Aktrısa, ónertapqysh Hedı Lamarrdyń ómir joly
Hedı Lamarr – ekran arqyly mıllıondardyń júregin jaýlaǵan aktrısa ǵana emes, kúlli adamzat ıgiligine jarap turǵan GSM, GPS, Bluetooth jáne Wi-Fi 802.11-diń paıda bolýyna áser etken ónertapqysh. 1942 jyly ol sıgnal berý arnasy dınamıkalyq túrde ózgeretin baılanys júıesin oılap tapty. Alaıda, onyń bul tapqyrlyǵy jarty ǵasyr ótken soń ǵana moıyndalyp, uıaly baılanys pen Wi-Fi-dyń paıda bolýyna negiz boldy.
Hedıdiń ómiri san súrleýli, qyzyqty. Tirisinde onyń artynan talaı «ańyz», «mıf» erip, ylǵı basy daýǵa qalyp júrgen. Eger onyń ómiri jaıly fılm túsirilse, bul isti eshkim batyldanyp qolǵa almas edi. Onyń eń alǵashqy erotıkalyq fılmge túsýi men árkimniń baǵyna buıyra bermeıtin Gollıvýdtaǵy bas aınaldyrar ataǵy, ýys-ýys gonorary, sań myńdaǵan tabynýshylary, munyń bári de adamzat ómirine túbegeıli áser etken GSM, GPS, Bluetooth jáne zamanaýı Wi-Fi júıelerimen salystyrǵanda, ekinshi deńgeıge ysyrylyp qalady.
Hedvıg Eva Marııa Kısler 1914 jyly Venada evreı otbasynda dúnıege kelgen. Bank júrgizýshisi Gertrýda men pıanıst Emıl Kıslerdiń jalǵyz qyzy 16 jasqa tolǵanda, teatr mektebine túsip, kınoǵa túse bastaıdy. Eýropalyq «Ekstaz» fılmindegi ashyq senaly rolimen ony búkil el tanyp, tabalaı bastaıdy. Sebebi ol ýaqyttarda mundaı fılmder múlde joq, ári kórermen de qabyldaı almaıtyn. Nátıjesinde bul kartınany birqatar memleketterde kórsetýge tyıym salynyp, birneshe jyldan keıin enzýranyń súzgisinen ábden ótip qana kórermenge jol tartady.
Fılm shyqqan jyly ata-anasynyń májbúrleýimen jas qyz úlken qarý óndiretin avstrııalyq mıllıoner Frı Mandlǵa turmysqa shyqty. Kúıeýi eń birinshi janjaldy fılmniń búkil kóshirmesin satyp alýǵa tyrysty.
Mandl Versal shartyn buza otyryp, Germanııa men Vengrııanyń jańa qarý-jaraq júıelerin satyp, óziniń jaǵdaıyn tómendetip alady. Bul jaǵdaı
Hedı ekeýiniń qarym-qatynasyna áser etpeı qoımaıdy.
Syrtynan qaraǵanda Hedı sán-saltanatqa kómilip, ǵajap qamalda turatyn, ómiri ertegideı janǵa uqsaıtyn. Biraq oǵan jary Mandl ádettegideı joǵary klassty kólikke nemese asyl tuqymdy tulparǵa qaraǵandaı kózqaras tanytýshy edi. Al aqyly kórkine saı Hedı qur qýyrshaq bolýdy qalamaıtyn.
Mandl qýyrshaqtaı áıelin óz seriktesterine kórsetip, maqtanýdy jany súıetin. Hedı, tipti, tehnıkalyq jınalystarǵa da qatysatyn. Sulýlyǵymen barlyq jannyń esin alyp qana qoımaı, jıynda aıtylǵan barlyq pikir, oıdy esine saqtap alatyn. Óıtkeni oǵan budan ózge ıntellektýal orta men tanym keńeıter áńgime aıtatyn keshter joq edi.
Mandldyń zerthanalary negizinen qarý jasaýmen aınalysatyn. Keıin belgili bolǵandaı, ol sol jerde júrip tehnıkter talqylaıtyn máselelerdiń mánin tereń túsinip qana qoımaı, kóp nárseni baıyptap, jınaǵan tájirıbesin keıin utqyr, ári qarapaıym jańalyq jasaýda kádege jaratqan eken. Biraq onyń bul jańalyqtyń tolyqtaı bitip, taralýyna áli dep ýaqyt bar edi. Sol sátterde ol altyn tordaǵy ómirden ábden mezi bop, tek qutylýdyń ǵana jolyn qarastyryp júrgen-di.
Tórt jyldyq sátsiz nekeden keıin, kútýshisine uıyqtatyn dári qosyp berip, onyń formasyn kıip alyp, fraý Mandl qosymsha esikten qashyp shyǵady.
Kúıeýiniń keńsesindegi áńgimelerden keıin áskerı qaýiptiń aýqymyna ábden qanyq ol Eýropada qalýǵa júreksinip, «Normandııa» parohodymen Londonnan Nıý-Iorkke qaraı bet alady.
Atyshýly debıýtiniń saldarynan onyń aty umytyla bastaǵandyqtan, ol Gollıvýdtyń tabaldyryǵynan da attaı almaıdy. Pýblıka jaqsy qabyldap, repýtaııasy durys bolýy úshin óz esimin aýystyrady. Sonymen, Hedvıg Kısler bir sátte Hedı Lamarrǵa aınalyp shyǵa keledi.
Budan keıingi oqıǵalar adam aıtsa ǵajaıypqa aınalady. Ol kezde eshkimniń túsine de kirmeıtin mansap jolyndaǵy alǵashqy – $ 30 mıllıonǵa qol jetkizedi. Aıtpaqshy, ol osyndaı tabysqa keneltken alǵashqy kelisimshartyna sol «Normandııa» bortynda qol qoıady. Keıin MGM stýdııasynyń negizin qalaýshy Lýı Meıermen birlese jumys isteıdi.
Osy ýaqytta dúnıejúzilik soǵystyń alaýy jalyndap, fashızmniń órti Eýropany jalmaǵan bolatyn. Hedı óz otanynda bolǵan jaıdyń bárin júregine jaqyn qabyldady. Óıtkeni ol evreı edi. Sondyqtan Qurama Shtattarda qorǵanys qabiletin nyǵaıtý sharalary aıasynda Ulttyq ónertapqyshtar keńesi qurylǵan kezde, ol birden keńeske óz qyzmetin usynýǵa sheshim qabyldaıdy. Onyń basynda mıllıondaǵan ıdeıalar óndirilip jatty jáne ol bar júregimen fashızmdi aıaǵymen janshýdy qalady. Kedergige tózimdi radıobaılanys tehnologııasyn jasaý ol úshin op-ońaı bolady. Taratqysh pen qabyldaǵyshty qalaıda sınhornızııalap, keń aýqymda jıilikti kezdeısoq túrde ózgertý kerek ekendigin oılap tabady.
Keńestiń bul ıdeıaǵa kózqarasyn anyqtaý qıyn emes. Olar kúlimkóz Gollıvýd sulýyna qorǵanys oblıgaııalaryn satý úshin ózine tabıǵat bergen syıdy paıdalanýǵa keńes beriledi.
Ol rasymen de 7 mıllıon jınaı aldy: 25 myń tólegen adam onyń sulýlyǵyna qarap, betinen súıe alatyn. Iá, oǵan nıet bildirýshiler de kóp boldy. Biraq onyń ıdeıalary Djordj Anteılmen kezdeskenshe suranysqa ıe bolmaı qaldy.
Amerıkalyq avangard kompozıtor Djordj Anteıl ózi sekildi óner dese, ishken asyn jerge qoıatyn jandar sekildi jıyrmasynshy jyldardyń basynda Parıjge kóship keldi. Onda dańqqa kenelip, tipti zamanaýı ónerdiń beldi ókili Solomon Gýggenhaımnyń stıpendııasyn aldy. Pablo Pıkasso, Djeıms Djoıs, Ezra Paýnd syndy tanymal adamdarmen jaqsy aralasty. Berlın sımfonııalyq orkestriniń shaqyrýymen Djordj Anteıl Germanııaǵa kóship, Stravınskıımen kezdesip, Gıtler rejıminiń kúsheıýin óz kózimen kóredi. 1936 jyly Amerıkaǵa oralyp, ekinshi dúnıejúzilik soǵys týraly boljamdy kitap jazady.
1940 jyldyń jazynda, keremet keshterdiń birinde, Hedı Lamarr Djordj Anteılmen tanysady. Ekeýi de soǵys kezinde adamdarǵa qalaı kómektesý kerek ekenin oılanyp, áńgimesi jarasa ketedi. Lamarrdy eń alǵash muqııat tyńdaǵan adam osy kompozıtor boldy. Kóp uzamaı ekeýi qaıta kezdesip, Hedıdiń uzaq kútken ıdeıasy qoldaý tapty.
Ol kezde mıkroelektronıka atymen joq edi. Baǵdarlamalanatyn jalǵyz qural – mehanıkalyq roıal! Onyń mehanızmi teńiz torpedasynyń korpýsyna syıatyndaı yqshamdy boldy. Bul ónertabys taǵy birneshe aı boıy egjeı-tegjeıli pysyqtalyp, ótinim 1940 jyldyń jeltoqsanynda Ulttyq ónertapqyshtar keńesiniń tóraǵasy Charlz Ketterıngke jiberildi.
Ótinim Ketterıngtiń jetekshiligimen daıyndalǵan júzdegen myń basqa ónertabystardyń ishinen iriktelip, 1942 jyly tamyzda «Qupııa habarlama júıesine» AQSh-tyń №2,292,387 patenti berildi.
Qos avtor gonorardan bas tartyp, úkimetke syıǵa tartty. Ókinishke oraı, bul ónertabys óz ýaqytynan áldeqaıda erte týǵan eken. AQSh Áskerı-teńiz kúshteriniń basshylyǵy patentke kúmánmen qarady. Olar jyldar boıy bul nátıjeli isti qupııada saqtady. Jıilikti sekirý konepııasy tek soǵystan keıin elektronıkanyń damýymen qaıta jandandy.
1957 jyldan bastap Sılvanııa fırmasynyń ınjenerleri mehanıkalyq komponentterdiń ornyna jartylaı ótkizgish komponentterdi paıdalana otyryp, "qupııa habarlamalar júıesi" ıdeıasymen tájirıbe jasap, "Keńjolaqty sıgnal" termıni paıda boldy. Sekseninshi jyldardyń ortasynda Pentagon birqatar patentterdiń qupııasyn ashty, sol sátte ǵana "Keńjolaqty sıgnaldyń" artyqshylyqtary azamattardyń tutynýyna qol jetimdi boldy. Buǵan CDMA radıotelefony qazirgi kezdegi eń belgili mysal bola alady.
1959 jyly Djordj Anteıl ónertabystyń taǵdyryn, keleshegin bilmesi qaıtys boldy. Hedı Lamarr budan keıingi bes sátsiz nekesinen keıin (Frı Mandldy eseptemegende) búkil baılyǵynan aırylyp, Florıdadaǵy qarttar úıinde qaıtys boldy.
Endi, osyndaı názik jandynyń jasaǵan isterin sanamalaı otyryp, onyń kóz toımas sulý aktrısalyǵynan bólek, erekshe tulǵasyn da tanysaq:
- biz onyń oılap tapqan ónertabystaryn kúndelikti paıdalanamyz;
- GSM, GPS, Bluetooth jáne Wi-Fi 802.11 sekildi taptyrmas júıelerdiń negizin jasady;
- ol ashyq baılanys arnalary úshin aqparatty shıfrlaý prınıpterin oılap tapty;
- onyń arqasynda siz óz Wi-Fi kanalyńyzda ózge bireý "otyr" dep qoryqpaısyz.
Hedı Lamardyń ónertabysy bolmasa, áskerı spýtnıkter ushpaıtyn, uıaly telefondar jumys istemeıtin, al navıgaııalyq júıeler týraly aıtýdyń qajeti de joq.
Iá, bálkim, munyń bárin ózge bireý sońyna deıin júzege asyrǵan bolar, biraq bir fakt – ıdeıa gollıvýdtyq juldyzdyki ekeni daýsyz.
Juldyzdyń bul keremet isin entýzıastar kezdeısoq bilip, Hedıdi Kongresstiń qurmet medaline jáne IEEE nagradasyna usynady. Biraq qoldaý tappaıdy.
Tek 1997 jyly Electronic Frontier-diń nagradasyna ıe boldy. 82 jastaǵy aktrısa «Dál ýaqytynda berdińder!» - dep renish tanytyp, marapattaý rásimine qatyspaıdy. Jýrnalısterge suhbat ta bermeıdi.
Syılyqty jalǵyz uly Entonı Loýder alady.
Hedı Lamarr kınemotografııaǵa qosqan úlesi úshin Gollıvýdtyń Dańq alleıasynda óz juldyzyn ıemdendi. Al 9 qarasha – aktrısanyń týǵan kúni – AQSh-ta ónertapqyshtar kúni retinde belgilendi.
"Adyrna" ulttyq portaly
