اكتريسا، ونەرتاپقىش حەدي لامارردىڭ ءومىر جولى
حەدي لامارر – ەكران ارقىلى ميلليونداردىڭ جۇرەگىن جاۋلاعان اكتريسا عانا ەمەس، كۇللى ادامزات يگىلىگىنە جاراپ تۇرعان GSM, GPS, Bluetooth جانە Wi-Fi 802.11-ءدىڭ پايدا بولۋىنا اسەر ەتكەن ونەرتاپقىش. 1942 جىلى ول سيگنال بەرۋ ارناسى ديناميكالىق تۇردە وزگەرەتىن بايلانىس جۇيەسىن ويلاپ تاپتى. الايدا، ونىڭ بۇل تاپقىرلىعى جارتى عاسىر وتكەن سوڭ عانا مويىندالىپ، ۇيالى بايلانىس پەن Wi-Fi-دىڭ پايدا بولۋىنا نەگىز بولدى.
حەديدىڭ ءومىرى سان سۇرلەۋلى، قىزىقتى. تىرىسىندە ونىڭ ارتىنان تالاي «اڭىز»، «ميف» ەرىپ، ىلعي باسى داۋعا قالىپ جۇرگەن. ەگەر ونىڭ ءومىرى جايلى فيلم تۇسىرىلسە، بۇل ءىستى ەشكىم باتىلدانىپ قولعا الماس ەدى. ونىڭ ەڭ العاشقى ەروتيكالىق فيلمگە ءتۇسۋى مەن اركىمنىڭ باعىنا بۇيىرا بەرمەيتىن گولليۆۋدتاعى باس اينالدىرار اتاعى، ۋىس-ۋىس گونورارى، ساڭ مىڭداعان تابىنۋشىلارى، مۇنىڭ ءبارى دە ادامزات ومىرىنە تۇبەگەيلى اسەر ەتكەن GSM, GPS, Bluetooth جانە زاماناۋي Wi-Fi جۇيەلەرىمەن سالىستىرعاندا، ەكىنشى دەڭگەيگە ىسىرىلىپ قالادى.
حەدۆيگ ەۆا ماريا كيسلەر 1914 جىلى ۆەنادا ەۆرەي وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. بانك جۇرگىزۋشىسى گەرترۋدا مەن پيانيست ەميل كيسلەردىڭ جالعىز قىزى 16 جاسقا تولعاندا، تەاتر مەكتەبىنە ءتۇسىپ، كينوعا تۇسە باستايدى. ەۋروپالىق «ەكستاز» فيلمىندەگى اشىق ستسەنالى رولىمەن ونى بۇكىل ەل تانىپ، تابالاي باستايدى. سەبەبى ول ۋاقىتتاردا مۇنداي فيلمدەر مۇلدە جوق، ءارى كورەرمەن دە قابىلداي المايتىن. ناتيجەسىندە بۇل كارتينانى بىرقاتار مەملەكەتتەردە كورسەتۋگە تىيىم سالىنىپ، بىرنەشە جىلدان كەيىن تسەنزۋرانىڭ سۇزگىسىنەن ابدەن ءوتىپ قانا كورەرمەنگە جول تارتادى.
فيلم شىققان جىلى اتا-اناسىنىڭ ماجبۇرلەۋىمەن جاس قىز ۇلكەن قارۋ وندىرەتىن اۆستريالىق ميلليونەر فريتس ماندلعا تۇرمىسقا شىقتى. كۇيەۋى ەڭ ءبىرىنشى جانجالدى ءفيلمنىڭ بۇكىل كوشىرمەسىن ساتىپ الۋعا تىرىستى.
ماندل ۆەرسال شارتىن بۇزا وتىرىپ، گەرمانيا مەن ۆەنگريانىڭ جاڭا قارۋ-جاراق جۇيەلەرىن ساتىپ، ءوزىنىڭ جاعدايىن تومەندەتىپ الادى. بۇل جاعداي
حەدي ەكەۋىنىڭ قارىم-قاتىناسىنا اسەر ەتپەي قويمايدى.
سىرتىنان قاراعاندا حەدي ءسان-سالتاناتقا كومىلىپ، عاجاپ قامالدا تۇراتىن، ءومىرى ەرتەگىدەي جانعا ۇقسايتىن. بىراق وعان جارى ماندل ادەتتەگىدەي جوعارى كلاسستى كولىككە نەمەسە اسىل تۇقىمدى تۇلپارعا قاراعانداي كوزقاراس تانىتۋشى ەدى. ال اقىلى كوركىنە ساي حەدي قۇر قۋىرشاق بولۋدى قالامايتىن.
ماندل قۋىرشاقتاي ايەلىن ءوز سەرىكتەستەرىنە كورسەتىپ، ماقتانۋدى جانى سۇيەتىن. حەدي، ءتىپتى، تەحنيكالىق جينالىستارعا دا قاتىساتىن. سۇلۋلىعىمەن بارلىق جاننىڭ ەسىن الىپ قانا قويماي، جيىندا ايتىلعان بارلىق پىكىر، ويدى ەسىنە ساقتاپ الاتىن. ويتكەنى وعان بۇدان وزگە ينتەللەكتۋال ورتا مەن تانىم كەڭەيتەر اڭگىمە ايتاتىن كەشتەر جوق ەدى.
ماندلدىڭ زەرتحانالارى نەگىزىنەن قارۋ جاساۋمەن اينالىساتىن. كەيىن بەلگىلى بولعانداي، ول سول جەردە ءجۇرىپ تەحنيكتەر تالقىلايتىن ماسەلەلەردىڭ ءمانىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ قانا قويماي، كوپ نارسەنى بايىپتاپ، جيناعان تاجىريبەسىن كەيىن ۇتقىر، ءارى قاراپايىم جاڭالىق جاساۋدا كادەگە جاراتقان ەكەن. بىراق ونىڭ بۇل جاڭالىقتىڭ تولىقتاي ءبىتىپ، تارالۋىنا ءالى دەپ ۋاقىت بار ەدى. سول ساتتەردە ول التىن تورداعى ومىردەن ابدەن مەزى بوپ، تەك قۇتىلۋدىڭ عانا جولىن قاراستىرىپ جۇرگەن-ءدى.
ءتورت جىلدىق ءساتسىز نەكەدەن كەيىن، كۇتۋشىسىنە ۇيىقتاتىن ءدارى قوسىپ بەرىپ، ونىڭ فورماسىن كيىپ الىپ، فراۋ ماندل قوسىمشا ەسىكتەن قاشىپ شىعادى.
كۇيەۋىنىڭ كەڭسەسىندەگى اڭگىمەلەردەن كەيىن اسكەري قاۋىپتىڭ اۋقىمىنا ابدەن قانىق ول ەۋروپادا قالۋعا جۇرەكسىنىپ، «نورمانديا» پاروحودىمەن لوندوننان نيۋ-يورككە قاراي بەت الادى.
اتىشۋلى دەبيۋتىنىڭ سالدارىنان ونىڭ اتى ۇمىتىلا باستاعاندىقتان، ول گولليۆۋدتىڭ تابالدىرىعىنان دا اتتاي المايدى. پۋبليكا جاقسى قابىلداپ، رەپۋتاتسياسى دۇرىس بولۋى ءۇشىن ءوز ەسىمىن اۋىستىرادى. سونىمەن، حەدۆيگ كيسلەر ءبىر ساتتە حەدي لاماررعا اينالىپ شىعا كەلەدى.
بۇدان كەيىنگى وقيعالار ادام ايتسا عاجايىپقا اينالادى. ول كەزدە ەشكىمنىڭ تۇسىنە دە كىرمەيتىن مانساپ جولىنداعى العاشقى – $ 30 ميلليونعا قول جەتكىزەدى. ايتپاقشى، ول وسىنداي تابىسقا كەنەلتكەن العاشقى كەلىسىمشارتىنا سول «نورمانديا» بورتىندا قول قويادى. كەيىن MGM ستۋدياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى لۋي مەيەرمەن بىرلەسە جۇمىس ىستەيدى.
وسى ۋاقىتتا دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ الاۋى جالىنداپ، ءفاشيزمنىڭ ءورتى ەۋروپانى جالماعان بولاتىن. حەدي ءوز وتانىندا بولعان جايدىڭ ءبارىن جۇرەگىنە جاقىن قابىلدادى. ويتكەنى ول ەۆرەي ەدى. سوندىقتان قۇراما شتاتتاردا قورعانىس قابىلەتىن نىعايتۋ شارالارى اياسىندا ۇلتتىق ونەرتاپقىشتار كەڭەسى قۇرىلعان كەزدە، ول بىردەن كەڭەسكە ءوز قىزمەتىن ۇسىنۋعا شەشىم قابىلدايدى. ونىڭ باسىندا ميلليونداعان يدەيالار ءوندىرىلىپ جاتتى جانە ول بار جۇرەگىمەن ءفاشيزمدى اياعىمەن جانشۋدى قالادى. كەدەرگىگە ءتوزىمدى راديوبايلانىس تەحنولوگياسىن جاساۋ ول ءۇشىن وپ-وڭاي بولادى. تاراتقىش پەن قابىلداعىشتى قالايدا سينحورنيزتسيالاپ، كەڭ اۋقىمدا جيىلىكتى كەزدەيسوق تۇردە وزگەرتۋ كەرەك ەكەندىگىن ويلاپ تابادى.
كەڭەستىڭ بۇل يدەياعا كوزقاراسىن انىقتاۋ قيىن ەمەس. ولار كۇلىمكوز گولليۆۋد سۇلۋىنا قورعانىس وبليگاتسيالارىن ساتۋ ءۇشىن وزىنە تابيعات بەرگەن سىيدى پايدالانۋعا كەڭەس بەرىلەدى.
ول راسىمەن دە 7 ميلليون جيناي الدى: 25 مىڭ تولەگەن ادام ونىڭ سۇلۋلىعىنا قاراپ، بەتىنەن سۇيە الاتىن. ءيا، وعان نيەت بىلدىرۋشىلەر دە كوپ بولدى. بىراق ونىڭ يدەيالارى دجوردج انتەيلمەن كەزدەسكەنشە سۇرانىسقا يە بولماي قالدى.
امەريكالىق اۆانگارد كومپوزيتور دجوردج انتەيل ءوزى سەكىلدى ونەر دەسە، ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن جاندار سەكىلدى جيىرماسىنشى جىلداردىڭ باسىندا پاريجگە كوشىپ كەلدى. وندا داڭققا كەنەلىپ، ءتىپتى زاماناۋي ونەردىڭ بەلدى وكىلى سولومون گۋگگەنحايمنىڭ ستيپەندياسىن الدى. پابلو پيكاسسو، دجەيمس دجويس، ەزرا پاۋند سىندى تانىمال ادامدارمەن جاقسى ارالاستى. بەرلين سيمفونيالىق وركەسترىنىڭ شاقىرۋىمەن دجوردج انتەيل گەرمانياعا كوشىپ، ستراۆينسكيمەن كەزدەسىپ، گيتلەر رەجيمىنىڭ كۇشەيۋىن ءوز كوزىمەن كورەدى. 1936 جىلى امەريكاعا ورالىپ، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس تۋرالى بولجامدى كىتاپ جازادى.
1940 جىلدىڭ جازىندا، كەرەمەت كەشتەردىڭ بىرىندە، حەدي لامارر دجوردج انتەيلمەن تانىسادى. ەكەۋى دە سوعىس كەزىندە ادامدارعا قالاي كومەكتەسۋ كەرەك ەكەنىن ويلانىپ، اڭگىمەسى جاراسا كەتەدى. لامارردى ەڭ العاش مۇقيات تىڭداعان ادام وسى كومپوزيتور بولدى. كوپ ۇزاماي ەكەۋى قايتا كەزدەسىپ، حەديدىڭ ۇزاق كۇتكەن يدەياسى قولداۋ تاپتى.
ول كەزدە ميكروەلەكترونيكا اتىمەن جوق ەدى. باعدارلامالاناتىن جالعىز قۇرال – مەحانيكالىق رويال! ونىڭ مەحانيزمى تەڭىز تورپەداسىنىڭ كورپۋسىنا سىياتىنداي ىقشامدى بولدى. بۇل ونەرتابىس تاعى بىرنەشە اي بويى ەگجەي-تەگجەيلى پىسىقتالىپ، ءوتىنىم 1940 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا ۇلتتىق ونەرتاپقىشتار كەڭەسىنىڭ توراعاسى چارلز كەتتەرينگكە جىبەرىلدى.
ءوتىنىم كەتتەرينگتىڭ جەتەكشىلىگىمەن دايىندالعان جۇزدەگەن مىڭ باسقا ونەرتابىستاردىڭ ىشىنەن ىرىكتەلىپ، 1942 جىلى تامىزدا «قۇپيا حابارلاما جۇيەسىنە» اقش-تىڭ №2,292,387 پاتەنتى بەرىلدى.
قوس اۆتور گونوراردان باس تارتىپ، ۇكىمەتكە سىيعا تارتتى. وكىنىشكە وراي، بۇل ونەرتابىس ءوز ۋاقىتىنان الدەقايدا ەرتە تۋعان ەكەن. اقش اسكەري-تەڭىز كۇشتەرىنىڭ باسشىلىعى پاتەنتكە كۇمانمەن قارادى. ولار جىلدار بويى بۇل ناتيجەلى ءىستى قۇپيادا ساقتادى. جيىلىكتى سەكىرۋ كونتسەپتسياسى تەك سوعىستان كەيىن ەلەكترونيكانىڭ دامۋىمەن قايتا جانداندى.
1957 جىلدان باستاپ سيلۆانيا فيرماسىنىڭ ينجەنەرلەرى مەحانيكالىق كومپونەنتتەردىڭ ورنىنا جارتىلاي وتكىزگىش كومپونەنتتەردى پايدالانا وتىرىپ، "قۇپيا حابارلامالار جۇيەسى" يدەياسىمەن تاجىريبە جاساپ، "كەڭجولاقتى سيگنال" تەرمينى پايدا بولدى. سەكسەنىنشى جىلداردىڭ ورتاسىندا پەنتاگون بىرقاتار پاتەنتتەردىڭ قۇپياسىن اشتى، سول ساتتە عانا "كەڭجولاقتى سيگنالدىڭ" ارتىقشىلىقتارى ازاماتتاردىڭ تۇتىنۋىنا قول جەتىمدى بولدى. بۇعان CDMA راديوتەلەفونى قازىرگى كەزدەگى ەڭ بەلگىلى مىسال بولا الادى.
1959 جىلى دجوردج انتەيل ونەرتابىستىڭ تاعدىرىن، كەلەشەگىن بىلمەسى قايتىس بولدى. حەدي لامارر بۇدان كەيىنگى بەس ءساتسىز نەكەسىنەن كەيىن (فريتس ماندلدى ەسەپتەمەگەندە) بۇكىل بايلىعىنان ايرىلىپ، فلوريداداعى قارتتار ۇيىندە قايتىس بولدى.
ەندى، وسىنداي نازىك جاندىنىڭ جاساعان ىستەرىن سانامالاي وتىرىپ، ونىڭ كوز تويماس سۇلۋ اكتريسالىعىنان بولەك، ەرەكشە تۇلعاسىن دا تانىساق:
- ءبىز ونىڭ ويلاپ تاپقان ونەرتابىستارىن كۇندەلىكتى پايدالانامىز;
- GSM, GPS, Bluetooth جانە Wi-Fi 802.11 سەكىلدى تاپتىرماس جۇيەلەردىڭ نەگىزىن جاسادى;
- ول اشىق بايلانىس ارنالارى ءۇشىن اقپاراتتى شيفرلاۋ پرينتسيپتەرىن ويلاپ تاپتى;
- ونىڭ ارقاسىندا ءسىز ءوز Wi-Fi كانالىڭىزدا وزگە بىرەۋ "وتىر" دەپ قورىقپايسىز.
حەدي لاماردىڭ ونەرتابىسى بولماسا، اسكەري سپۋتنيكتەر ۇشپايتىن، ۇيالى تەلەفوندار جۇمىس ىستەمەيتىن، ال ناۆيگاتسيالىق جۇيەلەر تۋرالى ايتۋدىڭ قاجەتى دە جوق.
ءيا، بالكىم، مۇنىڭ ءبارىن وزگە بىرەۋ سوڭىنا دەيىن جۇزەگە اسىرعان بولار، بىراق ءبىر فاكت – يدەيا گولليۆۋدتىق جۇلدىزدىكى ەكەنى داۋسىز.
جۇلدىزدىڭ بۇل كەرەمەت ءىسىن ەنتۋزياستار كەزدەيسوق ءبىلىپ، حەديدى كونگرەسستىڭ قۇرمەت مەدالىنە جانە IEEE ناگراداسىنا ۇسىنادى. بىراق قولداۋ تاپپايدى.
تەك 1997 جىلى Electronic Frontier-ءدىڭ ناگراداسىنا يە بولدى. 82 جاستاعى اكتريسا «ءدال ۋاقىتىندا بەردىڭدەر!» - دەپ رەنىش تانىتىپ، ماراپاتتاۋ راسىمىنە قاتىسپايدى. جۋرناليستەرگە سۇحبات تا بەرمەيدى.
سىيلىقتى جالعىز ۇلى ەنتوني لوۋدەر الادى.
حەدي لامارر كينەموتوگرافياعا قوسقان ۇلەسى ءۇشىن گولليۆۋدتىڭ داڭق اللەياسىندا ءوز جۇلدىزىن يەمدەندى. ال 9 قاراشا – اكتريسانىڭ تۋعان كۇنى – اقش-تا ونەرتاپقىشتار كۇنى رەتىندە بەلگىلەندى.
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
