Bizdiń anyqtama
- Myńjylqy Berdiqojaev – Qyzylorda qalasynyń týmasy. Qaraǵandy memlekettik medıına akademııasynyń túlegi, «Bolashaq» baǵdarlamasymen Reseı áskerı-medıınalyq akademııasynda (Sankt-Peterbor) klınıkalyq tájirıbeden ótken. 2008 jyldan bastap Astana qalasyndaǵy Ulttyq neırohırýrgııa ortalyǵynda mı-qan tamyrlary bóliminde jumys istedi. 2014 jyly Almatydaǵy №7 qalalyq aýrýhanada ıntervenııalyq hırýrgııa bólimin ashýǵa muryndyq boldy. Otandyq endovaskýlıarly neırohırýrgııanyń negizin qalaǵan Myńjylqy Berdiqojaev 2016 jyldan Almaty qalalyq Ortalyq klınıkalyq aýrýhanada neırohırýrgııa bóliminiń meńgerýshisi.
– Myńjylqy Saılaýuly, Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy (VOZ) Qazaqstandaǵy qaýipti jaǵdaıǵa alańdap otyr. «Qazaqstanda pnevmonııanyń túsiniksiz órshýi koronavırýstyń jańa túri bolýy múmkin. Elde COVID-19 vırýsyn juqtyrýdyń kúrt ósýi osy nusqanyń dáleli», – dep, Jenevada ótken brıfıngte Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy baǵdarlamasynyń atqarýshy dırektory Maıkl Raıan málimdedi. Halyqaralyq mamannyń osyndaı qorytyndysymen kelisesiz be?
– Sońǵy aıtylyp jatqan qorytyndy boıynsha, dıagnostıkada qatelikter bolýy múmkin. Órship bara jatqan indetke jańadan paıda bolǵan koronavırýstyń áseri bolýy da yqtımal. Bul dıagnoz jańa vırýstyq dert – Covid-2 nemese Sovid-19. «VOZ» bul dertti osy ınfekııamen baılanystyrady. Muny atıpııalyq pnevmonııa dep batyl jáne qoryqpaı aıtý qajet. COVID-19 el arasynda pnevmonııanyń osy túriniń órshýine, indettiń asqynýyna alyp keldi. Bul jaıtty ashyp aıtyp, moıyndaýǵa tıispiz. Pnevmonııany antıbakterıaldy terapııamen aýrýhanadan tys emdep jazady. Búginde bul terapııaǵa vırýsqa qarsy jáne gormonaldy dári-dármekter, antıkoagýlıanttar taǵaıyndalyp jatyr, alaıda bul emdeý hattamasynda joq. Esesine bular koronavırýstyń hattamasyna engen. Ambýlatorlyq deńgeıde de osy jaǵdaı. Ony «atıpııalyq pnevmonııa» dep tolyq aıtýǵa bolady. Al onyń qozdyrǵyshy – COVID-19. Qazirgi kezde tek PTR-testileýmen rastalǵan SARS-CoV-2 jaǵdaılaryn ǵana statıstıkaǵa engizip otyrady. Bul statıstıka áli kúnge deıin shyndyqqa janaspaıdy.
– Demek, bizdegi «KVI»-ǵa durys dıagnoz qoıylmaǵan ba, álde onyń basqa sebebi bar ma? Máselen, koronavırýstyń ólim-jitimin azaıtyp kórsetý úshin pnevmonııa deı salýy múmkin be?
– Meniń oıymsha, dıagnoz durys qoıylyp jatyr, biraq onyń túsindirilýi (ınterpretaııasy) basqa bolyp tur. Is júzinde aýrýhanada hali nasharlaǵan syrqattarǵa koronavırýs ınfekııasynyń hattamasynda kórsetilgen dári-dármekpen em-dom taǵaıyndalýda. Al qaǵaz júzinde olardy «aýrýhanadan tys pnevmonııa» esebinde kórsetýde.
Bizdiń júıeniń oı-qyryn jaqsy biletin adam retinde aıtaıyn: jaǵdaı qalypqa kelgennen keıin, aıqaı-shýdyń kókesin kóremiz. Sebebi – ázirgi em-dom klınıkalyq hattamaǵa saı emes. Aýrýhanadan tys pnevmonııa jaǵdaıynda antıvırýsty dári-dármek taǵaıyndalmaýy qajet. Qazaqstanda PR-testileýi oń nátıje kórsetkenderdi ǵana koronavırýs juqtyrǵandardyń esebine engizedi.
Qazirgi málimet shynaıy jaǵdaımen úılespeıdi. Kompıýterlik tomografııa jáne rentgen zertteýi nátıjesinde dáleldengen atıpııalyq pnevmonııa jaǵdaılary tikeleı Sovid-pen baılanysty. Ony «koronavırýstyq pnevmonııa» dep ózgertip, ázir tek PR synamasymen ǵana rastalatyn statıstıkany qaıta qaraý qajet. Álemge áıgili Djon Hopkıns atyndaǵy ýnıversıtettiń málimetinshe, koronavırýs synamasy aýrýdyń túrli satysynda ártúrli nátıje kórsetýi, sonyń ishinde teris nátıje kórsetýi de múmkin.
– Álemdik basylymdar Qytaıdyń málimetine silteme jasap, Qazaqstanda koronavırýstyń jańa túri – qaýipti pnevmonııa taralyp jatyr dep habarlaıdy. Rasynda da, bizde taralyp jatqan pnevmonııa koronavırýsqa qaraǵanda qaýipti bolǵany ma?
– Bul sol Nıý-Iork pen Italııany jaılaǵan koronavırýs, bizge jetkende ózgeriske ushyrap, qaýiptilik deńgeıi artty. Aýrýlarǵa em qoldanǵanda, halyqaralyq klassıfıkaııaǵa súıenbeý kerek. Sonyń saldarynan medıınalyq kómek kesh kórsetiledi, keıbir naýqastardy aýrýhanaǵa jatqyzbaıdy, ólim-jitim de kóbeıdi.
Úıden kelip emdeletinderge staıonarda bakterııaǵa qarsy terapııa taǵaıyndalady. Oǵan vırýsqa qarsy preparattar, gormondyq dáriler men antıkoagýlıanttar kiredi. Al pnevmonııanyń emdeý hattamasyna ondaı preparattar enbeıdi. Bunyń barlyǵy koronavırýstyq ınfekııany emdeý hattamasyna jatady. Ambýlatorııalyq deńgeıde nemese úıde jatyp emdeletinder de sondaı dárilerdi ishedi. Emhana paıentterine koronavırýstyq ınfekııa hattamasyna kiretin dáriler taǵaıyndalady. Al ondaı jaǵdaılar «aýrýhanadan tys pnevmonııa» retinde tirkeledi.
Barlyǵy tynyshtalǵannan keıin, osy jaǵdaılarǵa aıyppul sankııalary salynýy ábden múmkin. Ony júz proenttik senimmen aıtýǵa bolady. Sebebi – emdeý sharalary klınıkalyq hattamaǵa sáıkes kelmeıdi. Aýrýhanadan tys pnevmonııa kezinde vırýsqa qarsy preparattar bolmaýy tıis.
– Myńjylqy myrza, siz «Feısbýktegi» óz paraqshańyzda júrgizilip jatqan em durys emes dep jazdyńyz. Osyndaı qorytyndyǵa kelýińizdiń sebebi nede?
– El aýmaǵynan kóptegen naýqastar habarlasyp jatyr. Basynda vırýs juqtyrǵan naýqastar PR qorytyndysy boıynsha aýrýhanaǵa túsip, al PR-test anyqtalmaǵandar úıinde jatyp emdelýge májbúr boldy. Bul jaǵdaı belgili: aýrýy anyqtalmaǵan naýqastar dárilerdi ońdy-soldy satyp alyp, óz betterimen ýystap ishýge kóshti. Sol sebepti de paraetamol men antıbıotıkter tapshy bolyp jatyr. Ol jaǵdaıdan ózderińiz de habardarsyzdar. Sońǵy kezderi halyq tańnyń atysynan kesh batqanǵa deıin dárihanada kezekte turady. Paraetamol alýdyń ózi qıyn boldy.
Mynany este ustaý kerek: PR-test boıynsha dıagnozy anyqtalmaǵan naýqastar aýrýhanaǵa jatqyzylyp, koronavırýs algorıtmi boıynsha tek aýrýhana jaǵdaıynda (staıonar) ǵana emdeledi. Qazir kóptegen naýqastar úıine ottegi ballonyn qoıyp alǵandary jóninde áleýmettik jelilerde jarysa jazyp jatyr. Quzyrly oryndar bul máselege qatysty «ottegi ballonyn paıdalanyp, naýqastar úılerinde emdelip jatyr» dep únsiz otyr.
Klınıkalyq em – klınıkalyq hattamaǵa saı bolýy kerek. Sonymen qatar aýrýhanaǵa jatpaǵan, biraq pnevmonııaǵa shaldyqqan naýqas bakterııaǵa qarsy em alyp júr, al ony emdeýdiń terapııalyq tásilinde vırýsqa qarsy gormonaldy dári-dármek, ıaǵnı koronavırýs ınfekııasyn emdeıtin hattamadaǵy dáriler bar. Dál osyndaı tásildi emhanalar da qoldanyp keledi. Iaǵnı, emhanaǵa qaralýǵa kelgen naýqastardy koronavırýsqa qarsy dárilermen emdep jatyr. Resmı túrde ony «aýrýhanaǵa túspegen pnevmonııa» dep sanaıdy. Bizdiń júıe qalaı jumys isteıtinin bile otyryp, keıin bári aıaqtalyp, jaǵdaı turaqtalǵan soń, bizge aıyppul sankııalary salynady dep 100 paıyz senimmen aıtýǵa bolady. Óıtkeni em-dom klınıkalyq hattamaǵa saı emes. Iaǵnı, ol jaı ǵana pnevmonııa bolsa, ony emdeýde vırýsqa qarsy dáriler qoldanbaýy kerek edi.
– Ólim-jitim men indetke shaldyqqandarǵa qatysty júrgizilip jatqan resmı statıstıkalyq málimettermen kelispeıtinińiz jónindegi pikirińiz áleýmettik jelide jarııalandy. Narazy pikirińizdiń naqty sebebin bilýge bola ma?
– Men áleýmettik jelide jarııalanǵan vıdeoúndeýdiń astyna jazǵan postymda elimizde koronavırýsqa qatysty statıstıkanyń shyndyqqa janaspaıtynyn aıtqym kelgen. Rentgen nemese kompıýterlik tomografııa adamnyń atıpııalyq pnevmonııaǵa shaldyqqanyn kórsetken kezde, ony koronavırýs ınfekııasy dep tanyp, PR-testterge qatysty oıyndy toqtatý kerek. Ol degenimiz – PR-test kórsetken faktilerdi ǵana koronavırýs dep esepteý teris. Óıtkeni keshe Djon Hopkıns ýnıversıtetiniń zertteýi shyqty. Onda aýrýdyń ártúrli satysynda PR-test ártúrli nátıje kórsetetini dáleldengen. Iaǵnı, test vırýsty birde tapsa, birde jalǵan nátıje kórsetetini anyqtalǵan.
Men coronavirus2020.kz saıtynan ólim-jitim týraly statıstıkany qarap shyqtym. Statıstıka qatty bir ózgerip, jańaryp jatqan joq. Saıtta koronavırýs ınfekııasynan qaza tapqan qazaqstandyqtardyń sany 360 adamnyń aınalasynda dep kórsetilgen. Bul statıstıkaǵa elimizde pnevmonııadan tirkelip jatqan kóp ólim-jitim qosylmaı otyr. Al qazirgi pnevmonııa kóp jaǵdaıda vırýsty ınfekııadan bolǵan aýrý. Sondyqtan ony «atıpııalyq pnevmonııa» dep tolyq senimmen aıtýǵa bolady. Iaǵnı, elimizdegi osy atıpııalyq pnevmonııany jańa koronavırýs ınfekııasy týdyryp otyr. Bul faktini moıyndaý kerek.
– Ásirese Almaty men astanalyq aýrhanalarda oryn jetispeýinen naýqastar úıde, óz betterimen em qabyldaýǵa májbúr bolyp otyrǵanyn jasyryp qaıtemiz?
– Resmı málimetterge qarasaq, ákimder men densaýlyq saqtaý salasynyń sheneýnikteri halyq aldyna shyǵyp, telearnalar arqyly aıtyp jatyr: oryn jetedi, aýrýhanalar 80 paıyzǵa ǵana tolyp tur dep.
– Degenmen, áleýmettik jeliler men naqty jaǵdaıǵa qarasaq, naýqastarǵa oryn jetpeı jatqanyn joqqa shyǵara almaımyz ǵoı...
– Ol jaǵynan habarsyzbyn, aýrýhanada oryn bar sııaqty ǵoı... Shamasy, bul uıymdastyrýǵa qatysty másele bolsa kerek. Buryn-sońdy mundaı indetke kim betpe-bet kelipti?! Barlyq jerdi sasqalaq pen úreı jaýlap alǵan sııaqty...
– Úkimettiń keńeıtilgen otyrysynda QR prezıdenti Q.-J.Toqaev: «Bizdiń elimizde belgisiz ókpe qabynýy paıda bolǵanyn statıstıkamyz eskermeı jatyr. Pnevmonııa ekeni ras pa? Shyn máninde bul bar ma, joq pa? Osy pnevmonııa kesirinen bolǵan ólim-jitim qandaı?» – dedi. Prezıdenttiń ózi túsinbeı otyrǵan jaǵdaıdy siz qalaı baǵalaısyz?
– Álbette, men el prezıdentiniń sózine túsinik bere almaspyn... Biraq medıına tilimen aıtsaq, árbir pnevmonııanyń óziniń qozdyrǵyshy bolýy kerek: aýrýhanadaǵy pnevmonııanyń qozdyrǵyshy 90–44 paıyz aralyǵynda «pnevmokokk» degen bakterııa jylyna belgili bir mólsherde kezdesedi. Buryndary qaıtys bolǵan naýqastardyń sany az edi: onymen tek 5 jasqa deıingi balalar men 60 jastan asqan, ımmýnıteti tómen adamdar aýyrady.
Odan keıingisi «grıbokty pnevmonııa» organızmde VICh-ınfekııasy men týbýrkýlezi bar naýqastardan tabylsa, onyń arty jaqsy bolmaıtyny belgili. Shynymen de, pnevmokokkty emdeı almaı otyrsaq, bizdiń medıına osy aýrýdy jaza almaı otyr degen pikir oryn alady. Onyń basqa sebebi baryn – vırýstyq indet ekendigi resmı BAQ-ta az aıtylyp jatqan joq. Eger ol – koronavırýstyq pnevmonııa bolmasa, qytaılar aıtpaqshy, bizdiń elde taǵy bir vırýs taralyp jatyr degen sóz, sony anyqtaýymyz kerek. Meniń oıymsha, bul indet – koronavırýstyq pnevmonııa ekenin moıyndaýymyz kerek.
– Densaýlyq saqtaý mınıstri oı myrzanyń úkimettiń keńeıtilgen májilisinde aıtýynsha, «vırýstyq pnevmonııanyń sany – 7348, al bakterııalyq túri – 9759, bul ádettegi pnevmonııa», – deıdi. Gazettiń qarapaıym oqyrmanyna vırýstyq jáne bakterııalyq ınfekııanyń aıyrmashylyǵy qandaı ekenin túsindirip berińizshi?
– Infekııalardyń aıyrmasy – naýqastyń boıyndaǵy aýrý belgilerine baılanysty. Eger naýqasqa vırýsqa qarsy dári-dármekterdiń áseri bolmasa, jańadan shyqqan preparattardy qoldaný kerek.
Eger vırýstyq pnevmonııa tumaýdyń áserinen bolsa, tumaýǵa qarsy qoldanylatyn – Tamıflıý, Ingavırın, t.b. preparattarmen emdeledi, onyń áseri de tıimdi bolady. Biraq indettiń besinshi kúni vırýstyq pnevmonııa asqynyp, bakterııalyq pnevmonııaǵa aınalady. Vırýsqa bakterııa qosylyp, indettiń taralýyn asqyndyrady. Sondyqtan onyń vırýstyq túrin bakterııalyq túrmen shatastyrýǵa bolmaıdy.
– Bılik KVI boıynsha aqparatty jasyryp otyrǵan joq pa? Óıtkeni koronavırýstyń barlyq zardabyn pnevmonııaǵa aparyp jabatyn sııaqty... Siz qandaı ýáj aıtar edińiz?
– Meniń oıymsha, úkimet eshteńeni jasyryp otyrǵan joq: test qorytyndysy boıynsha, dıagnostıkalyq nátıje oń nemese teris ekendigi jarııalaýda. Test nátıjesinde eshteńe anyqtalmasa, onyń koronavırýs emestigi aıtylýda. PR zertteýden basqa da klınıkalyq kórsetkishter bar, ol jaǵdaıda kompıýterlik tomografııa boıynsha koronavırýstyq pnevmonııa anyqtalyp jatady. PR dıagnozdy anyqtamasa, KT-da koronavırýsqa sáıkes keletin aýrý belgisi bolsa, onda naýqas adam koronavırýs dep emdelýi kerek.
– Qazaqstanda osy indettiń kesirinen bolǵan ólim-jitimniń málimetteri jarııa bolyp jatyr. Osy qaýiptiń shegi, bul sumdyqtyń toqtaıtyn kúni bar ma?
– Toqtaıdy! Biz keshe ǵana Ózbekstandaǵy dambanyń jarylǵanyn kórdik: topan sý aýyldarǵa jaıylyp, odan ári qaraı jerge sińip ketti. Zaqym kelgen aýyldarda qurylys júrgizilip, úı salynyp jatyr. Qazaqstanǵa aıtarlyqtaı qateri bolǵan joq. Bul indet te sol sııaqty: barlyq adam indetke shaldyqpaıdy, halyqtyń basym bóligi tózimdi, 80 paıyzdan astamy jeńil túrimen aýyrdy, 15–20 paıyzy aýyr ınfekııaǵa shaldyǵyp, tek bir paıyzǵa jeter-jetpes bóligi ǵana qaıtys boldy. Bastysy – biz úreıdi jeńe bilýimiz kerek.
Al dúnıejúzilik statıstıka boıynsha, koronavırýs juqtyrǵandardyń 3-4 paıyzy ǵana qaıtys bolýy múmkin. Biz sol derekten asyp ketken joqpyz. Halyq úreı ústinde ekeni ras. Eger pnevmonııanyń bárin koronavırýs dep esepteıtin bolsaq, shamamen 150–200 myń adam indetke shaldyǵady, onyń 2-3 myńy ǵana qaıtys boldy degen boljam bar. Bizdegi aýrýlardy 200 myń adamǵa shaǵatyn bolsańyz, bul 1,5 paıyzdy ǵana quraıdy. Halyqqa osy jaǵdaıdy durystap túsindirýimiz kerek.
Meniń dárigerlik ustanymym osy – indettiń jaǵdaıyna saıasatty aralastyrǵym kelmeıdi. Ádette qarapaıym adam túsindirýdi qajet etedi: ınfekııanyń qatty júrip jatqanyn, adam aǵzasy oǵan qarsy kúrese ala ma, joq pa, soǵan baılanysty aýrýdyń zardabynan 2 paıyz adam ǵana kóz jumady desek, jaǵdaı birshama túsinikti bolar edi.
– Iá, el ishine tarap jatqan qaýeset te, san túrli aqparat ta jeterlik: jer júzindegi barlyq adam aýyrady, densaýlyǵy nashary kóz jumyp, myqtylary ǵana aman qalady-mys degen sóz de bar. Osy jaǵdaıǵa baılanysty qandaı dárigerlik pikir bildirer edińiz?
– Teledıdardan saǵat saıyn «maska kıińizder», «adam kóp jınalǵan jerge barmańyzdar», «asa qajet bolmasa, qoǵamdyq kólikke otyrmańyzdar», «qolyńyzdy jıi jýyp júrińiz» degendeı t.b. eskertýler aıtylyp jatyr. Osy qarapaıym profılaktıkalyq sharalar saqtalatyn bolsa, Qazaqstannyń 18 mıllıon halqy bári birdeı aýrýy mindetti emes, shamamen 300–400 myń adam aýyryp, keıinnen ınfekııa joıylyp ketýi múmkin. Sonymen qatar jeńil túrimen aýyryp júrgenderdiń bir-eki kún muryndary pysyldap, qyzýy kóterilip, dám men ıis sezbeýi múmkin. Olar der kezinde em alsa, odan keıin shapqylap ketetinderi kóp. Eger osynyń bárin bir statıstıkaǵa toptastyratyn bolsaq, kóz jumǵan adamdardyń paıyz mólsheri tómen bolady. Osy máseleni eshkim ashyq aıtpaı otyr.
«Ókimet qyryp jatyr» degen qaýesetke qatysty aıtarym: naýqastarǵa durys dıagnoz qoıylyp, emdeý sharalary júrgizilip jatyr, halyq osy jaǵdaıdy túsinse eken deımin. Árıne, aramyzdan ketip qalǵandardy qaıtara almaımyz... Álbette, mende de kúdik bar, oǵan sebep – halyq ash, áleýmettik jaǵynan óte qatty qysylyp jatqandyqtan, ár aqparatty ózderiniń jaǵdaıyna qaraı aýdaryp qabyldaýy múmkin.
– Bir ret osy vırýsqa shaldyqqan adam qaıtadan aýyrýy múmkin be?
– Eger ol adam aýrýǵa shaldyqqan naýqastyń qasyna baryp, onymen tyǵyz qarym-qatynasta bolsa, ınfekııany qaıtadan juqtyryp alýy múmkin. Dárigerler arasynda osy dertpen aýyryp, keıinnen jazylyp, jumysqa shyqqan soń, qaıtadan juqtyryp alǵan jaǵdaıdy estidim.
– «Feısbýkta» jarııalanǵan jazbańyzǵa qatysty kommentarıılerdiń arasynda sizge: «Prezıdent Toqaevqa jaǵdaıdy jetkizińiz, sizdiń pikirińiz salmaqty, sizdi tyńdaıdy» deıtinder bar. Osyndaı usynystarǵa oraı ne aıtar edińiz?
– Meniń oıymsha, qazirgi tańda taralyp jatqan barlyq aqparat prezıdentke jetip jatyr. Toqaev – kózi ashyq, tájirıbesi mol adam. Densaýlyq saqtaý mınıstrine Shymkenttegi volonter dáriger Aıda «naýqastar dárisin ózi satyp alyp, tamaqtaryn alǵyzyp jatyr» degendeı janaıqaıyn jetkizdi. Óz kezeginde mınıstr oı myrza volonter-dárigerdi tyńdap, «Halyqtyq baqylaý» qaýymyn ashyp, Aıdany sol uıymǵa jetekshilikke qoıdy. Eger el ishinde kómek ala almaı jatqandar bolsa, jaǵdaıdy vıdeoǵa túsirip, sol baqylaýshy qaýymǵa tikeleı joldaýyna bolady. Sondyqtan prezıdent sala mamandaryna jetkilikti túrde nusqaý berdi dep senemin. Maǵan Aqordaǵa shyǵýdyń qajeti joq. Prezıdenttiń basyn aýyrtatyn basqa da máseleler jetedi. Al indetke qatysty jumys quzyrly mınıstrlik aınalysatyn másele dep oılaımyn.
– Suhbatyńyzǵa rahmet, Myńjylqy myrza! Elge jasaǵan eńbegińizge jetistik tileımiz!
Baqytgúl MÁKIMBAI,
"Dat" gazeti. 16.072020
