ۋاقىتىندا جازۋشى ا.پ. چەحوۆ ونى «ەڭ تانىمال ەمەس ادام» دەپ اتاعان ەكەن. ونىڭ مەديتسينا عىلىمىندا جاساعان جاڭالىعى مەن ءومىرىن ساراپتاساق، ءدال بەرىلگەن باعا ەكەنىن اڭعارامىز. ادامزات تاريحىنداعى تالاي جاندى جالماعان وبا مەن تىرىسقاقتىڭ ەمىن تاپقان ول ءوز ىسىنە ساي اتاق پەن داڭققا كەنەلە المادى. كوپشىلىك ۇزاق ۋاقىت بويى ۋكراينالىق دوكتوردى شۆەيتساريانىڭ، فرانتسيانىڭ, ۇلىبريتانيانىڭ عالىمى ساناپ كەلدى. تۋعان ەلىندە كوپ قۋعىن كورۋى وسىعان سەبەپ بولدى. COVID-19 ىندەتى الەمگە تاراپ، ادامزات ۆاكتسينا ويلاپ تابا الماي، شاراسىز قالعان شاعىندا ونىڭ ەسىمىن ەسكە ءتۇسىرىپ، دوكتور حاۆكيننىڭ كۇللى جاراتىلىس ءۇشىن جاساعان جاقسىلىعىن ايتا باستادى. سونىمەن، ۆلاديمير حاۆكين دەگەن كىم جانە ول ادام بالاسى ءۇشىن قانداي يگىلىكتى ءىس جاساي الدى؟
ۆلاديمير (ۆالدەمار، ماركۋس-ۆولف) ارونوۆيچ حاۆكين 1860 جىلى ودەسسادا، كەدەي ەۆرەي وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. كەيىنىرەك وتباسىمەن بەرديانسككە كوشەدى.
اكەسى مەن ناعاشى اتاسى ەۆرەي مەكتەبىندە مۇعالىم بولادى. اتاسى مەن اكەسىنىڭ ىقپالىمەن بالا كەزىنەن ۆلاديمير العىر، ىزدەنىمپاز، ەڭبەكقور بولىپ وسەدى. ول ءبىرىنشى ۇل بالالارعا ارنالعانەۆرەي مەكتەبىندە، كەيىن بەرديانسكتەگى ۇل بالالارعا ارنالعان ورىس مەكتەبىندە ءبىلىم الىپ، ونى 1879 جىلى ءبىتىرىپ شىعىپ، ودەسساداعى يمپەراتورلىق نوۆوروسسيسك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيزيكا-ماتەماتيكا فاكۋلتەتىنىڭ جاراتىلىستانۋ بولىمىنە وقۋعا ءتۇستى.حاۆكين وقۋعا تۇسكەن جىلداردا نوۆوروسسيسك ۋنيۆەرسيتەتىندە جاس، ءارى كورنەكتى عالىمدار: فيزيولوگ ي.م. سەچەنوۆ، زوولوگتار مەن ەمبريولوگتار ا.و. كوۆالەۆسكي جانە ي.ي. مەچنيكوۆ, فيزيك ن.ا. ۋموۆ عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىسىن جۇرگىزىپ، شاكىرت تاربيەلەيتىن. وسىنداي عالىمدار قىزمەت ەتەتىن ۋنيۆەرسيتەتكە وقۋعا تۇسكەن حاۆكين ءوزى ءۇشىن ناعىز بەت تۇزەپ، ەلىكتەيتىن، ۇلگى تۇتاتىن جانداردى تاپتى. ول بەلسەندىلىگىمەن جاراتىلىستانۋشىلار قوعامىنىڭ مۇشەلىگىنە كىرىپ، ىزدەنىمپازدىعىمەن ي. ي. مەچنيكوۆتىڭ سۇيىكتى شاكىرتىنە اينالدى.
جاستىق ماكسيماليزممەن ۆلاديمير ستۋدەنتتەر اراسىنداعى دەمونستراتسيالار مەن ءتۇرلى قارسىلىقشارالاردىڭ اراسىندا دا جۇرگەن. ەكىنشى كۋرسىندا ونى ستۋدەنتتەرءدى ارانداتىپ، كوتەرىلىسۇيىمداستىرۋشى, بۇلىكشى دەپ ايىپتاپ، ۋنيۆەرسيتەتتەن شەتتەتپەك بولادى.
ودەسسا جاندارمدارى ۆ.حاۆكيندى ساياسي بۇلىكشى ازاماتتار ءتىزىمىنە «نارودنايا ۆوليا» تەرروريستىك پارتياسىنىڭ مۇشەسى رەتىندە تىركەپ الادى.پوليتسيا حاۆكيننىڭ ءىزىن اڭدىپ، ارقاشان باقىلاۋدا ۇستايدى. شاكىرتىنىڭ تالانتىن تاني بىلگەن ۇستازى پروفەسسور يليا يليچ مەچنيكوۆ تە پروگرەسسيءۆتى ويلاي بىلەتىن جان بولعاندىقتان، پوليتسيا ونى دا مەملەكەتكە سەنىمسىز دەپ تابادى.
حاۆكين ۋنيۆەرسيتەتتەن قۋعىن كورىپ، ءوزىنىڭ عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىسىن ءناتيجەسىز قالدىرۋدان قاتتى قورقاتىن. ول ءۇشىن بۇل اقىرزامانمەن تەڭ ەدى. ايتسە دە، ناعىز تالانتتاردى تاني العانۋنيۆەرسيتەتتىڭ عىلىمي كەڭەسى حاۆكيننەن بولەك تاعى ەكى ستۋدەنتتى وقۋدان شىعارماۋدى ءجون كورەدى.ءبىر جاعىنان وقۋىن ارىقاراي جالعاستىرۋىنا ۇستازى ي. مەچنيكوۆتىڭ دە ىقپالى جۇرمەي قويمايدى.
1884 جىلى ەل ىشىندە قاتتى ءدۇمپۋ بولىپ،حالىقشىل-رەۆوليۋتسيونەرلەر ءىى الەكساندر پاتشانى ولتىرەدى. بيلىك بۇل وقيعادان كەيىن «نارودنايا ۆوليا» تەرروريستىك پارتياسىنىڭ مۇشەلەرىن قۋدالاي باستايدى. سونداي-اق حالىق بيلەۋشىسىن ەۆرەيلەر ءولتىردى دەگەن سىبىس شىعىپ، ودەسسادا ولاردىڭ ءجۇرىپ-تۇرۋى قيىندايدى.
مۇنداي جاعدايدا ينتەرناتسيونال ستۋدەنتتەرباس ساۋعالاپ، ءوز-وزدەرىن قورعاپ، ءتونىپ تۇرعان قاتەرگە قارسى بىرىگەدى. حاۆككين كوشە توبەلەستەرىنەدە قاتىسادى. بىردە قولىنا قارۋ ۇستاعان ونى پوليتسيا تۇتقىنداپ، وزگە دە ءتارتىپ بۇزعان ستۋدەنتتەرمەن بىرگە تۇرمەگە جابادى.
حاۆكين جاستىق شاعىندا تالاي قاقتىعىستاردى باستان كەشكەن. بۇعان دەيىن دە 1882 جىلدىڭ اقپان ايىندا ۆ.حاۆكينءدى اسكەري سوتتىڭ باس پروكۋرورى سترەلنيكوۆتى ءولتىرۋدى دايىنداۋعا قاتىسقانىءۇشىن قامايدى، بىراق ونى سوتتاۋعا تاعى دا ناقتى ايعاق تابا الماي، بوساتادى. تۋرا سول جىلدىڭ كوكتەمىندە ول بوساپ شىققان سوڭ، بىرنەشە كۇن كەيىن، الدەبىرەۋلەر سترەلنيكوۆءتى پريمورسك گۇلزارىندا ءولتىرىپ كەتەدى. تۇتقىنداۋ، رەپرەسسيا، جازالاۋ ءۆلاديميردىڭ ومىرىندە قايتا باستالادى.
ءوز ەلىندە رەۆوليۋتسيا جاساعىسى كەلگەن البىرت جۇرەك پروكۋروردىڭ ولىمىنەن كەيىن ەكى جولدىڭ ءبىرىن تاڭداۋى كەرەگىن ۇعىنىپ، عىلىم جولىنا تۇسەدى.
بىراق سول ساتتەردە نوۆوروسسيسك ۋنيۆەرسيتەتى ستۋدەنتتەر مەن وقىتۋشىلاردىڭ ءسوز بوستاندىعىن تەجەپ، ەركىندىگىن شەكتەپ، ابدەن اشىندىرادى. ازات ويلى 240 ستۋدەنت بىرلەسىپ، ءبىلىم مينيسترلىگىنە وزدەرىنىڭ قىسىمنان مەزى بولعاندىعىن جەتكىزە كەلىپ، مۇنداي ورتادا عىلىمنىڭ دا ىلگەرىلەمەيتىنىن اشىپ جازادى. قىسىمنان بولەك,ستۋدەنتتەردىڭ ماتەريالدىق جاعدايى دا مۇشكىل جاعدايعا جەتىپ، ۋنيۆەرسيتەت رەكتورىنا حات جازادى. حاۆكين ەكى حاتقا دا قول قويعاندىقتان، ول تاعى دا وقۋدان شىعارىلادى. بۇل ساتتە پروفەسسورلار ستۋدەنتتەرىن اقتاپ الماي، قايتا وزدەرى باۋلىپ وتىرعان جاس شاكىرتتەرىمەن بىرلەسىپ، بۇل ۋنيۆەرسيتەتتە قىزمەت جالعاستىرۋدى توقتاتۋدى ءجون كورەدى. ولاردىڭ قاتارىندا ي. مەچنيكوۆ تە بار ەدى.
وسى جايتقا قاراماستان، 1884 ۆ.ا. حاۆكينگە كانديتتىق ديسسەرتاتسياسىن قورعاۋعا رۇقسات بەرىلەدى. بىراق حاۆكين ءوزىنىڭ مەملەكەت الدىندا قالىپتاسقان «سەنىمسىز رەپۋتاتسياسىنىڭ ارقاسىندا» ءوز ەلىندە عىلىممەن اينالىسۋىنا جانە بالا تاربيەلەپ، ۇستاز بولۋىنا شەكتەۋ قويىلادى. «نارودنايا ۆوليا» ۇيىمى تولىقتاي كۇيرەپ، حاۆكين جاقىن دوستارىنان ايرىلىپ، تءىءپتى، مينيمالدى سۋمانى دا تابا الماي، تالايلى تاعدىرى مەن بىربەتكەي مىنەزىنىڭ، جاڭاشىل كوزقاراسىنىڭ ارقاسىندا تىعىرىققا ابدەن تىرەلەدى.
وسىنداي قيىن ساتىندە وعان تاعى دا ۇستازى ي. مەچنيكوۆ قول ۇشىن سوزادى. ول شاكىرتىنە عىلىمي ىزدەنىسىن شۆەيتساريادا جالعاستىرۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى. بۇدان كەيىن ي. مەچنيكوۆ حاۆكينگە قىزمەتءىن پاريجدەگى ايگىلى ميكروبيولوگ لۋي پاستەردىڭ ينستيتۋتىندا جالعاستىرۋعا جول اشىپ بەرەدى. سول ساتتە ينستيتۋت قابىرعاسىندا تەك كىشى كىتاپحاناشى قىزمەتى عانا بوس بولعاندىقتان، حاۆكين ەش ويلانباستان كەلىسە كەتىپ، ىسكە كىرىسەدى. جۇمىس بارىسىندا قولى قالت ەتە قالعان ساتتەرىندە لاباراتورياعا بارىپ، ءتۇرلى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ، مول تاجىريبە جيناقتايدى.
ول كەزدە كوپتەگەن ايماقتاردا تىرىسقاق اۋرۋى تارالۋىنان ەپيدەميالىق جاعداي ورىن الىپ جاتتى. دارىگەر حاۆكين ءدال قازىرگى ءبىزدىڭ ەلىمىز بەن دۇنيە ءجۇزى حالىقتارى سەكىلدى كارانتين شارالارىن ساقتاعانمەن، ۆاكتسيناسىز ۆيرۋستىڭ تارالۋىن تەجەي المايتىنىن تۇسىنەدى. ول ناۋقاستارعا تەزىرەك ۆاكتسيناتسيا جاساۋ كەرەك ەكەنىن ۇعىنىپ، زەرتحاناداعى قويان مەن دوڭىز ورگانيزمىنىڭ يممۋندىق جۇيەسىن جاقسارتۋعا تالپىنادى.
جانۋارلار ارقىلى زەرتتەۋ دۇرىس تا شىعار، بىراق ۆاكتسينانىڭ ادامعا قالاي اسەر ەتەتىنى بارىنە بەلگىسىز. وسى ماقساتتا ۆ.حاۆكين ءوزىنىڭ ءۇش ساياسي ەميگرانت دوسىن پاستەر ينستيتۋتىنا كومەككە شاقىرادى.
ۆ. حاۆكين جۇمىس ىستەگەن زەرتحانا مەڭگەرۋشىسى، پروفەسسور ەميل رۋك ۆاكتسينانى ادامعا سىناقتان وتكىزۋگە بىردەن رۇقسات بەرە قويمايدى. سول سەبەپتەن ۆاكتسينا دوزاسىن ءبىرىنشى بولىپ ۆلاديمير ءارونوۆيچتىڭ ءوزى قابىلداپ كورەدى. سودان كەيىن عانا ونىڭ ەكى دارىگەر جولداسى ۆاكتسينانى وزدەرىنە سالدىرىپ، سىنايدى.
زەرتتەۋ ءساتتى اياقتالىپ، از ۋاقىت ىشىندە ۇلكەن ناتيجە كورسەتەدى. بۇل 1892 جىلدىڭ 18 ماۋسىمى بولاتىن. ۆ. حاۆكيننىڭ ۇستازدارى ي. مەچنيكوۆ پەن ل. پاستەر شاكىرتىن وسىنداي ايتۋلى كورسەتكىشىمەن قۋانا قۇتتىقتايدى. سول ءساتتە تىرىسقاق ودەسسادا دا قاتتى ءورشىپ تۇرعان ەدى.
عالىمنىڭ زامانداسى, كورنەكتى جازۋشى، ءارى دارىگەر انتون پاۆلوۆيچ چەحوۆ ۆ.حاۆكيننىڭ ۆاكتسيناسىن رەسەيدەگى تىرىسقاقپەن كۇرەسۋ ءۇشىن قولدانۋعا بولاتىندىعىن جازادى. - «ءوكىنىشكە وراي ۆ. حاۆكينءنىڭ رەسەيدە مۇلدە اتاعى جوق» جانە ول سەنىمسىزدەۋ ادام بوپ كورىنەدى، ءارى ساياسي ەميگرانت بولعاندىقتان,ەشكىم ونىڭ ۆاكتسيناسىن ەەلدىڭ تەرريتورياسىنا جولاتپايتىنىن اشىق ايتادى. ول كەزدە حاۆكيننىڭ ۆاكتسيناتسياسىنا ىرگەسىندەگى رەسەي عانا ەمەس، فرانتسيا، گەرمانيا سەكىلدى ەۋروپانىڭ وزگە دە الپاۋىت مەملەكەتتەردىڭ باكتەريولوگتەرى كۇمانمەن قارايدى. ايگىلى دارىگەر، باكتەريولوگ روبەرت كوح «بۇلاي بولۋى مۇمكىن ەمەس. ول تىرىسقاققا قارسى ەم تاباتىنداي مىقتى ەمەس دەپ،» - مويىندامايدى.
تەك ۇلىبريتانيا ءوز كولونياسى ينديا حالقىنا ۆاكتسينانى سالۋعا رۇقسات بەرەدى. سەبەبى ءدال سول ساتتە ينديا حالقى تىرىسقاقتان قاتتى زارداپ شەگىپ، 1 ملن. استام ادامنان ايرىلعان. حاۆكين ۆاكتسيناسىن سىناۋ ءۇشىن بۇل تاپتىرماس مۇمكىندىك بولدى.
1893 جىلى حاۆكين ۇلىبريتانيانىڭ مەملەكەتتىك باكتەريولوگى رەتىندە كالكۋتتاعا بارىپ، ادامدارعا ەكپە ەگە باستايدى. ارينە، «ادام ءولىمى مەن اۋرۋى تىلسىم كۇشتەردىڭ اسەرىنەن بولادى، سول سەبەپتى ونىڭ ارەكەتىنە ارالاسپاي, باعىنۋ كەرەك،» - دەپ ەسەپتەيتىن ۇندىلەر العاشىندا دارىگەر حاۆكيندى تاسپەنۇرىپ، قۋادى. حاۆكين دە قاشا جونەلمەي، ساسپاي كوستيۋمى مەن جەيدەسىن شەشىپ، ۆاكتسينانى وزىنە قابىلداپ كورسەتەدى. مۇنى كورگەن شارۋا ۇندىلەردىڭ اراسىنان 116 ەر-ازامات كەلىسىمىن بەرىپ، ۆاكتسينانى سالدىرىپ كورەدى,ناتيجەسىندە ەشكىم اۋىرمايدى. حاۆكيننىڭ بۇل جاقسىلىعى كۇللى جۇرتقا تارايدى. 2,5 جىلدا 42000 ادام ەكپە سالدىرادى. ەمدەۋ كەزىندە ءوزى دە سىرقاتتانىپ قالعان حاۆكين ەۋروپاعا ەمدەلۋگە اتتانادى. وندا جارتى جىل ايالداپ، يندياعا قايتا ورالىپ، تاعى 30000 ادامعا ەكپە سالىپ، ميلليونداعان حالىقتى ىندەتتەن قۇتقارادى.
ۆ.ا. حاۆكيننىڭ وباعا قارسى تاپقان ۆاكتسيناسىن دا ايتپاي كەتۋ مۇمكىن ەمەس. سەبەبى الەم تىرىسقاققا قاراعاندا، وبادان كوپ زارداپ شەكتى. 1896 جىلى بۇل ەپيدەميانىڭ نەگىزگى وشاعى ينديانىڭ ۇلكەن قالالارىنىڭ ءبىرى بومبەيدە پايدا بولدى.
ۆلاديمير حاۆكين بومبەيگە كەلىپ،مەديتسينالىق كوللەدجدەن ءبىر بولمەءنى يەمدەنىپ, وعان قوسا وزىنە ءتورت تەحنيكالىق پەرسونالدى كومەكشىلىككە الىپ, زەرتحاناسىن ەگەۋقۇيرىق سالىنعان تورلار مەن ءتىرى وبا قوزدىرعىشتارعا تولتىرىپ تاستايدى.
تالاي جاننىڭ ءومىرى قىرشىنىنان قيىلىپ جاتقانىن كورگەن حاۆكين كۇنىنە 12-14 ساعات جان اياماي جۇمىس ىستەپ، 3 ايدان كەيىن ۆاكتسينانى جاساپ شىعادى. ەڭ ءبىرىنشىۆاكتسينانى ەگەۋقۇيرىققا سالىپ كورىپ، ەشبىرى اۋىرماعاندىقتان، حاۆكين تاعى دا كوز جەتكىزۋ ءۇشىن 10 ەسەگە دەيىن دوزاسىن ارتتىرىپ، ءوز دەنەسىنە سالىپ كوردى. بۇدان كەيىن حاۆكيننىڭ بويىندا وبانىڭ بەلگىسى ءالسىن-ءالسىن بىلىنە باستايدى. بىراق دارىگەر اۋرۋدى ەلەمەي، ءوز تىرشىلىگىنىڭ قامىمەن ءجۇرىپ، تەز ايىعىپ شىعادى.
بۇدان كەيىن ۆاكتسينانى مەديتسينا كوللەدجىنىڭ ستۋدەنتتەرى مەن وقىتۋشىلارى سالىپ كورەدى. ءساتتى اياقتالعان سوڭ بومبەيتۇرمەسىندە جازاسىن وتەۋشى ازاماتتارعا سالىنا باستايدى.
حاۆكين وبامەن كۇرەسۋ ءۇشىن ۆاكتسينا ويلاپ تاپقان ورىن ۋاقىت وتە تەك وسى قالاداعى عانا ەمەس, بارلىق جەر جۇزىندەگى ەڭ كەرەمەت ەپيدەميولوگيالىق جانە باكتەريالوگيالىق ورتالىققا اينالادى.
ۇندىستاندا 1909 جىلعا دەيىن – 8 ميلليون ادامعا، ال 1940 جىلى – 35 ميلليون ادامعا ۆ.حاۆكيننىڭ وباعا قارسى ۆاكتسيناسى ەگىلگەن.سونىمەن قاتار ول بۇل ەلدە كەزەڭ-كەزەڭءىمەن پايدا بولعان تىرىسقاقپەن دە ءبىر ءسات دامىلداماي، كۇرەس جۇرگىزە الدى. ول 18 جىل بويى ءوز كاسىبىن ادال اتقاردى. حاۆكين 1915 جىلى سۇيىكتى جۇمىسىن تاستاپ، ەۋروپاعا ورالدى. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە اتاقتى باكتەريولوگ ۇلىبريتانيانىڭ اسكەري كافەدراسىندا مايدانعا اتتانعان اسكەريلەرءدى ۆاكتسيناتسيالاۋدى باسقاردى.
ول ءومىرىنىڭ سوڭعى 15 جىلىن پاريجدە قايىرىمدىلىقپەن اينالىسا ءجۇرىپ وتكىزەدى. ول ءوزى ۇنەمى كەزدەستىرەتىن قاۋىپ-قاتەرگە وتباسىن يتەرمەلەۋگە قۇقىعى جوق ەكەنىن ايتىپ، ەشقاشان ۇيلەنبەي ومىردەن وتەدى. ولىمىنەن ءبىر جىل بۇرىن ول ءوزىنىڭ جەكە قاراجاتىنا (500 مىڭ فرانك) جاس عالىمدارعا ارنالعان قور قۇرۋدى تاپسىرىپ كەتەدى.
ادىرنا ۇلتتىق پورتالى
