اتى اڭىزعا اينالعان مۋلتيپليكاتوردىڭ ءومىر تاريحى
ول ومىرباقي تىشقاننان قورقىپ ءوتتى. بىراق ءدال سول تىشقان ول قۇرعان ايگىلى مۋلتفيلمدەر يمپەرياسىنىڭ ەڭ باستى سيمۆولىنا اينالدى. ول كينو الەمىندەگى ەڭ بەلدى سىيلىق وسكاردىڭ 26 ستاتۋەتكاسىنا يە بولدى. ال ونىڭ بۇل مەجەسىنە جەتە العان كينەموتوگرافيستەردى سانامالاپ بەرۋدىڭ ءوزى قيىن. ميككي ماۋس، اقشاقار، سۋ پەرىسى، چيپ پەن دەيل، دونالد داكپەن قازدار... ۇلكەنگە دە، كىشىگە دە سۇيكىمدى كەيىپكەرلەر.وسى كەيىپكەرلەر ونى الەمدىك مۋلتيپليكاتسيانىڭ ۇشار باسىنا شىعاردى.
بولماعان بالالىق شاق
الەمگە ايگىلى مۋلتيپليكاتور ۋولت ديسنەي 1903 جىلى اقش-تىڭ ەڭ شۋلى، دۋماندى، ۇلكەن قالالارىنىڭ ءبىرى چيكاگودا ومىرگە كەلدى. ول 4 جاسقا تولعاندا، وتباسى ۇلكەن قالادان شاعىن عانا پروۆينتسيا ميسسۋريگە كوشەدى. چيكاگوداعى تۇرمىس تاپشىلىعىنان ولار بۇل قالادا دا قۇتىلا المايدى.
ىشەرگە اس تاپپاي جۇرگەن شاعىندا دا ۋولت سۋرەت سالۋعا دەگەن ىنتاسىن وشىرمەيدى. ونىڭ ەڭ العاشقى سۋرەت سالار «كەنەبى» – ءۇيدىڭ قابىرعاسى، ال قىلقالامى – قارا شايىر بولادى.اكۆارەل، قىلقالام ونىڭ ەڭ جاقىن سەرىكتەرىنە اينالىپ، الەم تامسانار كەيىپكەرلەرىنىڭ العاشقى ەسكيزدەرىن جاساپ، كورشىلەرىنە ساتا باستايدى. جىلدار وتكەندە ونىڭ سول سۋرەتتەرى ەسەلەنگەن باعامەن اۋكتسيوندارعا تۇسەدى.
ديسنەيلەر وتباسى كوپ ۇزاماي-اق كانزاس-سيتيگە كوشىپ، اكەسى گازەت باسىپ شىعارۋمەن اينالىسا باستايدى. ءالى بۇعاناسى قاتايا قويماعان ۋولت تا اعالارىنا ىلەسىپ، گازەت تاسىپ، ەڭبەككە ارالاسادى.
ۋولتتىڭ اكەسى ەليوس تىم قاتال، دەسپوتتىڭ ناعىز ءوزى بولادى. بالالارىن بولماشى قاتەلىگى ءۇشىن ۇرىپ-سوعىپ، تىم اۋىر جازالايدى. ونىڭ مەيىرىمسىز بولمىسى مەن تومپەشتەۋىنەن بالا ۋولت ءوزىنىڭ تۋعان اكەسى ەكەندىگىنە كۇماندانادى دا.
قاتال اكەدەن بولەك، ۋولتتىڭ جۇرەگىن ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ ىزعارى دا قارىپ، بالالىق شاعىن قاراڭعىلاندىرا تۇسەدى. جاس جەتكىنشەك سوعىستىڭ الدىڭعى شەبىندە قارۋ اسىنىپارپالىسپاسا دا، فرانتسياداحالىقارالىق قىزىل كرەست جەدەل جاردەم ماشيناسىن جۇرگىزەدى.
ول ينجەنەر اعاسىنا قاراپ، قىزىعىپ، تەمىرجولدا قىزمەت ەتۋدى قالاعان دا ەكەن. بىراق قۇدىرەتتى ونەردىڭ جولىن ەشنارسەگە ايىرباستامايدى. بالكىم، ۋولت سول بولماعان بالالىق شاعى مەن زۇلىم سوعىستىڭ اسەرىنەن دە كەلەشەكتە عاجايىپ ەرتەگىلەر ارقىلى بالالارعا قۋانىش كۇلكى سىيلاۋعا نيەتتەنگەن بولار؟
ارمان جولىندا
1920 جىلى ۋولت ديسنەي جارنامالىق كينوستۋدياعا سۋرەتشى بولىپ جۇمىسقا ورنالاسادى، سول جەردە ول العاشقى جارنامالىق فيلمدەرىن جاساي باستادى. سول ۋاقىتتا ول قولمەن جاسالعان انيماتسيا الەمىنە اياق باسىپ، تاجىريبە جيناقتاپ، وسى ءىسىن ارىقاراي دا جالعاستىرعىسى كەلەدى. ءتىپتى، ۋاقىت وتە كەلە، كانزاس-سيتيدە ءوزىنىڭ العاشقى Laugh-O-Gram انيماتسيالىق ستۋدياسىن اشىپ، وندا كەلەشەكتە ءوزىنىڭ ايگىلى دۇنيەلەرىن بىرگە جاسايتىن سەرىكتەسى، جەتەكشى انيماتورى اب ايۆەركسپەن بىرلەسەدى. الايدا كومپانيا كوپ ۇزاماي بانكروتقا ۇشىراپ، قۇلدىرايدى.
1922-1937 جىلدارى ول تازا شىعارماشىلىققا دەن قويىپ، قاراپايىم قىزمەتەر بولىپ جۇرەدى. سوعىستان كەيىن كينو وندىرىسىنە ءبىرجولا كىرىسەدى. 1923 جىلى ديسنەي لوس-اندجەلەسكە كوشىپ كەلىپ،گولليۆۋدتا اعاسى رويمەن بىرگە شاعىن انيماتسيالىق ستۋديا اشىپ، ۋولت ديسنەي كومپانياسىنىڭنەگىزىن قالايدى. 1924 جىلى 1 ناۋرىزدا ديسنەي ءوزىنىڭ العاشقى تاڭعاجايىپ فيلمدەرى: «تەڭىزدەگى اليسانىڭ كۇنىن»، ليۋيس كەرروللدىڭ كىتابى بويىنشا «عاجايىپتار الەمىندەگى اليسانى» كورەرمەن نازارىنا ۇسىنادى. رەجيسسەر وسى كىتاپتىڭ كەيىپكەرىنىڭ قۇرمەتىنە 1926-1927 جىلدارى تۇسىرگەن بىرقاتار فيلمدەرىن «انيماتسيا ەلىندەگى اليسا» دەپ اتادى (ديسنەيدە اليسانىڭ شىتىرمان وقيعالارى تۋرالى 56 فيلم تۇسىرىلگەن). اليسا جايلى فيلمدەردەن كەيىن ديسنەي فيلمدەرىنىڭ وزىندىك ءستيلى قالىپتاسا باستادى.
ايگىلى كەيىپكەرلەر گالەرەياسى
1927 جىلى شىققان «وسۆالد قويان» ءفيلمى كورەرمەنگە كەڭىنەن تانىلدى، سونداي-اق ءدال وسى ءفيلمنىڭ كەيىپكەرى ديسنەيدىڭ ايگىلى كەيىپكەرلەرىنىڭ گالەرەياسىن باستاپ بەردى. اب ايۆەركس سالعان مورتيمەر تىشقانى كەيىن ميكي ماۋس اتانىپ،از ۋاقىتتا بۇكىل الەمگە ايگىلى بولدى. العاش رەت ميكي ماۋس «Crazy Airplane» اتتى دىبىسسىز فيلمدە (1928) كورىندى، سول جىلى ول ديسنەيدىڭ العاشقى دىبىستىق ءفيلمى – «SteamboatWillie» ءفيلمىنىڭ دە (سينحروندى دىبىسپەن تۇسىرىلگەن العاشقى فيلم) كەيىپكەرى بولدى. باستاپقى سەريالارىندا تىشقاندى ديسنەيدىڭ ءوزى دىبىستادى. بۇل فيلم رەجيسسەر ءۇشىن ساتتىلىككە جول اشتى. وسى فيلم ارقىلىۋولت ديسنەيدىڭ ەسىمى الەمدەگى ەڭ العاش رەت دىبىستى جانە ءتۇرلى-ءتۇستى مۋلتفيلمدەردىڭ نەگىزىن قالاعان رەجيسسەر رەتىندە تاريحتا قالدى.
1929 جىلى ديسنەي «اڭعال سيمفونيالار» تسيكلىن شىعارا باستادى. ال 1938 جىلى «قاڭقالار ءبيى» (1929), «ۇسقىنسىز ۇيرەك» (1932), «ءۇش توراي» (1933) سياقتى 70-تەن استام سەريانى ءتۇسىردى. پلۋتو (1930), گۋفي (1932) سياقتى يتتەر، دونالد داك (1934) سەكىلدى تانىمال كەيىپكەرلەر وسى فيلمدەردەن كورىندى.
ديسنەي 14 جاسىندا، كانزاس-سيتيدە گازەت ساتۋمەن اينالىسىپ جۇرگەنىندە،«اقشاقار» تۋرالى قىسقاشا دىبىسسىز مۋلتفيلم كورىپ، ءومىر بويى ەسىندە ساقتاپ قالادى. 1934 جىلدىڭ كۇزىندە ديسنەي اعايىندى گريممدەردىڭ ەرتەگىسىنىڭ جەلىسى بويىنشا ستسەناريدىڭ العاشقى نوبايىن قاعازعا تۇسىرەدى. ديسنەي وتتو ينگلاندەر، ەرلا حارد جانە تەد سيرسپەن بىرلەسىپ ستسەناريدىڭ سوڭعى نۇسقاسىن جازىپ شىعادى. 1937 جىلى 21 جەلتوقساندا امەريكا ەكراندارىندا العاش رەت اعايىندى گريممدەردىڭ ەرتەگىسى بويىنشا تاسپالانعان ديسنەيدىڭ «اقشاقار مەن جەتى ەرگەجەيلى» تولىق مەتراجدى انيماتسيالىق ءفيلمى كورسەتىلەدى. «اقشاقار» ديسنەيدى تابىسقا كەنەلتتى: اتاق-داڭق، 8 ملن دوللار تابىس جانە ءباسپاسوز ول جايىندا تولاسسىز جازا باستادى.
وسى مۋلتفيلمنەن كەيىن تولىقمەتراجدى وتباسىلىق فيلمدەردىڭ ءداۋىرى باستالدى. ديسنەي «اقشاقاردان» كەيىن «پينوككيو» (1940), سودان سوڭ «دامبو» (1941) مەن «بەمبيدى» (1942) شىعاردى.
بۇدان كەيىن 50-ءشى جىلدارى كلاسسيكالىق دەڭگەيدەگى «كۇلشە قىز»، «پيتەر پەن»، «ۇيقىداعى ارۋ» سەكىلدى مۋلتفيلمدەرىمەن بالالاردى قۋانتتى.
دامۋ جولىندا
ديسنەي مۋلتفيلمدەرمەن عانا ەمەس، تەلەديدار ارقىلى دا بالالار كوپتەگەن قىزىقتى دۇنيە جاساي ءبىلدى. العاش رەت تەلەديداردى بالالارعا ارنالعان ويىن-ساۋىق قۇرالى رەتىندە پايدالانىپ، «ميككي ماۋس كلۋبى» جانە «تۇستەردىڭ عاجايىپ الەمى» سىندى ويىن-ساۋىق باعدارلامالارىن شىعاردى. وسى باعدارلامالار ارقىلى اسقان تانىمالدىلىققا يە بولا باستادى.
ديسنەي بەس «روبين گۋد»، «قازىنا ارالى» جانە «مەري پوپپينس»سەكىلدى وسكارلى كينوفيلمدەردىڭ تۇسىرىلىمىنە دە قاتىستى. سونداي-اق تابيعات تۋرالى تاعىلىمدى، پايدالى فيلمدەر دە ءتۇسىردى.
سانالى عۇمىرىندا ۋولت ديسنەي بالالار ۋاقىتىن تاماشا وتكىزۋىنە ىقپال ەتەتىن، ەستەتيكالىق ءلاززات سىيلاپ، جاقسىلىققا باۋليتىن 100-دەن استام انيماتسيالىق فيلمدەردى مۇراعا قالدىردى.
ءار بالانىڭ ارمانىنا اينالعان ديسنەيلەند
سوعىستان كەيىنگى جىلداردا بالالارعا ارنالعان ويىن-ساۋىق ورتالىقتارى مۇلدە بولماعان ەدى. ۋولت ديسنەي بۇل جايىندا كوپ ويلانا كەلە، 50 جىلدارى لوس اندجەلەسكە جاقىن جەردەن ورىن تاۋىپ، ءوز مۋلتفيلمدەرىنىڭ نەگىزىندە ويىن-ساۋىق ساياباعىن اشتى.اشىلۋ سالتاناتىنا بولاشاق پرەزيدەنت رونالد رەيگان دە قاتىستى. پاركتى اشۋعا شامامەن 17 ميلليون دوللار قاراجات جۇمسايدى. بىراق ديسنەيلەند اشىلعاننان كەيىن تۋريستەر اعىلىپ كەلەتىن عاجايىپ ورىنعا اينالىپ، كوپ پايدا اكەلىپ، ۋولت ينۆەستيتسياسىن ونداعان ەسە ارتتىرادى.
قازىر ۋولت ديسنەي اتىنداعى ويىن-ساۋىق ساياباقتارى الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە: توكيو مەن گونكونگتە، پاريجدە، ماسكەۋ سەكىلدى قالالاردا بار. ۋولت ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن فلوريداداعى ەكىنشى ساياباقتىڭ قۇرىلىسىمەن اينالىستى. بىراق ونى اياقتاي المادى. 1966 جىلى وكپە وبىرىنان دۇنيەدەن ءوتتى. ءىستى اعاسى روي جالعاستىرىپ، 1971 جىلى اشتى.
ارتىندا الىپ يمپەريا قالدىرعان ۋولت ديسنەي
ۋولت ديسنەي ومىردەن وتكەن سوڭ، ونىڭ ماڭگىلىك ءومىرى باستالدى، ەسىمى وشپەستەي بوپ ساقتالىپ قالدى. ءتىپتى، انيماتسيالىق ستۋديا ۋولتتىڭ شابىتست سىيلار يدەياسىنسىز-اق،ونىڭ رەجيسسەرلىك ءستيلىن ساقتاپ، الىپ كورپوراتسياعا اينالدى.
قازىر كومپانيا قاراماعىندا 11 ساياباق، تەلەارنا، دىبىس جازۋ الاڭى، ءىرى كينوستۋديالارمەن قاتار تەاتر دا بار.
ۋولت ديسنەيدىڭ جەكە رەكوردىن ەشكىم دە جاڭارتا الماي كەلەدى. ونىڭ وسكار ستاتۋەتكالارىنان بولەك، كوپتەگەن ايتۋلى نوميناتسيالارى دا بار. ارينە، ونىڭ قول جەتكىزگەن اتاعى ەمەس، الەمدىك مۋلتيپليكاتسياعا قوسقان ۇلەسى ەشنارسەمەن ولشەنبەيتىن بايلىققا اينالدى. ونىڭ اتىنداعى ساياباقتارعا بارۋ ءاربىر بالانىڭ ارمانى بولدى. ال ەڭ باستىسى ونىڭ ءومىر جولى مەن ەشبىر قيىندىققا قاراماي، ارمانىنا ادىمداپ جۇرگەن قايتپاستىعى ادامزات ءۇشىن جاقسىلىق جاساعىسى كەلەتىن جان ءۇشىن ۇلگى بولىپ قالدى.
ايجان قۇرمانباي،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى.
