Aty ańyzǵa aınalǵan mýltıplıkatordyń ómir tarıhy
Ol ómirbaqı tyshqannan qorqyp ótti. Biraq dál sol tyshqan ol qurǵan áıgili mýltfılmder ımperııasynyń eń basty sımvolyna aınaldy. Ol kıno álemindegi eń beldi syılyq Oskardyń 26 statýetkasyna ıe boldy. Al onyń bul mejesine jete alǵan kınemotografısterdi sanamalap berýdiń ózi qıyn. Mıkkı Maýs, Aqshaqar, Sý perisi, Chıp pen Deıl, Donald Dakpen qazdar... Úlkenge de, kishige de súıkimdi keıipkerler.Osy keıipkerler ony álemdik mýltıplıkaııanyń ushar basyna shyǵardy.
Bolmaǵan balalyq shaq
Álemge áıgili mýltıplıkator Ýolt Dısneı 1903 jyly AQSh-tyń eń shýly, dýmandy, úlken qalalarynyń biri Chıkagoda ómirge keldi. Ol 4 jasqa tolǵanda, otbasy úlken qaladan shaǵyn ǵana provınııa Mıssýrıge kóshedi. Chıkagodaǵy turmys tapshylyǵynan olar bul qalada da qutyla almaıdy.
Isherge as tappaı júrgen shaǵynda da Ýolt sýret salýǵa degen yntasyn óshirmeıdi. Onyń eń alǵashqy sýret salar «kenebi» – úıdiń qabyrǵasy, al qylqalamy – qara shaıyr bolady.Akvarel, qylqalam onyń eń jaqyn serikterine aınalyp, álem tamsanar keıipkerleriniń alǵashqy eskızderin jasap, kórshilerine sata bastaıdy. Jyldar ótkende onyń sol sýretteri eselengen baǵamen aýkıondarǵa túsedi.
Dısneıler otbasy kóp uzamaı-aq Kanzas-Sıtıge kóship, ákesi gazet basyp shyǵarýmen aınalysa bastaıdy. Áli buǵanasy qataıa qoımaǵan Ýolt ta aǵalaryna ilesip, gazet tasyp, eńbekke aralasady.
Ýolttyń ákesi Elıos tym qatal, despottyń naǵyz ózi bolady. Balalaryn bolmashy qateligi úshin uryp-soǵyp, tym aýyr jazalaıdy. Onyń meıirimsiz bolmysy men tómpeshteýinen bala Ýolt óziniń týǵan ákesi ekendigine kúmándanady da.
Qatal ákeden bólek, Ýolttyń júregin birinshi dúnıejúzilik soǵystyń yzǵary da qaryp, balalyq shaǵyn qarańǵylandyra túsedi. Jas jetkinshek soǵystyń aldyńǵy shebinde qarý asynyparpalyspasa da, FranııadaHalyqaralyq Qyzyl Krest jedel járdem mashınasyn júrgizedi.
Ol ınjener aǵasyna qarap, qyzyǵyp, temirjolda qyzmet etýdi qalaǵan da eken. Biraq qudiretti ónerdiń jolyn eshnársege aıyrbastamaıdy. Bálkim, Ýolt sol bolmaǵan balalyq shaǵy men zulym soǵystyń áserinen de keleshekte ǵajaıyp ertegiler arqyly balalarǵa qýanysh kúlki syılaýǵa nıettengen bolar?
Arman jolynda
1920 jyly Ýolt Dısneı jarnamalyq kınostýdııaǵa sýretshi bolyp jumysqa ornalasady, sol jerde ol alǵashqy jarnamalyq fılmderin jasaı bastady. Sol ýaqytta ol qolmen jasalǵan anımaııa álemine aıaq basyp, tájirıbe jınaqtap, osy isin áriqaraı da jalǵastyrǵysy keledi. Tipti, ýaqyt óte kele, Kanzas-Sıtıde óziniń alǵashqy Laugh-O-Gram anımaııalyq stýdııasyn ashyp, onda keleshekte óziniń áıgili dúnıelerin birge jasaıtyn seriktesi, jetekshi anımatory Ab Aıverkspen birlesedi. Alaıda kompanııa kóp uzamaı bankrotqa ushyrap, quldyraıdy.
1922-1937 jyldary ol taza shyǵarmashylyqqa den qoıyp, qarapaıym qyzmeter bolyp júredi. Soǵystan keıin kıno óndirisine birjola kirisedi. 1923 jyly Dısneı Los-Andjeleske kóship kelip,Gollıvýdta aǵasy Roımen birge shaǵyn anımaııalyq stýdııa ashyp, Ýolt Dısneı kompanııasynyńnegizin qalaıdy. 1924 jyly 1 naýryzda Dısneı óziniń alǵashqy tańǵajaıyp fılmderi: «Teńizdegi Alısanyń kúnin», Lıýıs Kerrolldyń kitaby boıynsha «Ǵajaıyptar álemindegi Alısany» kórermen nazaryna usynady. Rejısser osy kitaptyń keıipkeriniń qurmetine 1926-1927 jyldary túsirgen birqatar fılmderin «Anımaııa elindegi Alısa» dep atady (Dısneıde Alısanyń shytyrman oqıǵalary týraly 56 fılm túsirilgen). Alısa jaıly fılmderden keıin Dısneı fılmderiniń ózindik stıli qalyptasa bastady.
Áıgili keıipkerler galereıasy
1927 jyly shyqqan «Osvald qoıan» fılmi kórermenge keńinen tanyldy, sondaı-aq dál osy fılmniń keıipkeri Dısneıdiń áıgili keıipkerleriniń galereıasyn bastap berdi. Ab Aıverks salǵan Mortımer tyshqany keıin Mıkı Maýs atanyp,az ýaqytta búkil álemge áıgili boldy. Alǵash ret Mıkı Maýs «Crazy Airplane» atty dybyssyz fılmde (1928) kórindi, sol jyly ol Dısneıdiń alǵashqy dybystyq fılmi – «SteamboatWillie» fılminiń de (sınhrondy dybyspen túsirilgen alǵashqy fılm) keıipkeri boldy. Bastapqy serııalarynda tyshqandy Dısneıdiń ózi dybystady. Bul fılm rejısser úshin sáttilikke jol ashty. Osy fılm arqylyÝolt Dısneıdiń esimi álemdegi eń alǵash ret dybysty jáne túrli-tústi mýltfılmderdiń negizin qalaǵan rejısser retinde tarıhta qaldy.
1929 jyly Dısneı «Ańǵal sımfonııalar» ıklin shyǵara bastady. Al 1938 jyly «Qańqalar bıi» (1929), «Usqynsyz úırek» (1932), «Úsh toraı» (1933) sııaqty 70-ten astam serııany túsirdi. Plýto (1930), Gýfı (1932) sııaqty ıtter, Donald Dak (1934) sekildi tanymal keıipkerler osy fılmderden kórindi.
Dısneı 14 jasynda, Kanzas-Sıtıde gazet satýmen aınalysyp júrgeninde,«Aqshaqar» týraly qysqasha dybyssyz mýltfılm kórip, ómir boıy esinde saqtap qalady. 1934 jyldyń kúzinde Dısneı aǵaıyndy Grımmderdiń ertegisiniń jelisi boıynsha senarııdiń alǵashqy nobaıyn qaǵazǵa túsiredi. Dısneı Otto Inglander, Erla Hard jáne Ted Sırspen birlesip senarııdiń sońǵy nusqasyn jazyp shyǵady. 1937 jyly 21 jeltoqsanda Amerıka ekrandarynda alǵash ret aǵaıyndy Grımmderdiń ertegisi boıynsha taspalanǵan Dısneıdiń «Aqshaqar men jeti ergejeıli» tolyq metrajdy anımaııalyq fılmi kórsetiledi. «Aqshaqar» Dısneıdi tabysqa keneltti: ataq-dańq, 8 mln dollar tabys jáne baspasóz ol jaıynda tolassyz jaza bastady.
Osy mýltfılmnen keıin tolyqmetrajdy otbasylyq fılmderdiń dáýiri bastaldy. Dısneı «Aqshaqardan» keıin «Pınokkıo» (1940), sodan soń «Dambo» (1941) men «Bembıdi» (1942) shyǵardy.
Budan keıin 50-shi jyldary klassıkalyq deńgeıdegi «Kúlshe qyz», «Pıter Pen», «Uıqydaǵy arý» sekildi mýltfılmderimen balalardy qýantty.
Damý jolynda
Dısneı mýltfılmdermen ǵana emes, teledıdar arqyly da balalar kóptegen qyzyqty dúnıe jasaı bildi. Alǵash ret teledıdardy balalarǵa arnalǵan oıyn-saýyq quraly retinde paıdalanyp, «Mıkkı Maýs klýby» jáne «Tústerdiń ǵajaıyp álemi» syndy oıyn-saýyq baǵdarlamalaryn shyǵardy. Osy baǵdarlamalar arqyly asqan tanymaldylyqqa ıe bola bastady.
Dısneı bes «Robın gýd», «Qazyna araly» jáne «Merı Poppıns»sekildi oskarly kınofılmderdiń túsirilimine de qatysty. Sondaı-aq tabıǵat týraly taǵylymdy, paıdaly fılmder de túsirdi.
Sanaly ǵumyrynda Ýolt Dısneı balalar ýaqytyn tamasha ótkizýine yqpal etetin, estetıkalyq lázzat syılap, jaqsylyqqa baýlıtyn 100-den astam anımaııalyq fılmderdi muraǵa qaldyrdy.
Ár balanyń armanyna aınalǵan Dısneılend
Soǵystan keıingi jyldarda balalarǵa arnalǵan oıyn-saýyq ortalyqtary múlde bolmaǵan edi. Ýolt Dısneı bul jaıynda kóp oılana kele, 50 jyldary Los Andjeleske jaqyn jerden oryn taýyp, óz mýltfılmderiniń negizinde oıyn-saýyq saıabaǵyn ashty.Ashylý saltanatyna bolashaq prezıdent Ronald Reıgan de qatysty. Parkti ashýǵa shamamen 17 mıllıon dollar qarajat jumsaıdy. Biraq Dısneılend ashylǵannan keıin týrıster aǵylyp keletin ǵajaıyp orynǵa aınalyp, kóp paıda ákelip, Ýolt ınvestıııasyn ondaǵan ese arttyrady.
Qazir Ýolt Dısneı atyndaǵy oıyn-saýyq saıabaqtary álemniń túkpir-túkpirinde: Tokıo men Gonkongte, Parıjde, Máskeý sekildi qalalarda bar. Ýolt ómiriniń sońyna deıin Florıdadaǵy ekinshi saıabaqtyń qurylysymen aınalysty. Biraq ony aıaqtaı almady. 1966 jyly ókpe obyrynan dúnıeden ótti. Isti aǵasy Roı jalǵastyryp, 1971 jyly ashty.
Artynda alyp ımperııa qaldyrǵan Ýolt Dısneı
Ýolt Dısneı ómirden ótken soń, onyń máńgilik ómiri bastaldy, esimi óshpesteı bop saqtalyp qaldy. Tipti, anımaııalyq stýdııa Ýolttyń shabyt syılar ıdeıasynsyz-aq,onyń rejısserlik stılin saqtap, alyp korporaııaǵa aınaldy.
Qazir kompanııa qaramaǵynda 11 saıabaq, telearna, dybys jazý alańy, iri kınostýdııalarmen qatar teatr da bar.
Ýolt Dısneıdiń jeke rekordyn eshkim de jańarta almaı keledi. Onyń Oskar statýetkalarynan bólek, kóptegen aıtýly nomınaııalary da bar. Árıne, onyń qol jetkizgen ataǵy emes, álemdik mýltıplıkaııaǵa qosqan úlesi eshnársemen ólshenbeıtin baılyqqa aınaldy. Onyń atyndaǵy saıabaqtarǵa barý árbir balanyń armany boldy. Al eń bastysy onyń ómir joly men eshbir qıyndyqqa qaramaı, armanyna adymdap júrgen qaıtpastyǵy adamzat úshin jaqsylyq jasaǵysy keletin jan úshin úlgi bolyp qaldy.
Aıjan QURMANBAI,
"Adyrna" ulttyq portaly.
