaqtaǵy kóshbasshylyq úshin kúresip, nátıjesinde jeńiske jetti. Kalakmýl dál Tıkalmen bolǵan soǵystyń kesirinen ydyrap ketýi múmkin.

Besinshi nusqa jáne sońǵy. "Jut jeti aǵaıyndy"

Qazaqtyń dál osy sózi besinshi nusqamyzǵa keledi. Maııa daýlasýdy jalǵastyrady. Sirá, olardy birden birneshe faktor óltirdi. Taralǵan tarıhı dálelder osylaı sýretteıdi.
Tıkal 830-dan 950-ge deıin óz halqynyń kóp bóligin joǵaltty, shejirege sáıkes ol kórshiles qala-memlekettermen joıqyn soǵystardy júrgizdi. Sonymen birge aımaqta qurǵaqshylyq boldy. Sýmen qamtamasyz etilgen qalaǵa bosqyndar kóp jınaldy, bul megapolıs problemalaryn ýshyqtyrdy. Biraq sýdyń sapasy tómen bolyp, tamaq ta jetispedi. Kóterilis bastaldy. Ortalyq úkimet qulady. Tobyr patsha saraılary men monýmentaldy ǵımarattardy óz qolyna aldy, al qalanyń saltanatty alańdarynda turǵyn úıler turǵyzyldy. Keıbir eskertkishter joıyldy, al basqalaryn qarapaıym adamdar ózderiniń salt-dástúrlerine paıdalandy. Bıleýshilerge degen qurmet joǵalyp, qabirleri tonaldy. Munyń bári arheologııalyq qazba jumystarymen rastalady.
XI ǵasyrdyń basynda qala tolyǵymen qańyrap bos qaldy. Djýnglı bir kezderi keremet qurylymdardyń qırandylaryn tez jutyp jiberdi. Maııa órkenıeti joıyldy, biraq úndisterdiń ózi eshqaıda ketken joq. Olar áli de Iýkatan túbeginde ómir súrip, ótkenderin eske alady. Bul Maııa 19 ǵasyrdaǵy eýropalyq jáne amerıkandyq zertteýshilerge ejelgi qalalardy qaıdan izdeý kerek ekenin kórsetti.

Aýdarǵan Ońǵar Qabden

Pikirler