قوبىز كۇيلەرى دىبىستىق بەينەلەۋ تىلىمەن ەرەكشەلەنەدى. ونىڭ ءۇنى تابيعاتپەن تىكەلەي ۇشتاسىپ جاتىر. دالەل رەتىندە، اسپاپتىڭ جاسالۋ ءتاسىلىن كەلتىرۋگە بولادى. ەجەلدەن قوبىزدى ءبۇتىن اعاشتان ويىپ جاساعان. سەبەبى، حالىقتا «داراقتىڭ جانى ساقتالىپ، ۇنەمى ءان سالىپ تۇرادى» دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسقان. قوبىز قاسقىردىڭ ۇلىعانىن، اققۋ ساڭقىلىن، جەل ءۋىلىن اينىتپاي كەلتىرىپ بەرە الادى.
زەرتتەۋشىلەر كوپ ۋاقىت بۇرىن قوبىز شامانداردىڭ جىن-پەرىلەردى قۋاتىن بۇيىمى رەتىندە دە قولدانىستا بولعانىن ايتادى. اسپاپتاردىڭ ىشىندەگى قاسيەتتىسى سانالىپ، ونىمەن كۇي وينايتىن ادامدى دا قوسا كيە تۇتقان.
سونىمەن، قازاققا سونشا قادىرلى بولعان بۇل مۋزىكالىق اسپاپتىڭ تاريحى قانداي؟
قوبىز – كونە اسپاپتاردىڭ ءبىرى. اسپاپتىڭ عۇمىرى ناقتى قاي داۋىردەن باستاۋ الاتىنى بەلگىسىز بولعانىمەن، حالىق اڭىزدارىنىڭ باسىم كوپشىلىگىندە «قوبىزدىڭ اتاسى – قورقىت» دەپ كەلەدى. افسانالارعا سەنسەك، قورقىت اتانىڭ ءوزى جاساعان اسپابىنا ارنالعان ولەڭى بىلاي بولىپتى:
قاراعايدىڭ تۇبىنەن
قايىرىپ العان، قوبىزىم.
ۇيەڭكىنىڭ تۇبىنەن
ءۇيىرىپ الاعان قوبىزىم.
جەلمايانىڭ تەرىسىن
شاناق قىلعان، قوبىزىم.
ورتەكەنىڭ ءمۇيىزىن
تيەك قىلعان، قوبىزىم.
بەستى ايعىردىڭ قۇيرىعىن
ىشەك قىلعان، قوبىزىم.
وسى جولدار ارقىلى اسپاپتى تۇتاستاي كوز الدىمىزعا ەلەستەتۋگە ابدەن بولادى. قوبىزدىڭ ءوزى قانداي ماتەريالدان تۇراتىنى، ىشەگى مەن تيەگىنىڭ نەندەي ەكەندىگىنە دەيىن ايقىن كورسەتىپ كەتكەن. قازاقتا بۇل عانا ەمەس، قورقىتتىڭ ءوزى جايلى دا ايتىلعان اڭىز-اڭگىمەلەر جەتەرلىك. ماسەلەن، «قايدا بارساڭ، قورقىتتىڭ كورى» دەگەن تىركەس ءبىرى بولماسا بىرىنە تانىس بولار. كەي حيكايالاردا قورقىت جەلماياسىنا ءمىنىپ، ماڭگىلىك ءومىردى ىزدەگەن كەيىپكەر رەتىندە كورسەتىلەدى. ەسكە ءتۇسىرىپ كورەيىك، قورقىت ۇزاق ءومىر ءسۇرۋدىڭ كىلتىن ىزدەپ جەر الەمدى شارلايدى. الايدا، قاي مەكەنگە بارماسىن، الدىنان كور قازىپ جاتقان جىگىتتەر شىعا كەلەدى. ولاردان قورقىت «بۇل كىمنىڭ كورى؟» دەپ سۇراعاندا، «قورقىتتىڭ كورى» دەگەن جاۋاپ الادى. بۇل جاعداي ءبىر ەمەس، بىرنەشە مارتە قايتالانادى. ايان بويىنشا، اجالى قاراقۇرتتان ەكەنىن بىلگەن قورقىت مەيلىنشە سول جاندىكتەن ساقتانباق بولعان دەسەدى. الايدا، تاعدىرى ءبارىبىر ىرقىنا كونبەي، قىزمەتشىسى اس-اۋقات الىپ كەلگەن دورباعا بايقاۋسىزدا تۇسكەن قاراقۇرت شاعىپ، ءولىم قۇشادى دەيدى. قورقىتتىڭ شىر ەتىپ دۇنيە ەسىگىن اشقان كۇنىنەن باستاپ، بۇ دۇنيەمەن قوشتاسقانعا دەيىنگى ءبۇتىن عۇمىرى وسىنداي قيال عاجايىپقا، ميفكە تولى. «قورقىت» دەپ ەسىمىنىڭ ءوزى تىلسىمنىڭ ءتىل قاتۋىمەن بەرىلگەن. ول ومىرگە كەلگەن كۇنى اسپان تۇنەرىپ، نايزاعاي ويناپ، تابيعات ادامزاتقا ۇرەي تۋعىزاتىن الاپات كۇيگە ەنەدى. «قورقىتىپ كەلدى» دەپ ازان شاقىرىپ، ەسىمىن «قورقىت» قويادى. الايدا، بۇل جوعارىداعى مىسال سەكىلدى، كوپ نۇسقانىڭ ءبىرى عانا. ءتۇيىنى، قورقىتتىڭ ءومىر سۇرگەن ۋاقىتى جايلى ناقتى دەرەك جوق. كوپ جەرلەردە «VIII-IX عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن» دەپ ايتىلىپ ءجۇر. اڭىزدار ءدال دەرەكتەردەن گورى بۇقارا قيالىنىڭ كورىنىسىن كوبىرەك بەرەتىندىكتەن، عالىمدار «ابىز رەتىندە اتى اتالعان تۇلعانىڭ اقىلعا قونىمسىز ساۋالدىڭ سوڭىنان ەرۋى مۇمكىن ەمەس» ەكەندىگىن ايتادى. «قورقىت اتا كىتابىندا» «اۋزىمدى اشىپ سويلەسەم، ءتاڭىرىم جاقسى، ءتاڭىر دوس، ءدىن ۇلىسى – مۇحاممەد جاقسى» دەلىنەدى. دەمەك، قورقىت يسلامعا قانىق بولعان. ءتىپتى، كەيبىرى قورقىتتى پايعامباردىڭ ءدىن ناسيحاتتاۋشى ۇمبەتى بولعان دەپ تە ايتادى.
قازاق دالاسىندا قورقىتتى تانىپ، زەرتتەپ، ۇرپاققا تاريح رەتىندە قالدىرا بىلگەن عالىمدار رەتىندە شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ، الكەي مارعۇلاننىڭ، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ەسىمدەرى اتالادى. قوبىزشىنىڭ بىزگە 20 شاقتى كۇيى جەتىپتى. «قورقىت»، «اققۋ»، «جەلمايا»، «تارعىل تانا»، «ەلىم-اي، حالقىم-اي» دەيتىن كۇيلەرى بار. ەندەشە، قورقىت كۇيلەرىنىڭ ءبىرى «ۇشاردىڭ ۇلۋى» تۋىندىسى جايلى بايان ەتىپ كورەلىك. مۇنداعى باستى كەيىپكەرلەر – جالعىز باستى انا مەن ونىڭ تىلەپ العان ءبىر پەرزەنتى. وقيعا باسىندا ۇلى مەن شەشەسى الاڭسىز، كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرشىلىگىن كەشە بەرەدى. ءتىپتى، تولىق بولماسا دا، باقىتتى وتباسىنىڭ بەينەسىندە ەدى. الايدا، توبەلەرىنە قونعان باق ۇزاق تۇراقتاي قويماپتى. ەش قامسىز، قۇس سالىپ، ءوزىنىڭ «ۇشار» دەيتىن جۇيرىك تازىسىمەن ساياتشىلىق قۇرىپ جۇرگەن پەرزەنت باقي بولمايىنشا ءبارى جاقسى ەدى. سۇم اجال ونسىز دا ءبىر باسىن كوتەرىپ جۇرگەن اناعا قۋ تىزەسىن قۇشاقتاتىپ، بارىنان ايىرادى. ءداستۇر بويىنشا، ولىكتى جەرلەگەننەن سوڭ ايەل جۇرتپەن بىرگە باسقا ايماققا قونىس اۋدارىپ كەتەدى. ورنىعىپ بولعان سوڭ، ۇلىنىڭ سۇيىكتى تازىسى «ۇشاردى» ىزدەي باستايدى. وزدەرىمەن ىلەسىپ كەلمەگەنىن اڭعارعان سوڭ، بۇرىنعى قونىستا قالىپ قويعان بولار دەپ ىزدەپ بارسا، يت يەسىن قيماي زيرات باسىندا وڭمەنىڭنەن ءوتىپ، جۇرەك قىلىن شەرتەتىندەي ۇلىپ وتىر ەكەن. مۇنى كورگەن بەيباق شەشە دە بوزداي كەتىپتى. مىنە، تاپ وسى وقيعامەن بايلانىستىرىپ قورقىت ءوزىنىڭ «ۇشاردىڭ ۇلۋى» كۇيىن شىعارىپتى.
وسى تۇستا، قوبىزدان شىعاتىن ءۇننىڭ كوبىنە مۇڭدى، زارلى بولىپ كەلەتىنىنە تاعى ءبىر كوز جەتكىزگەن سياقتىمىز. قورقىتتان باستاپ، قوبىز بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ءومىردىڭ قاتپار جولىن، سان قيلى تاعدىر جايىن اۋەن ارقىلى جەتكىزىپ كەلەدى. مۋزىكادا ۇلت، ءتىل ايىرماشىلىعى دەگەن جوق. پەندە تۇرىك ءتىلىن بىلمەيىنشە سول ۇلتتىڭ ادامىمەن، حيندي ءتىلىن بىلمەيىنشە ۇندىمەن ديالوگ قۇرا الماۋى مۇمكىن. ال، اۋەندە ونداي شەكارا جوق. قۇلاعىڭا كەلگەن ونىڭ سازى ارقىلى نە قۋاناسىڭ، نە ەگىلىپ جىلاۋىڭ مۇمكىن. ۇعىنا بىلگەن جانعا قورقىت اتا كۇيلەرىندە تەرەڭ فيلوسوفيا مەن ليريزم جاتىر. كۇيشى ءوزىنىڭ اسپابىنىڭ شاناعىنان بىردە زارلى اۋەن شىعارسا، بىردە ءومىردىڭ كەرەمەتى مەن سۇلۋلىق جايلى شىرقاي جونەلەدى.
ونەرتانۋشىلاردىڭ ايتۋىنشا، قورقىتتىڭ ەرەكشەلىگى ءار كۇيىنىڭ ءبىر-بىرىمەن ىشتەي ساباقتاسىپ جاتۋىندا. اشىق ايتىلماعانىمەن، استارلى تۇردە مازمۇنداس دۇنيەلەر ەكەنىن اڭعارۋعا بولادى. كۇي فورماسىنا كەلسەك، ولاردى كۇردەلى دەۋگە كەلمەيدى. جەڭىل، اينالاسى جۇمىر.
قازاق جۇرتى ءۇشىن قورقىتتىڭ دا، قوبىزدىڭ دا الار ورنى ەرەكشە. قورقىتتى كوشپەلى دالانىڭ پەرزەنتى رەتىندە تانىتۋ ارقىلى، تاريحىمىزدى تەرەڭگە جىبەرىپ، ۇلتتىق ونەردىڭ مەرەيىن وسىرەدى. 1999 جىلى قورقىت بابانىڭ 1300 جىلدىعىنا وراي حالىقارالىق دەڭگەيدە «قورقىت اتا» جىلى اتالىپ ءوتىلىپ ەدى. 1999-2000 جىلدار ارالىعىندا وتكەنگە ساپار شەگەتىن ءتۇرلى دەڭگەيدەگى مادەني ءىس-شارالار، عىلىمي كونفەرەنتسيالار بولعان. الكەي مارعۇلاننىڭ دالەلدەمەلەرى بويىنشا، قورقىت سىر بويىندا، قىزىلوردا وبلىسى، قارماقشى اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. بۇگىنگى كۇنى تۇلعانىڭ تۋعان جەرىندە ارنايى ەسكەرتكىش قويىلىپ، مۇراجاي جۇمىس ىستەپ تۇر.
قورقىت كۇيلەرىن قازىرگى كەزەڭگە دەيىن جەتكىزۋشىلەردىڭ ءبىرى رەتىندە ىقىلاس دۇكەنۇلى ايتىلادى. ىقىلاسقا بۇل ونەر اتالارىنان دارىعان، جالپى ونەرلى وتباسىنان شىقتى دەپ ايتىلادى. سوندىقتان، قوبىزدا ويناۋدى بالا كۇنىنەن ۇيرەنىپ، ءبىلىپ وسكەن. جاسى 15-كە كەلىسىمەن-اق ءوز بەتىنشە كۇي شىعاراتىن دەڭگەيگە جەتكەن ەكەن. قازاق زيالىسى مۇحتار ماعاۋين: «قىل قوبىزدىڭ ءپىرى – ىقىلاس تۇركى الەمىندە تەڭدەسى جوق مۋزىكانت، ۇلى تۇلعا» دەگەن پىكىر ايتادى. وسى سياقتى، قورقىت مۇراسىن جەتكىزۋدە د.مىقتىباەۆ پەن ج.قالامباەۆتىڭ ەسىمدەرى ايتىلادى. ج.قالامباەۆ قوبىزعا قوسا دومبىرانىڭ قۇلاعىندا ويناعان ورىنداۋشى بولادى. دومبىرانى ى.دۇكەنۇلىنىڭ شاكىرتى سۇگىردىڭ وزىنەن ۇيرەنگەن ەكەن.
ال، ەندى «ءدال وسى كۇنگى قازاق ونەرىندە، قوبىز قالاي دارىپتەلىپ ءجۇر؟» دەيتىن ساۋالعا جاۋاپ تاۋىپ كورەلىك. بۇگىنگى تانىمال قوبىزشى ەسەبىندە اتى اتالىپ جۇرگەن سايان اقمولدانى، ەرلان ءسابيتوۆتى مىسالعا كەلتىرۋگە بولادى. ءتىپتى، قوبىزدى زامانعا ساي ەسترادامەن ۇيلەستىرىپ جۇرگەن ورىنداۋشىلار دا بارشىلىق. تىڭدارماننىڭ كوپشىلىگى جىلى قابىلداپ تا ۇلگەرگەن. ماسەلەن، اقەركە تاجىباەۆانى، «اسىل» توبىن اتاپ كورسەتۋگە بولار ەدى.
ءاسميرا ەرمەكقىزى،
ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى
جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ 3 كۋرس ستۋدەنتى
