Ýaqyt ótken saıyn, ǵylym men tehnologııanyń damýyna baılanysty joǵalyp bara jatqan mamandyqtardyń sany artýda. Degenmen, baǵzy zamannan kele jatqan jýrnalıstıka – ekinshi kóne mamandyq atanyp, áli kúnge deıin ózekti bolyp qala bermek. Onyń birden bir syry – zaman talabyna saı jańa platformalarǵa kóship, ózgeristerge tez beıimdelýinde. Máselen, qazirgi tańda merzimdi basylymdardyń ornyn ınternet-BAQ pen jelilik basylymdar basýda. Tipti robottar da bul mamandyqqa qaýip tóndirmeıdi deýge bolady, sebebi tek adam ǵana halyqqa áser etip, qoǵam sanasyna yqpal ete alatyn jańalyq, aqparatty jaza alady.
Jýrnalıstiń basty maqsaty – halyqtyń qamyn oılap, halyqtyń sózin aıtý. Qandaı ózekti máseleni kótermesin, jýrnalıstıka sonyń bárin halyqtyq turǵydan qozǵaýǵa, halyqtyń sózin sóıleýge kúsh salady. Orys pýblıısti Nıkolaı Mıhalkovskıı aıtqandaı: «Jýrnalıstıka qoǵammen birge ómir súrip, qoǵammen birge tynystaıdy. Qoǵam tirliginiń tamyry qıylsa, jýrnalıstıka da bitip tynady». Basqasha aıtqanda, tilshi kásibı mindetterin atqarýda shekteýlerge tap bolǵanda nemese aqparat tym az bolǵan kezdegi qıyndyqtardyń bárine shydap, adal eńbek etedi. Árıne, barlyq jýrnalıster kásibine adal bolyp, shyndyqty jetkize jaza bermeıdi. Degenmen, ultjandylyq pen otansúıgishtik qasıetterimen erekshelenetin, aryn janynan bıik ustaıtyn tilshiler de árkez tabylady.
Devıd Rendall da óziniń «Ámbebap jýrnalıst» atty eńbeginde de osy jaıly aıtady. 1982 jyly álem boıynsha toǵyz jýrnalıst qaıtys bolsa, keıin jyl saıyn bul kórsetkish turaqty ósip otyrǵan eken. Solaı 2018 jyly bir jylda dúnıeden ótken jýrnalıst sany 80 jetti. Onyń negizgi sebebteri – tilshilerdiń memlekettik baqylaýǵa baǵynbaýy nemese orynsyz jábirlenýshilerdiń ómirine alańdap, quqyqtyń taptalýyna jol bermeýi arqyly toǵyshar basshylyqtaǵylardy, paıdasy qara basynan aspaıtyndardy jónge salamyn deýinen týyndaýda.
Ádilettikti qalaǵany úshin «jazalanǵan» reporterlerdiń arqasynda «múmkin emes» kóringen ózgerister oryn alyp, eskirgen zańdar jetildirilip, zııan úkimetter qurdymǵa ketti.
Qazaq jýrnalıstıkasy úshin, XX ǵasyrdyń basynda ulttyq máselelerdi sheshý maqsatynda Alashorda úkimetin qurýmen qatar, «Qazaq gazetinde» tilshilerdiń jumysyn atqarǵan Álıhan Bókeıhanov, Ahmet Baıtursynov, Mirjaqyp Dýlatov syndy qoǵamdyq-saıası qaıratkerler – temirqazyq, baǵyt-baǵdar bolyp qala bermek. Óıtkeni «Tiri bolsam, han balasynda qazaqtyń haqysy bar edi, qazaqqa qyzmet qylmaı qoımaımyn!» dep ant berip, qazaqtyń jarqyn bolashaǵy úshin birjola kúreske túsip edi. Gazet betinde jer, til, tarıh, bilimmen baılanysty máselelerdi talqyǵa salyp, jurttyń pikirimen sanasyp, aýyzbirshilikpen sheshken. Gazette qazaq ómiriniń shynaıy kórinisterin sýrettep, sansyz ádiletsizdikterdi tizip berdip otyrdy. Mysaly, 1913 jyly Reseıdegi qurt aýrýyna qarsy jamıǵat dertti emdeý úshin qazaq jerinde qymyzhana ashýdy josparlaǵan edi. Alaıda, bul qymyzhana Yrǵyz ýezindegi bes myń desıatına jerdi quraıtyn, 13 úıdiń qystaýy bar, basqa qazaqtardyń jaılaýy bar aýmaqta salyný qajet boldy. Qazaq jerin mujyq, basqasy da tartyp alyp jatqanda, óz halqynyń qınalyp jatqanyn kórip turyp, ruqsatsyz jer alýyn burys kórdi. Sondyqtan, Qazaq gazetine Ahmet Baıtursynov qymyzhananyń paıdasy men zararyn atap ótip, 13 úıdiń adamdarynyń sol jerdi alýǵa razy bolsa qol nemese tańbalaryn qoıyp, aýylnaı, bı ne bolys syqyldy adamdardyń biri mórin basyp kelisimin jibergenin jón sanady. Iaǵnı, gazet basqarmasy halyq pikirin mańyzdy sanap, máseleni ádil sheshýge talpyndy. Oqyrmandaryna alańdap, óz elinde jáne álemde oryn alyp jatqan jańalyqtardy aıtyp, taldaý arqyly durys baǵyt-baǵdar ustanýyna sep bolyp otyrdy. Bul tilshiniń uly maqsaty.
Tutastaı alǵanda, jaqsylyqpen jamandyqtyń qatar júrýi zańdylyq bolǵandyqtan, ádiletsizdik árqashan oryn alyp otyrady. Al ony ashyq, erkin aıtyp otyratyn batyl, kókiregi oıaý tilshiler kerek. Brıtandyq dramatýrg, Tom Spoppard tilshi mamandyǵy jaıly óz oıyn bylaı órbitedi: «Eger sizdiń basty maqsatyńyz álemdi ózgertý bolsa, jýrnalıstıka bul úshin eń tıimdi jáne jyldam qarý bolatyndyǵyna senimdimin». Demek, jýrnalıstıka zaman talaptaryna jaýap beretin, eń kerek mamandyqtardyń biri.
Qymbat MURAT,
Almaty qalasy HBB NZM
12 synyp oqýshysy
