ءبىزدىڭ انىقتاما
- مىڭجىلقى بەردىقوجاەۆ – قىزىلوردا قالاسىنىڭ تۋماسى. قاراعاندى مەملەكەتتىك مەديتسينا اكادەمياسىنىڭ تۇلەگى، «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن رەسەي اسكەري-مەديتسينالىق اكادەمياسىندا (سانكت-پەتەربور) كلينيكالىق تاجىريبەدەن وتكەن. 2008 جىلدان باستاپ استانا قالاسىنداعى ۇلتتىق نەيروحيرۋرگيا ورتالىعىندا مي-قان تامىرلارى بولىمىندە جۇمىس ىستەدى. 2014 جىلى الماتىداعى №7 قالالىق اۋرۋحانادا ينتەرۆەنتسيالىق حيرۋرگيا ءبولىمىن اشۋعا مۇرىندىق بولدى. وتاندىق ەندوۆاسكۋليارلى نەيروحيرۋرگيانىڭ نەگىزىن قالاعان مىڭجىلقى بەردىقوجاەۆ 2016 جىلدان الماتى قالالىق ورتالىق كلينيكالىق اۋرۋحانادا نەيروحيرۋرگيا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى.
– مىڭجىلقى سايلاۋۇلى، دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى (ۆوز) قازاقستانداعى قاۋىپتى جاعدايعا الاڭداپ وتىر. «قازاقستاندا پنەۆمونيانىڭ تۇسىنىكسىز ءورشۋى كوروناۆيرۋستىڭ جاڭا ءتۇرى بولۋى مۇمكىن. ەلدە COVID-19 ۆيرۋسىن جۇقتىرۋدىڭ كۇرت ءوسۋى وسى نۇسقانىڭ دالەلى»، – دەپ، جەنەۆادا وتكەن بريفينگتە دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى باعدارلاماسىنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى مايكل رايان مالىمدەدى. حالىقارالىق ماماننىڭ وسىنداي قورىتىندىسىمەن كەلىسەسىز بە؟
– سوڭعى ايتىلىپ جاتقان قورىتىندى بويىنشا، دياگنوستيكادا قاتەلىكتەر بولۋى مۇمكىن. ءورشىپ بارا جاتقان ىندەتكە جاڭادان پايدا بولعان كوروناۆيرۋستىڭ اسەرى بولۋى دا ىقتيمال. بۇل دياگنوز جاڭا ۆيرۋستىق دەرت – Covid-2 نەمەسە سovid-19. «ۆوز» بۇل دەرتتى وسى ينفەكتسيامەن بايلانىستىرادى. مۇنى اتيپيالىق پنەۆمونيا دەپ باتىل جانە قورىقپاي ايتۋ قاجەت. COVID-19 ەل اراسىندا پنەۆمونيانىڭ وسى ءتۇرىنىڭ ورشۋىنە، ىندەتتىڭ اسقىنۋىنا الىپ كەلدى. بۇل جايتتى اشىپ ايتىپ، مويىنداۋعا ءتيىسپىز. پنەۆمونيانى انتيباكتەريالدى تەراپيامەن اۋرۋحانادان تىس ەمدەپ جازادى. بۇگىندە بۇل تەراپياعا ۆيرۋسقا قارسى جانە گورمونالدى ءدارى-دارمەكتەر، انتيكواگۋليانتتار تاعايىندالىپ جاتىر، الايدا بۇل ەمدەۋ حاتتاماسىندا جوق. ەسەسىنە بۇلار كوروناۆيرۋستىڭ حاتتاماسىنا ەنگەن. امبۋلاتورلىق دەڭگەيدە دە وسى جاعداي. ونى «اتيپيالىق پنەۆمونيا» دەپ تولىق ايتۋعا بولادى. ال ونىڭ قوزدىرعىشى – COVID-19. قازىرگى كەزدە تەك پتر-تەستىلەۋمەن راستالعان SARS-CoV-2 جاعدايلارىن عانا ستاتيستيكاعا ەنگىزىپ وتىرادى. بۇل ستاتيستيكا ءالى كۇنگە دەيىن شىندىققا جاناسپايدى.
– دەمەك، بىزدەگى «كۆي»-عا دۇرىس دياگنوز قويىلماعان با، الدە ونىڭ باسقا سەبەبى بار ما؟ ماسەلەن، كوروناۆيرۋستىڭ ءولىم-ءجىتىمىن ازايتىپ كورسەتۋ ءۇشىن پنەۆمونيا دەي سالۋى مۇمكىن بە؟
– مەنىڭ ويىمشا، دياگنوز دۇرىس قويىلىپ جاتىر، بىراق ونىڭ ءتۇسىندىرىلۋى (ينتەرپرەتاتسياسى) باسقا بولىپ تۇر. ءىس جۇزىندە اۋرۋحانادا ءحالى ناشارلاعان سىرقاتتارعا كوروناۆيرۋس ينفەكتسياسىنىڭ حاتتاماسىندا كورسەتىلگەن ءدارى-دارمەكپەن ەم-دوم تاعايىندالۋدا. ال قاعاز جۇزىندە ولاردى «اۋرۋحانادان تىس پنەۆمونيا» ەسەبىندە كورسەتۋدە.
ءبىزدىڭ جۇيەنىڭ وي-قىرىن جاقسى بىلەتىن ادام رەتىندە ايتايىن: جاعداي قالىپقا كەلگەننەن كەيىن، ايقاي-شۋدىڭ كوكەسىن كورەمىز. سەبەبى – ازىرگى ەم-دوم كلينيكالىق حاتتاماعا ساي ەمەس. اۋرۋحانادان تىس پنەۆمونيا جاعدايىندا انتيۆيرۋستى ءدارى-دارمەك تاعايىندالماۋى قاجەت. قازاقستاندا پتسر-تەستىلەۋى وڭ ناتيجە كورسەتكەندەردى عانا كوروناۆيرۋس جۇقتىرعانداردىڭ ەسەبىنە ەنگىزەدى.
قازىرگى مالىمەت شىنايى جاعدايمەن ۇيلەسپەيدى. كومپيۋتەرلىك توموگرافيا جانە رەنتگەن زەرتتەۋى ناتيجەسىندە دالەلدەنگەن اتيپيالىق پنەۆمونيا جاعدايلارى تىكەلەي سovid-پەن بايلانىستى. ونى «كوروناۆيرۋستىق پنەۆمونيا» دەپ وزگەرتىپ، ءازىر تەك پتسر سىناماسىمەن عانا راستالاتىن ستاتيستيكانى قايتا قاراۋ قاجەت. الەمگە ايگىلى دجون حوپكينس اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ مالىمەتىنشە، كوروناۆيرۋس سىناماسى اۋرۋدىڭ ءتۇرلى ساتىسىندا ءارتۇرلى ناتيجە كورسەتۋى، سونىڭ ىشىندە تەرىس ناتيجە كورسەتۋى دە مۇمكىن.
– الەمدىك باسىلىمدار قىتايدىڭ مالىمەتىنە سىلتەمە جاساپ، قازاقستاندا كوروناۆيرۋستىڭ جاڭا ءتۇرى – قاۋىپتى پنەۆمونيا تارالىپ جاتىر دەپ حابارلايدى. راسىندا دا، بىزدە تارالىپ جاتقان پنەۆمونيا كوروناۆيرۋسقا قاراعاندا قاۋىپتى بولعانى ما؟
– بۇل سول نيۋ-يورك پەن يتاليانى جايلاعان كوروناۆيرۋس، بىزگە جەتكەندە وزگەرىسكە ۇشىراپ، قاۋىپتىلىك دەڭگەيى ارتتى. اۋرۋلارعا ەم قولدانعاندا، حالىقارالىق كلاسسيفيكاتسياعا سۇيەنبەۋ كەرەك. سونىڭ سالدارىنان مەديتسينالىق كومەك كەش كورسەتىلەدى، كەيبىر ناۋقاستاردى اۋرۋحاناعا جاتقىزبايدى، ءولىم-ءجىتىم دە كوبەيدى.
ۇيدەن كەلىپ ەمدەلەتىندەرگە ستاتسيوناردا باكتەرياعا قارسى تەراپيا تاعايىندالادى. وعان ۆيرۋسقا قارسى پرەپاراتتار، گورموندىق دارىلەر مەن انتيكواگۋليانتتار كىرەدى. ال پنەۆمونيانىڭ ەمدەۋ حاتتاماسىنا ونداي پرەپاراتتار ەنبەيدى. بۇنىڭ بارلىعى كوروناۆيرۋستىق ينفەكتسيانى ەمدەۋ حاتتاماسىنا جاتادى. امبۋلاتوريالىق دەڭگەيدە نەمەسە ۇيدە جاتىپ ەمدەلەتىندەر دە سونداي دارىلەردى ىشەدى. ەمحانا پاتسيەنتتەرىنە كوروناۆيرۋستىق ينفەكتسيا حاتتاماسىنا كىرەتىن دارىلەر تاعايىندالادى. ال ونداي جاعدايلار «اۋرۋحانادان تىس پنەۆمونيا» رەتىندە تىركەلەدى.
بارلىعى تىنىشتالعاننان كەيىن، وسى جاعدايلارعا ايىپپۇل سانكتسيالارى سالىنۋى ابدەن مۇمكىن. ونى ءجۇز پروتسەنتتىك سەنىممەن ايتۋعا بولادى. سەبەبى – ەمدەۋ شارالارى كلينيكالىق حاتتاماعا سايكەس كەلمەيدى. اۋرۋحانادان تىس پنەۆمونيا كەزىندە ۆيرۋسقا قارسى پرەپاراتتار بولماۋى ءتيىس.
– مىڭجىلقى مىرزا، ءسىز «فەيسبۋكتەگى» ءوز پاراقشاڭىزدا جۇرگىزىلىپ جاتقان ەم دۇرىس ەمەس دەپ جازدىڭىز. وسىنداي قورىتىندىعا كەلۋىڭىزدىڭ سەبەبى نەدە؟
– ەل اۋماعىنان كوپتەگەن ناۋقاستار حابارلاسىپ جاتىر. باسىندا ۆيرۋس جۇقتىرعان ناۋقاستار پتسر قورىتىندىسى بويىنشا اۋرۋحاناعا ءتۇسىپ، ال پتسر-تەست انىقتالماعاندار ۇيىندە جاتىپ ەمدەلۋگە ءماجبۇر بولدى. بۇل جاعداي بەلگىلى: اۋرۋى انىقتالماعان ناۋقاستار دارىلەردى وڭدى-سولدى ساتىپ الىپ، ءوز بەتتەرىمەن ۋىستاپ ىشۋگە كوشتى. سول سەبەپتى دە پاراتسەتامول مەن انتيبيوتيكتەر تاپشى بولىپ جاتىر. ول جاعدايدان وزدەرىڭىز دە حاباردارسىزدار. سوڭعى كەزدەرى حالىق تاڭنىڭ اتىسىنان كەش باتقانعا دەيىن ءدارىحانادا كەزەكتە تۇرادى. پاراتسەتامول الۋدىڭ ءوزى قيىن بولدى.
مىنانى ەستە ۇستاۋ كەرەك: پتسر-تەست بويىنشا دياگنوزى انىقتالماعان ناۋقاستار اۋرۋحاناعا جاتقىزىلىپ، كوروناۆيرۋس الگوريتمى بويىنشا تەك اۋرۋحانا جاعدايىندا (ستاتسيونار) عانا ەمدەلەدى. قازىر كوپتەگەن ناۋقاستار ۇيىنە وتتەگى باللونىن قويىپ العاندارى جونىندە الەۋمەتتىك جەلىلەردە جارىسا جازىپ جاتىر. قۇزىرلى ورىندار بۇل ماسەلەگە قاتىستى «وتتەگى باللونىن پايدالانىپ، ناۋقاستار ۇيلەرىندە ەمدەلىپ جاتىر» دەپ ءۇنسىز وتىر.
كلينيكالىق ەم – كلينيكالىق حاتتاماعا ساي بولۋى كەرەك. سونىمەن قاتار اۋرۋحاناعا جاتپاعان، بىراق پنەۆمونياعا شالدىققان ناۋقاس باكتەرياعا قارسى ەم الىپ ءجۇر، ال ونى ەمدەۋدىڭ تەراپيالىق تاسىلىندە ۆيرۋسقا قارسى گورمونالدى ءدارى-دارمەك، ياعني كوروناۆيرۋس ينفەكتسياسىن ەمدەيتىن حاتتاماداعى دارىلەر بار. ءدال وسىنداي ءتاسىلدى ەمحانالار دا قولدانىپ كەلەدى. ياعني، ەمحاناعا قارالۋعا كەلگەن ناۋقاستاردى كوروناۆيرۋسقا قارسى دارىلەرمەن ەمدەپ جاتىر. رەسمي تۇردە ونى «اۋرۋحاناعا تۇسپەگەن پنەۆمونيا» دەپ سانايدى. ءبىزدىڭ جۇيە قالاي جۇمىس ىستەيتىنىن بىلە وتىرىپ، كەيىن ءبارى اياقتالىپ، جاعداي تۇراقتالعان سوڭ، بىزگە ايىپپۇل سانكتسيالارى سالىنادى دەپ 100 پايىز سەنىممەن ايتۋعا بولادى. ويتكەنى ەم-دوم كلينيكالىق حاتتاماعا ساي ەمەس. ياعني، ول جاي عانا پنەۆمونيا بولسا، ونى ەمدەۋدە ۆيرۋسقا قارسى دارىلەر قولدانباۋى كەرەك ەدى.
– ءولىم-ءجىتىم مەن ىندەتكە شالدىققاندارعا قاتىستى جۇرگىزىلىپ جاتقان رەسمي ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرمەن كەلىسپەيتىنىڭىز جونىندەگى پىكىرىڭىز الەۋمەتتىك جەلىدە جاريالاندى. نارازى پىكىرىڭىزدىڭ ناقتى سەبەبىن بىلۋگە بولا ما؟
– مەن الەۋمەتتىك جەلىدە جاريالانعان ۆيدەوۇندەۋدىڭ استىنا جازعان پوستىمدا ەلىمىزدە كوروناۆيرۋسقا قاتىستى ستاتيستيكانىڭ شىندىققا جاناسپايتىنىن ايتقىم كەلگەن. رەنتگەن نەمەسە كومپيۋتەرلىك توموگرافيا ادامنىڭ اتيپيالىق پنەۆمونياعا شالدىققانىن كورسەتكەن كەزدە، ونى كوروناۆيرۋس ينفەكتسياسى دەپ تانىپ، پتسر-تەستتەرگە قاتىستى ويىندى توقتاتۋ كەرەك. ول دەگەنىمىز – پتسر-تەست كورسەتكەن فاكتىلەردى عانا كوروناۆيرۋس دەپ ەسەپتەۋ تەرىس. ويتكەنى كەشە دجون حوپكينس ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زەرتتەۋى شىقتى. وندا اۋرۋدىڭ ءارتۇرلى ساتىسىندا پتسر-تەست ءارتۇرلى ناتيجە كورسەتەتىنى دالەلدەنگەن. ياعني، تەست ۆيرۋستى بىردە تاپسا، بىردە جالعان ناتيجە كورسەتەتىنى انىقتالعان.
مەن coronavirus2020.kz سايتىنان ءولىم-ءجىتىم تۋرالى ستاتيستيكانى قاراپ شىقتىم. ستاتيستيكا قاتتى ءبىر وزگەرىپ، جاڭارىپ جاتقان جوق. سايتتا كوروناۆيرۋس ينفەكتسياسىنان قازا تاپقان قازاقستاندىقتاردىڭ سانى 360 ادامنىڭ اينالاسىندا دەپ كورسەتىلگەن. بۇل ستاتيستيكاعا ەلىمىزدە پنەۆمونيادان تىركەلىپ جاتقان كوپ ءولىم-ءجىتىم قوسىلماي وتىر. ال قازىرگى پنەۆمونيا كوپ جاعدايدا ۆيرۋستى ينفەكتسيادان بولعان اۋرۋ. سوندىقتان ونى «اتيپيالىق پنەۆمونيا» دەپ تولىق سەنىممەن ايتۋعا بولادى. ياعني، ەلىمىزدەگى وسى اتيپيالىق پنەۆمونيانى جاڭا كوروناۆيرۋس ينفەكتسياسى تۋدىرىپ وتىر. بۇل فاكتىنى مويىنداۋ كەرەك.
– اسىرەسە الماتى مەن استانالىق اۋرحانالاردا ورىن جەتىسپەۋىنەن ناۋقاستار ۇيدە، ءوز بەتتەرىمەن ەم قابىلداۋعا ءماجبۇر بولىپ وتىرعانىن جاسىرىپ قايتەمىز؟
– رەسمي مالىمەتتەرگە قاراساق، اكىمدەر مەن دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنىڭ شەنەۋنىكتەرى حالىق الدىنا شىعىپ، تەلەارنالار ارقىلى ايتىپ جاتىر: ورىن جەتەدى، اۋرۋحانالار 80 پايىزعا عانا تولىپ تۇر دەپ.
– دەگەنمەن، الەۋمەتتىك جەلىلەر مەن ناقتى جاعدايعا قاراساق، ناۋقاستارعا ورىن جەتپەي جاتقانىن جوققا شىعارا المايمىز عوي...
– ول جاعىنان حابارسىزبىن، اۋرۋحانادا ورىن بار سياقتى عوي... شاماسى، بۇل ۇيىمداستىرۋعا قاتىستى ماسەلە بولسا كەرەك. بۇرىن-سوڭدى مۇنداي ىندەتكە كىم بەتپە-بەت كەلىپتى؟! بارلىق جەردى ساسقالاق پەن ۇرەي جاۋلاپ العان سياقتى...
– ۇكىمەتتىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرىسىندا قر پرەزيدەنتى ق.-ج.توقاەۆ: «ءبىزدىڭ ەلىمىزدە بەلگىسىز وكپە قابىنۋى پايدا بولعانىن ستاتيستيكامىز ەسكەرمەي جاتىر. پنەۆمونيا ەكەنى راس پا؟ شىن مانىندە بۇل بار ما، جوق پا؟ وسى پنەۆمونيا كەسىرىنەن بولعان ءولىم-ءجىتىم قانداي؟» – دەدى. پرەزيدەنتتىڭ ءوزى تۇسىنبەي وتىرعان جاعدايدى ءسىز قالاي باعالايسىز؟
– البەتتە، مەن ەل پرەزيدەنتىنىڭ سوزىنە تۇسىنىك بەرە الماسپىن... بىراق مەديتسينا تىلىمەن ايتساق، ءاربىر پنەۆمونيانىڭ ءوزىنىڭ قوزدىرعىشى بولۋى كەرەك: اۋرۋحاناداعى پنەۆمونيانىڭ قوزدىرعىشى 90–44 پايىز ارالىعىندا «پنەۆموكوكك» دەگەن باكتەريا جىلىنا بەلگىلى ءبىر مولشەردە كەزدەسەدى. بۇرىندارى قايتىس بولعان ناۋقاستاردىڭ سانى از ەدى: ونىمەن تەك 5 جاسقا دەيىنگى بالالار مەن 60 جاستان اسقان، يممۋنيتەتى تومەن ادامدار اۋىرادى.
ودان كەيىنگىسى «گريبوكتى پنەۆمونيا» ورگانيزمدە ۆيچ-ينفەكتسياسى مەن تۋبۋركۋلەزى بار ناۋقاستاردان تابىلسا، ونىڭ ارتى جاقسى بولمايتىنى بەلگىلى. شىنىمەن دە، پنەۆموكوككتى ەمدەي الماي وتىرساق، ءبىزدىڭ مەديتسينا وسى اۋرۋدى جازا الماي وتىر دەگەن پىكىر ورىن الادى. ونىڭ باسقا سەبەبى بارىن – ۆيرۋستىق ىندەت ەكەندىگى رەسمي باق-تا از ايتىلىپ جاتقان جوق. ەگەر ول – كوروناۆيرۋستىق پنەۆمونيا بولماسا، قىتايلار ايتپاقشى، ءبىزدىڭ ەلدە تاعى ءبىر ۆيرۋس تارالىپ جاتىر دەگەن ءسوز، سونى انىقتاۋىمىز كەرەك. مەنىڭ ويىمشا، بۇل ىندەت – كوروناۆيرۋستىق پنەۆمونيا ەكەنىن مويىنداۋىمىز كەرەك.
– دەنساۋلىق ساقتاۋ ءمينيسترى تسوي مىرزانىڭ ۇكىمەتتىڭ كەڭەيتىلگەن ماجىلىسىندە ايتۋىنشا، «ۆيرۋستىق پنەۆمونيانىڭ سانى – 7348, ال باكتەريالىق ءتۇرى – 9759, بۇل ادەتتەگى پنەۆمونيا»، – دەيدى. گازەتتىڭ قاراپايىم وقىرمانىنا ۆيرۋستىق جانە باكتەريالىق ينفەكتسيانىڭ ايىرماشىلىعى قانداي ەكەنىن ءتۇسىندىرىپ بەرىڭىزشى؟
– ينفەكتسيالاردىڭ ايىرماسى – ناۋقاستىڭ بويىنداعى اۋرۋ بەلگىلەرىنە بايلانىستى. ەگەر ناۋقاسقا ۆيرۋسقا قارسى ءدارى-دارمەكتەردىڭ اسەرى بولماسا، جاڭادان شىققان پرەپاراتتاردى قولدانۋ كەرەك.
ەگەر ۆيرۋستىق پنەۆمونيا تۇماۋدىڭ اسەرىنەن بولسا، تۇماۋعا قارسى قولدانىلاتىن – تاميفليۋ، ينگاۆيرين، ت.ب. پرەپاراتتارمەن ەمدەلەدى، ونىڭ اسەرى دە ءتيىمدى بولادى. بىراق ىندەتتىڭ بەسىنشى كۇنى ۆيرۋستىق پنەۆمونيا اسقىنىپ، باكتەريالىق پنەۆمونياعا اينالادى. ۆيرۋسقا باكتەريا قوسىلىپ، ىندەتتىڭ تارالۋىن اسقىندىرادى. سوندىقتان ونىڭ ۆيرۋستىق ءتۇرىن باكتەريالىق تۇرمەن شاتاستىرۋعا بولمايدى.
– بيلىك كۆي بويىنشا اقپاراتتى جاسىرىپ وتىرعان جوق پا؟ ويتكەنى كوروناۆيرۋستىڭ بارلىق زاردابىن پنەۆمونياعا اپارىپ جاباتىن سياقتى... ءسىز قانداي ءۋاج ايتار ەدىڭىز؟
– مەنىڭ ويىمشا، ۇكىمەت ەشتەڭەنى جاسىرىپ وتىرعان جوق: تەست قورىتىندىسى بويىنشا، دياگنوستيكالىق ناتيجە وڭ نەمەسە تەرىس ەكەندىگى جاريالاۋدا. تەست ناتيجەسىندە ەشتەڭە انىقتالماسا، ونىڭ كوروناۆيرۋس ەمەستىگى ايتىلۋدا. پتسر زەرتتەۋدەن باسقا دا كلينيكالىق كورسەتكىشتەر بار، ول جاعدايدا كومپيۋتەرلىك توموگرافيا بويىنشا كوروناۆيرۋستىق پنەۆمونيا انىقتالىپ جاتادى. پتسر دياگنوزدى انىقتاماسا، كت-دا كوروناۆيرۋسقا سايكەس كەلەتىن اۋرۋ بەلگىسى بولسا، وندا ناۋقاس ادام كوروناۆيرۋس دەپ ەمدەلۋى كەرەك.
– قازاقستاندا وسى ىندەتتىڭ كەسىرىنەن بولعان ءولىم-ءجىتىمنىڭ مالىمەتتەرى جاريا بولىپ جاتىر. وسى قاۋىپتىڭ شەگى، بۇل سۇمدىقتىڭ توقتايتىن كۇنى بار ما؟
– توقتايدى! ءبىز كەشە عانا وزبەكستانداعى دامبانىڭ جارىلعانىن كوردىك: توپان سۋ اۋىلدارعا جايىلىپ، ودان ءارى قاراي جەرگە ءسىڭىپ كەتتى. زاقىم كەلگەن اۋىلداردا قۇرىلىس جۇرگىزىلىپ، ءۇي سالىنىپ جاتىر. قازاقستانعا ايتارلىقتاي قاتەرى بولعان جوق. بۇل ىندەت تە سول سياقتى: بارلىق ادام ىندەتكە شالدىقپايدى، حالىقتىڭ باسىم بولىگى ءتوزىمدى، 80 پايىزدان استامى جەڭىل تۇرىمەن اۋىردى، 15–20 پايىزى اۋىر ينفەكتسياعا شالدىعىپ، تەك ءبىر پايىزعا جەتەر-جەتپەس بولىگى عانا قايتىس بولدى. باستىسى – ءبىز ۇرەيدى جەڭە ءبىلۋىمىز كەرەك.
ال دۇنيەجۇزىلىك ستاتيستيكا بويىنشا، كوروناۆيرۋس جۇقتىرعانداردىڭ 3-4 پايىزى عانا قايتىس بولۋى مۇمكىن. ءبىز سول دەرەكتەن اسىپ كەتكەن جوقپىز. حالىق ۇرەي ۇستىندە ەكەنى راس. ەگەر پنەۆمونيانىڭ ءبارىن كوروناۆيرۋس دەپ ەسەپتەيتىن بولساق، شامامەن 150–200 مىڭ ادام ىندەتكە شالدىعادى، ونىڭ 2-3 مىڭى عانا قايتىس بولدى دەگەن بولجام بار. بىزدەگى اۋرۋلاردى 200 مىڭ ادامعا شاعاتىن بولساڭىز، بۇل 1,5 پايىزدى عانا قۇرايدى. حالىققا وسى جاعدايدى دۇرىستاپ ءتۇسىندىرۋىمىز كەرەك.
مەنىڭ دارىگەرلىك ۇستانىمىم وسى – ىندەتتىڭ جاعدايىنا ساياساتتى ارالاستىرعىم كەلمەيدى. ادەتتە قاراپايىم ادام ءتۇسىندىرۋدى قاجەت ەتەدى: ينفەكتسيانىڭ قاتتى ءجۇرىپ جاتقانىن، ادام اعزاسى وعان قارسى كۇرەسە الا ما، جوق پا، سوعان بايلانىستى اۋرۋدىڭ زاردابىنان 2 پايىز ادام عانا كوز جۇمادى دەسەك، جاعداي ءبىرشاما تۇسىنىكتى بولار ەدى.
– ءيا، ەل ىشىنە تاراپ جاتقان قاۋەسەت تە، سان ءتۇرلى اقپارات تا جەتەرلىك: جەر جۇزىندەگى بارلىق ادام اۋىرادى، دەنساۋلىعى ناشارى كوز جۇمىپ، مىقتىلارى عانا امان قالادى-مىس دەگەن ءسوز دە بار. وسى جاعدايعا بايلانىستى قانداي دارىگەرلىك پىكىر بىلدىرەر ەدىڭىز؟
– تەلەديداردان ساعات سايىن «ماسكا كيىڭىزدەر»، «ادام كوپ جينالعان جەرگە بارماڭىزدار»، «اسا قاجەت بولماسا، قوعامدىق كولىككە وتىرماڭىزدار»، «قولىڭىزدى ءجيى جۋىپ ءجۇرىڭىز» دەگەندەي ت.ب. ەسكەرتۋلەر ايتىلىپ جاتىر. وسى قاراپايىم پروفيلاكتيكالىق شارالار ساقتالاتىن بولسا، قازاقستاننىڭ 18 ميلليون حالقى ءبارى بىردەي اۋرۋى مىندەتتى ەمەس، شامامەن 300–400 مىڭ ادام اۋىرىپ، كەيىننەن ينفەكتسيا جويىلىپ كەتۋى مۇمكىن. سونىمەن قاتار جەڭىل تۇرىمەن اۋىرىپ جۇرگەندەردىڭ ءبىر-ەكى كۇن مۇرىندارى پىسىلداپ، قىزۋى كوتەرىلىپ، ءدام مەن ءيىس سەزبەۋى مۇمكىن. ولار دەر كەزىندە ەم السا، ودان كەيىن شاپقىلاپ كەتەتىندەرى كوپ. ەگەر وسىنىڭ ءبارىن ءبىر ستاتيستيكاعا توپتاستىراتىن بولساق، كوز جۇمعان ادامداردىڭ پايىز مولشەرى تومەن بولادى. وسى ماسەلەنى ەشكىم اشىق ايتپاي وتىر.
«وكىمەت قىرىپ جاتىر» دەگەن قاۋەسەتكە قاتىستى ايتارىم: ناۋقاستارعا دۇرىس دياگنوز قويىلىپ، ەمدەۋ شارالارى جۇرگىزىلىپ جاتىر، حالىق وسى جاعدايدى تۇسىنسە ەكەن دەيمىن. ارينە، ارامىزدان كەتىپ قالعانداردى قايتارا المايمىز... البەتتە، مەندە دە كۇدىك بار، وعان سەبەپ – حالىق اش، الەۋمەتتىك جاعىنان وتە قاتتى قىسىلىپ جاتقاندىقتان، ءار اقپاراتتى وزدەرىنىڭ جاعدايىنا قاراي اۋدارىپ قابىلداۋى مۇمكىن.
– ءبىر رەت وسى ۆيرۋسقا شالدىققان ادام قايتادان اۋىرۋى مۇمكىن بە؟
– ەگەر ول ادام اۋرۋعا شالدىققان ناۋقاستىڭ قاسىنا بارىپ، ونىمەن تىعىز قارىم-قاتىناستا بولسا، ينفەكتسيانى قايتادان جۇقتىرىپ الۋى مۇمكىن. دارىگەرلەر اراسىندا وسى دەرتپەن اۋىرىپ، كەيىننەن جازىلىپ، جۇمىسقا شىققان سوڭ، قايتادان جۇقتىرىپ العان جاعدايدى ەستىدىم.
– «فەيسبۋكتا» جاريالانعان جازباڭىزعا قاتىستى كوممەنتاريلەردىڭ اراسىندا سىزگە: «پرەزيدەنت توقاەۆقا جاعدايدى جەتكىزىڭىز، ءسىزدىڭ پىكىرىڭىز سالماقتى، ءسىزدى تىڭدايدى» دەيتىندەر بار. وسىنداي ۇسىنىستارعا وراي نە ايتار ەدىڭىز؟
– مەنىڭ ويىمشا، قازىرگى تاڭدا تارالىپ جاتقان بارلىق اقپارات پرەزيدەنتكە جەتىپ جاتىر. توقاەۆ – كوزى اشىق، تاجىريبەسى مول ادام. دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترىنە شىمكەنتتەگى ۆولونتەر دارىگەر ايدا «ناۋقاستار ءدارىسىن ءوزى ساتىپ الىپ، تاماقتارىن العىزىپ جاتىر» دەگەندەي جانايقايىن جەتكىزدى. ءوز كەزەگىندە مينيستر تسوي مىرزا ۆولونتەر-دارىگەردى تىڭداپ، «حالىقتىق باقىلاۋ» قاۋىمىن اشىپ، ايدانى سول ۇيىمعا جەتەكشىلىككە قويدى. ەگەر ەل ىشىندە كومەك الا الماي جاتقاندار بولسا، جاعدايدى ۆيدەوعا ءتۇسىرىپ، سول باقىلاۋشى قاۋىمعا تىكەلەي جولداۋىنا بولادى. سوندىقتان پرەزيدەنت سالا ماماندارىنا جەتكىلىكتى تۇردە نۇسقاۋ بەردى دەپ سەنەمىن. ماعان اقورداعا شىعۋدىڭ قاجەتى جوق. پرەزيدەنتتىڭ باسىن اۋىرتاتىن باسقا دا ماسەلەلەر جەتەدى. ال ىندەتكە قاتىستى جۇمىس قۇزىرلى مينيسترلىك اينالىساتىن ماسەلە دەپ ويلايمىن.
– سۇحباتىڭىزعا راحمەت، مىڭجىلقى مىرزا! ەلگە جاساعان ەڭبەگىڭىزگە جەتىستىك تىلەيمىز!
باقىتگۇل ماكىمباي،
"دات" گازەتى. 16.072020
