Qobyzdyŋ atasy

Qobyz küilerı dybystyq beineleu tılımen erekşelenedı. Onyŋ ünı tabiǧatpen tıkelei ūştasyp jatyr. Dälel retınde, aspaptyŋ jasalu täsılın keltıruge bolady. Ejelden qobyzdy bütın aǧaştan oiyp jasaǧan. Sebebı, halyqta «daraqtyŋ jany saqtalyp, ünemı än salyp tūrady» degen tüsınık qalyptasqan. Qobyz qasqyrdyŋ ūlyǧanyn, aqqu saŋqylyn, jel uılın ainytpai keltırıp bere alady. Zertteuşıler köp uaqyt būryn qobyz şamandardyŋ jyn-perılerdı quatyn būiymy retınde de qoldanysta bolǧanyn aitady. Aspaptardyŋ ışındegı qasiettısı sanalyp, onymen küi oinaityn adamdy da qosa kie tūtqan. Sonymen, qazaqqa sonşa qadırlı bolǧan būl muzykalyq aspaptyŋ tarihy qandai? Qobyz – köne aspaptardyŋ bırı. Aspaptyŋ ǧūmyry naqty qai däuırden bastau alatyny belgısız bolǧanymen, halyq aŋyzdarynyŋ basym köpşılıgınde «Qobyzdyŋ atasy – Qorqyt» dep keledı. Äfsanalarǧa sensek, Qorqyt atanyŋ özı jasaǧan aspabyna arnalǧan öleŋı bylai bolypty: Qaraǧaidyŋ tübınen Qaiyryp alǧan, qobyzym. Üieŋkınıŋ tübınen Üiırıp alaǧan qobyzym. Jelmaianyŋ terısın Şanaq qylǧan, qobyzym. Ortekenıŋ müiızın Tiek qylǧan, qobyzym. Bestı aiǧyrdyŋ qūiryǧyn Işek qylǧan, qobyzym. Osy joldar arqyly aspapty tūtastai köz aldymyzǧa elestetuge äbden  bolady. Qobyzdyŋ özı qandai materialdan tūratyny, ışegı men tiegınıŋ nendei ekendıgıne deiın aiqyn körsetıp ketken. Qazaqta būl ǧana emes, Qorqyttyŋ özı jaily da aitylǧan aŋyz-äŋgımeler jeterlık. Mäselen, «Qaida barsaŋ, Qorqyttyŋ körı» degen tırkes bırı bolmasa bırıne tanys bolar. Kei  hikaialarda Qorqyt jelmaiasyna mınıp, mäŋgılık ömırdı ızdegen keiıpker retınde körsetıledı. Eske tüsırıp köreiık, Qorqyt ūzaq ömır sürudıŋ kıltın ızdep jer älemdı şarlaidy. Alaida, qai mekenge barmasyn, aldynan kör qazyp jatqan jıgıtter şyǧa keledı. Olardan Qorqyt «Būl kımnıŋ körı?» dep sūraǧanda, «Qorqyttyŋ körı» degen jauap alady. Būl jaǧdai bır emes, bırneşe märte qaitalanady. Aian boiynşa, ajaly qaraqūrttan ekenın bılgen Qorqyt meilınşe sol jändıkten saqtanbaq bolǧan desedı. Alaida, taǧdyry bärıbır yrqyna könbei, qyzmetşısı as-auqat alyp kelgen dorbaǧa baiqausyzda tüsken qaraqūrt şaǧyp, ölım qūşady deidı. Qorqyttyŋ şyr etıp dünie esıgın aşqan künınen bastap, bū düniemen qoştasqanǧa deiıngı bütın ǧūmyry osyndai qiial ǧajaiypqa, mifke toly. «Qorqyt» dep esımınıŋ özı tylsymnyŋ tıl qatuymen berılgen. Ol ömırge kelgen künı aspan tünerıp, naizaǧai oinap, tabiǧat adamzatqa ürei tuǧyzatyn alapat küige enedı. «Qorqytyp keldı» dep azan şaqyryp, esımın «Qorqyt» qoiady. Alaida, būl joǧarydaǧy mysal sekıldı, köp nūsqanyŋ bırı ǧana. Tüiını, Qorqyttyŋ ömır sürgen uaqyty jaily naqty derek joq. Köp jerlerde «VIII-IX ǧasyrlarda ömır sürgen» dep aitylyp jür. Aŋyzdar däl derekterden görı būqara qiialynyŋ körınısın köbırek beretındıkten, ǧalymdar «Abyz retınde aty atalǧan tūlǧanyŋ aqylǧa qonymsyz saualdyŋ soŋynan eruı mümkın emes» ekendıgın aitady. «Qorqyt ata kıtabynda» «Auzymdy aşyp söilesem, Täŋırım jaqsy, Täŋır dos, dın ūlysy – Mūhammed jaqsy» delınedı. Demek, Qorqyt islamǧa qanyq bolǧan. Tıptı, keibırı Qorqytty Paiǧambardyŋ dın nasihattauşy ümbetı bolǧan dep te aitady. Qazaq dalasynda Qorqytty tanyp, zerttep, ūrpaqqa tarih retınde qaldyra bılgen ǧalymdar retınde Şoqan Uälihanovtyŋ, Älkei Marǧūlannyŋ, Mūhtar Äuezovtyŋ esımderı atalady. Qobyzşynyŋ bızge 20 şaqty küiı jetıptı. «Qorqyt», «Aqqu», «Jelmaia», «Tarǧyl tana», «Elım-ai, halqym-ai» deitın küilerı bar. Endeşe, Qorqyt küilerınıŋ bırı «Ūşardyŋ ūluy» tuyndysy jaily baian etıp körelık. Mūndaǧy basty keiıpkerler – jalǧyz basty ana men onyŋ tılep alǧan bır perzentı. Oqiǧa basynda ūly men şeşesı alaŋsyz, kündelıktı küibeŋ tırşılıgın keşe beredı. Tıptı, tolyq bolmasa da, baqytty otbasynyŋ beinesınde edı. Alaida, töbelerıne qonǧan baq ūzaq tūraqtai qoimapty. Eş qamsyz, qūs salyp, özınıŋ «Ūşar» deitın jüirık tazysymen  saiatşylyq qūryp jürgen perzent baqi bolmaiynşa bärı jaqsy edı. Sūm ajal onsyz da bır basyn köterıp jürgen anaǧa qu tızesın qūşaqtatyp, barynan aiyrady. Dästür boiynşa, ölıktı jerlegennen soŋ äiel jūrtpen bırge basqa aimaqqa qonys audaryp ketedı. Ornyǧyp bolǧan soŋ, ūlynyŋ süiıktı tazysy «Ūşardy» ızdei bastaidy. Özderımen ılesıp kelmegenın aŋǧarǧan soŋ, būrynǧy qonysta qalyp qoiǧan bolar dep ızdep barsa, it iesın qimai zirat basynda öŋmenıŋnen ötıp, jürek qylyn şertetındei ūlyp otyr eken. Mūny körgen beibaq şeşe de bozdai ketıptı. Mıne, tap osy oqiǧamen bailanystyryp Qorqyt özınıŋ «Ūşardyŋ ūluy» küiın şyǧarypty. Osy tūsta, qobyzdan şyǧatyn ünnıŋ köbıne mūŋdy, zarly bolyp keletınıne taǧy bır köz jetkızgen siiaqtymyz. Qorqyttan bastap, qobyz bügıngı künge deiın ömırdıŋ qatpar jolyn, san qily taǧdyr jaiyn äuen arqyly jetkızıp keledı. Muzykada ūlt, tıl aiyrmaşylyǧy degen joq. Pende türık tılın bılmeiınşe sol ūlttyŋ adamymen, hindi tılın bılmeiınşe ündımen dialog qūra almauy mümkın. Al, äuende ondai şekara joq. Qūlaǧyŋa kelgen onyŋ  sazy arqyly ne quanasyŋ, ne egılıp jylauyŋ mümkın. Ūǧyna bılgen janǧa Qorqyt ata küilerınde tereŋ filosofiia men lirizm jatyr. Küişı özınıŋ aspabynyŋ şanaǧynan bırde zarly äuen şyǧarsa, bırde ömırdıŋ keremetı men sūlulyq jaily şyrqai jöneledı. Önertanuşylardyŋ aituynşa, Qorqyttyŋ erekşelıgı är küiınıŋ bır-bırımen ıştei sabaqtasyp jatuynda. Aşyq aitylmaǧanymen, astarly türde mazmūndas dünieler ekenın aŋǧaruǧa bolady. Küi formasyna kelsek, olardy kürdelı deuge kelmeidı. Jeŋıl, ainalasy jūmyr. Qazaq jūrty üşın Qorqyttyŋ da, qobyzdyŋ da alar orny erekşe. Qorqytty köşpelı dalanyŋ perzentı retınde tanytu arqyly, tarihymyzdy tereŋge jıberıp, ūlttyq önerdıŋ mereiın ösıredı. 1999 jyly Qorqyt babanyŋ 1300 jyldyǧyna orai halyqaralyq deŋgeide «Qorqyt ata» jyly atalyp ötılıp edı. 1999-2000 jyldar aralyǧynda ötkenge sapar şegetın türlı deŋgeidegı mädeni ıs-şaralar, ǧylymi konferensiialar bolǧan. Älkei Marǧūlannyŋ däleldemelerı boiynşa, Qorqyt Syr boiynda, Qyzylorda oblysy, Qarmaqşy audanynda düniege kelgen.  Bügıngı künı tūlǧanyŋ tuǧan jerınde arnaiy eskertkış qoiylyp, mūrajai jūmys ıstep tūr. Qorqyt küilerın qazırgı kezeŋge deiın jetkızuşılerdıŋ bırı retınde Yqylas Dükenūly aitylady. Yqylasqa būl öner atalarynan daryǧan, jalpy önerlı otbasynan şyqty dep aitylady. Sondyqtan, qobyzda oinaudy bala künınen üirenıp, bılıp ösken. Jasy 15-ke kelısımen-aq öz betınşe küi şyǧaratyn deŋgeige jetken eken. Qazaq ziialysy Mūhtar Maǧauin: «Qyl qobyzdyŋ pırı – Yqylas Türkı älemınde teŋdesı joq muzykant, ūly tūlǧa» degen pıkır aitady. Osy siiaqty, Qorqyt mūrasyn jetkızude D.Myqtybaev pen J.Qalambaevtyŋ esımderı aitylady. J.Qalambaev qobyzǧa qosa dombyranyŋ qūlaǧynda oinaǧan oryndauşy bolady. Dombyrany Y.Dükenūlynyŋ şäkırtı Sügırdıŋ özınen üirengen eken. Al, endı «däl osy küngı qazaq önerınde, qobyz qalai därıptelıp jür?»  deitın saualǧa jauap tauyp körelık. Bügıngı tanymal qobyzşy esebınde aty atalyp jürgen Saian Aqmoldany, Erlan Säbitovty mysalǧa keltıruge bolady. Tıptı, qobyzdy zamanǧa sai estradamen üilestırıp jürgen oryndauşylar da barşylyq. Tyŋdarmannyŋ köpşılıgı jyly qabyldap ta ülgergen. Mäselen, Aqerke Täjıbaevany, «Asyl» tobyn atap körsetuge bolar edı.  

 Äsmira Ermekqyzy,

äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetı

Jurnalistika fakultetınıŋ  3 kurs studentı