ۋاقىت وتكەن سايىن، عىلىم مەن تەحنولوگيانىڭ دامۋىنا بايلانىستى جوعالىپ بارا جاتقان ماماندىقتاردىڭ سانى ارتۋدا. دەگەنمەن، باعزى زاماننان كەلە جاتقان جۋرناليستيكا – ەكىنشى كونە ماماندىق اتانىپ، ءالى كۇنگە دەيىن وزەكتى بولىپ قالا بەرمەك. ونىڭ بىردەن ءبىر سىرى – زامان تالابىنا ساي جاڭا پلاتفورمالارعا كوشىپ، وزگەرىستەرگە تەز بەيىمدەلۋىندە. ماسەلەن، قازىرگى تاڭدا مەرزىمدى باسىلىمداردىڭ ورنىن ينتەرنەت-باق پەن جەلىلىك باسىلىمدار باسۋدا. ءتىپتى روبوتتار دا بۇل ماماندىققا قاۋىپ توندىرمەيدى دەۋگە بولادى، سەبەبى تەك ادام عانا حالىققا اسەر ەتىپ، قوعام ساناسىنا ىقپال ەتە الاتىن جاڭالىق، اقپاراتتى جازا الادى.
ءجۋرناليستىڭ باستى ماقساتى – حالىقتىڭ قامىن ويلاپ، حالىقتىڭ ءسوزىن ايتۋ. قانداي وزەكتى ماسەلەنى كوتەرمەسىن، جۋرناليستيكا سونىڭ ءبارىن حالىقتىق تۇرعىدان قوزعاۋعا، حالىقتىڭ ءسوزىن سويلەۋگە كۇش سالادى. ورىس ءپۋبليتسيستى نيكولاي ميحالكوۆسكي ايتقانداي: «جۋرناليستيكا قوعاممەن بىرگە ءومىر ءسۇرىپ، قوعاممەن بىرگە تىنىستايدى. قوعام تىرلىگىنىڭ تامىرى قيىلسا، جۋرناليستيكا دا ءبىتىپ تىنادى». باسقاشا ايتقاندا، ءتىلشى كاسىبي مىندەتتەرىن اتقارۋدا شەكتەۋلەرگە تاپ بولعاندا نەمەسە اقپارات تىم از بولعان كەزدەگى قيىندىقتاردىڭ بارىنە شىداپ، ادال ەڭبەك ەتەدى. ارينە، بارلىق جۋرناليستەر كاسىبىنە ادال بولىپ، شىندىقتى جەتكىزە جازا بەرمەيدى. دەگەنمەن، ۇلتجاندىلىق پەن وتانسۇيگىشتىك قاسيەتتەرىمەن ەرەكشەلەنەتىن، ارىن جانىنان بيىك ۇستايتىن تىلشىلەر دە اركەز تابىلادى.
دەۆيد رەندالل دا ءوزىنىڭ «امبەباپ جۋرناليست» اتتى ەڭبەگىندە دە وسى جايلى ايتادى. 1982 جىلى الەم بويىنشا توعىز جۋرناليست قايتىس بولسا، كەيىن جىل سايىن بۇل كورسەتكىش تۇراقتى ءوسىپ وتىرعان ەكەن. سولاي 2018 جىلى ءبىر جىلدا دۇنيەدەن وتكەن جۋرناليست سانى 80 جەتتى. ونىڭ نەگىزگى سەبەبتەرى – تىلشىلەردىڭ مەملەكەتتىك باقىلاۋعا باعىنباۋى نەمەسە ورىنسىز جابىرلەنۋشىلەردىڭ ومىرىنە الاڭداپ، قۇقىقتىڭ تاپتالۋىنا جول بەرمەۋى ارقىلى توعىشار باسشىلىقتاعىلاردى، پايداسى قارا باسىنان اسپايتىنداردى جونگە سالامىن دەۋىنەن تۋىنداۋدا.
ادىلەتتىكتى قالاعانى ءۇشىن «جازالانعان» رەپورتەرلەردىڭ ارقاسىندا «مۇمكىن ەمەس» كورىنگەن وزگەرىستەر ورىن الىپ، ەسكىرگەن زاڭدار جەتىلدىرىلىپ، زيان ۇكىمەتتەر قۇردىمعا كەتتى.
قازاق جۋرناليستيكاسى ءۇشىن، XX عاسىردىڭ باسىندا ۇلتتىق ماسەلەلەردى شەشۋ ماقساتىندا الاشوردا ۇكىمەتىن قۇرۋمەن قاتار، «قازاق گازەتىندە» تىلشىلەردىڭ جۇمىسىن اتقارعان ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ سىندى قوعامدىق-ساياسي قايراتكەرلەر – تەمىرقازىق، باعىت-باعدار بولىپ قالا بەرمەك. ويتكەنى «ءتىرى بولسام، حان بالاسىندا قازاقتىڭ حاقىسى بار ەدى، قازاققا قىزمەت قىلماي قويمايمىن!» دەپ انت بەرىپ، قازاقتىڭ جارقىن بولاشاعى ءۇشىن ءبىرجولا كۇرەسكە ءتۇسىپ ەدى. گازەت بەتىندە جەر، ءتىل، تاريح، بىلىممەن بايلانىستى ماسەلەلەردى تالقىعا سالىپ، جۇرتتىڭ پىكىرىمەن ساناسىپ، اۋىزبىرشىلىكپەن شەشكەن. گازەتتە قازاق ءومىرىنىڭ شىنايى كورىنىستەرىن سۋرەتتەپ، سانسىز ادىلەتسىزدىكتەردى ءتىزىپ بەردىپ وتىردى. مىسالى، 1913 جىلى رەسەيدەگى قۇرت اۋرۋىنا قارسى جاميعات دەرتتى ەمدەۋ ءۇشىن قازاق جەرىندە قىمىزحانا اشۋدى جوسپارلاعان ەدى. الايدا، بۇل قىمىزحانا ىرعىز ۋەزىندەگى بەس مىڭ دەسياتينا جەردى قۇرايتىن، 13 ءۇيدىڭ قىستاۋى بار، باسقا قازاقتاردىڭ جايلاۋى بار اۋماقتا سالىنۋ قاجەت بولدى. قازاق جەرىن مۇجىق، باسقاسى دا تارتىپ الىپ جاتقاندا، ءوز حالقىنىڭ قينالىپ جاتقانىن كورىپ تۇرىپ، رۇقساتسىز جەر الۋىن بۇرىس كوردى. سوندىقتان، قازاق گازەتىنە احمەت بايتۇرسىنوۆ قىمىزحانانىڭ پايداسى مەن زارارىن اتاپ ءوتىپ، 13 ءۇيدىڭ ادامدارىنىڭ سول جەردى الۋعا رازى بولسا قول نەمەسە تاڭبالارىن قويىپ، اۋىلناي، بي نە بولىس سىقىلدى ادامداردىڭ ءبىرى ءمورىن باسىپ كەلىسىمىن جىبەرگەنىن ءجون سانادى. ياعني، گازەت باسقارماسى حالىق پىكىرىن ماڭىزدى ساناپ، ماسەلەنى ءادىل شەشۋگە تالپىندى. وقىرماندارىنا الاڭداپ، ءوز ەلىندە جانە الەمدە ورىن الىپ جاتقان جاڭالىقتاردى ايتىپ، تالداۋ ارقىلى دۇرىس باعىت-باعدار ۇستانۋىنا سەپ بولىپ وتىردى. بۇل ءتىلشىنىڭ ۇلى ماقساتى.
تۇتاستاي العاندا، جاقسىلىقپەن جاماندىقتىڭ قاتار ءجۇرۋى زاڭدىلىق بولعاندىقتان، ادىلەتسىزدىك ارقاشان ورىن الىپ وتىرادى. ال ونى اشىق، ەركىن ايتىپ وتىراتىن باتىل، كوكىرەگى وياۋ تىلشىلەر كەرەك. بريتاندىق دراماتۋرگ، توم سپوپپارد ءتىلشى ماماندىعى جايلى ءوز ويىن بىلاي وربىتەدى: «ەگەر ءسىزدىڭ باستى ماقساتىڭىز الەمدى وزگەرتۋ بولسا، جۋرناليستيكا بۇل ءۇشىن ەڭ ءتيىمدى جانە جىلدام قارۋ بولاتىندىعىنا سەنىمدىمىن». دەمەك، جۋرناليستيكا زامان تالاپتارىنا جاۋاپ بەرەتىن، ەڭ كەرەك ماماندىقتاردىڭ ءبىرى.
قىمبات مۇرات،
الماتى قالاسى حبب نزم
12 سىنىپ وقۋشىسى
