Qobyz kúıleri dybystyq beıneleý tilimen erekshelenedi. Onyń úni tabıǵatpen tikeleı ushtasyp jatyr. Dálel retinde, aspaptyń jasalý tásilin keltirýge bolady. Ejelden qobyzdy bútin aǵashtan oıyp jasaǵan. Sebebi, halyqta «daraqtyń jany saqtalyp, únemi án salyp turady» degen túsinik qalyptasqan. Qobyz qasqyrdyń ulyǵanyn, aqqý sańqylyn, jel ýilin aınytpaı keltirip bere alady.
Zertteýshiler kóp ýaqyt buryn qobyz shamandardyń jyn-perilerdi qýatyn buıymy retinde de qoldanysta bolǵanyn aıtady. Aspaptardyń ishindegi qasıettisi sanalyp, onymen kúı oınaıtyn adamdy da qosa kıe tutqan.
Sonymen, qazaqqa sonsha qadirli bolǵan bul mýzykalyq aspaptyń tarıhy qandaı?
Qobyz – kóne aspaptardyń biri. Aspaptyń ǵumyry naqty qaı dáýirden bastaý alatyny belgisiz bolǵanymen, halyq ańyzdarynyń basym kópshiliginde «Qobyzdyń atasy – Qorqyt» dep keledi. Áfsanalarǵa sensek, Qorqyt atanyń ózi jasaǵan aspabyna arnalǵan óleńi bylaı bolypty:
Qaraǵaıdyń túbinen
Qaıyryp alǵan, qobyzym.
Úıeńkiniń túbinen
Úıirip alaǵan qobyzym.
Jelmaıanyń terisin
Shanaq qylǵan, qobyzym.
Ortekeniń múıizin
Tıek qylǵan, qobyzym.
Besti aıǵyrdyń quıryǵyn
Ishek qylǵan, qobyzym.
Osy joldar arqyly aspapty tutastaı kóz aldymyzǵa elestetýge ábden bolady. Qobyzdyń ózi qandaı materıaldan turatyny, ishegi men tıeginiń nendeı ekendigine deıin aıqyn kórsetip ketken. Qazaqta bul ǵana emes, Qorqyttyń ózi jaıly da aıtylǵan ańyz-áńgimeler jeterlik. Máselen, «Qaıda barsań, Qorqyttyń kóri» degen tirkes biri bolmasa birine tanys bolar. Keı hıkaıalarda Qorqyt jelmaıasyna minip, máńgilik ómirdi izdegen keıipker retinde kórsetiledi. Eske túsirip kóreıik, Qorqyt uzaq ómir súrýdiń kiltin izdep jer álemdi sharlaıdy. Alaıda, qaı mekenge barmasyn, aldynan kór qazyp jatqan jigitter shyǵa keledi. Olardan Qorqyt «Bul kimniń kóri?» dep suraǵanda, «Qorqyttyń kóri» degen jaýap alady. Bul jaǵdaı bir emes, birneshe márte qaıtalanady. Aıan boıynsha, ajaly qaraqurttan ekenin bilgen Qorqyt meılinshe sol jándikten saqtanbaq bolǵan desedi. Alaıda, taǵdyry báribir yrqyna kónbeı, qyzmetshisi as-aýqat alyp kelgen dorbaǵa baıqaýsyzda túsken qaraqurt shaǵyp, ólim qushady deıdi. Qorqyttyń shyr etip dúnıe esigin ashqan kúninen bastap, bu dúnıemen qoshtasqanǵa deıingi bútin ǵumyry osyndaı qııal ǵajaıypqa, mıfke toly. «Qorqyt» dep esiminiń ózi tylsymnyń til qatýymen berilgen. Ol ómirge kelgen kúni aspan túnerip, naızaǵaı oınap, tabıǵat adamzatqa úreı týǵyzatyn alapat kúıge enedi. «Qorqytyp keldi» dep azan shaqyryp, esimin «Qorqyt» qoıady. Alaıda, bul joǵarydaǵy mysal sekildi, kóp nusqanyń biri ǵana. Túıini, Qorqyttyń ómir súrgen ýaqyty jaıly naqty derek joq. Kóp jerlerde «VIII-IX ǵasyrlarda ómir súrgen» dep aıtylyp júr. Ańyzdar dál derekterden góri buqara qııalynyń kórinisin kóbirek beretindikten, ǵalymdar «Abyz retinde aty atalǵan tulǵanyń aqylǵa qonymsyz saýaldyń sońynan erýi múmkin emes» ekendigin aıtady. «Qorqyt ata kitabynda» «Aýzymdy ashyp sóılesem, Táńirim jaqsy, Táńir dos, din ulysy – Muhammed jaqsy» delinedi. Demek, Qorqyt ıslamǵa qanyq bolǵan. Tipti, keıbiri Qorqytty Paıǵambardyń din nasıhattaýshy úmbeti bolǵan dep te aıtady.
Qazaq dalasynda Qorqytty tanyp, zerttep, urpaqqa tarıh retinde qaldyra bilgen ǵalymdar retinde Shoqan Ýálıhanovtyń, Álkeı Marǵulannyń, Muhtar Áýezovtyń esimderi atalady. Qobyzshynyń bizge 20 shaqty kúıi jetipti. «Qorqyt», «Aqqý», «Jelmaıa», «Tarǵyl tana», «Elim-aı, halqym-aı» deıtin kúıleri bar. Endeshe, Qorqyt kúıleriniń biri «Ushardyń ulýy» týyndysy jaıly baıan etip kórelik. Mundaǵy basty keıipkerler – jalǵyz basty ana men onyń tilep alǵan bir perzenti. Oqıǵa basynda uly men sheshesi alańsyz, kúndelikti kúıbeń tirshiligin keshe beredi. Tipti, tolyq bolmasa da, baqytty otbasynyń beınesinde edi. Alaıda, tóbelerine qonǵan baq uzaq turaqtaı qoımapty. Esh qamsyz, qus salyp, óziniń «Ushar» deıtin júırik tazysymen saıatshylyq quryp júrgen perzent baqı bolmaıynsha bári jaqsy edi. Sum ajal onsyz da bir basyn kóterip júrgen anaǵa qý tizesin qushaqtatyp, barynan aıyrady. Dástúr boıynsha, ólikti jerlegennen soń áıel jurtpen birge basqa aımaqqa qonys aýdaryp ketedi. Ornyǵyp bolǵan soń, ulynyń súıikti tazysy «Ushardy» izdeı bastaıdy. Ózderimen ilesip kelmegenin ańǵarǵan soń, burynǵy qonysta qalyp qoıǵan bolar dep izdep barsa, ıt ıesin qımaı zırat basynda óńmenińnen ótip, júrek qylyn shertetindeı ulyp otyr eken. Muny kórgen beıbaq sheshe de bozdaı ketipti. Mine, tap osy oqıǵamen baılanystyryp Qorqyt óziniń «Ushardyń ulýy» kúıin shyǵarypty.
Osy tusta, qobyzdan shyǵatyn únniń kóbine muńdy, zarly bolyp keletinine taǵy bir kóz jetkizgen sııaqtymyz. Qorqyttan bastap, qobyz búgingi kúnge deıin ómirdiń qatpar jolyn, san qıly taǵdyr jaıyn áýen arqyly jetkizip keledi. Mýzykada ult, til aıyrmashylyǵy degen joq. Pende túrik tilin bilmeıinshe sol ulttyń adamymen, hındı tilin bilmeıinshe úndimen dıalog qura almaýy múmkin. Al, áýende ondaı shekara joq. Qulaǵyńa kelgen onyń sazy arqyly ne qýanasyń, ne egilip jylaýyń múmkin. Uǵyna bilgen janǵa Qorqyt ata kúılerinde tereń fılosofııa men lırızm jatyr. Kúıshi óziniń aspabynyń shanaǵynan birde zarly áýen shyǵarsa, birde ómirdiń keremeti men sulýlyq jaıly shyrqaı jóneledi.
Ónertanýshylardyń aıtýynsha, Qorqyttyń ereksheligi ár kúıiniń bir-birimen ishteı sabaqtasyp jatýynda. Ashyq aıtylmaǵanymen, astarly túrde mazmundas dúnıeler ekenin ańǵarýǵa bolady. Kúı formasyna kelsek, olardy kúrdeli deýge kelmeıdi. Jeńil, aınalasy jumyr.
Qazaq jurty úshin Qorqyttyń da, qobyzdyń da alar orny erekshe. Qorqytty kóshpeli dalanyń perzenti retinde tanytý arqyly, tarıhymyzdy tereńge jiberip, ulttyq ónerdiń mereıin ósiredi. 1999 jyly Qorqyt babanyń 1300 jyldyǵyna oraı halyqaralyq deńgeıde «Qorqyt ata» jyly atalyp ótilip edi. 1999-2000 jyldar aralyǵynda ótkenge sapar shegetin túrli deńgeıdegi mádenı is-sharalar, ǵylymı konferenııalar bolǵan. Álkeı Marǵulannyń dáleldemeleri boıynsha, Qorqyt Syr boıynda, Qyzylorda oblysy, Qarmaqshy aýdanynda dúnıege kelgen. Búgingi kúni tulǵanyń týǵan jerinde arnaıy eskertkish qoıylyp, murajaı jumys istep tur.
Qorqyt kúılerin qazirgi kezeńge deıin jetkizýshilerdiń biri retinde Yqylas Dúkenuly aıtylady. Yqylasqa bul óner atalarynan daryǵan, jalpy ónerli otbasynan shyqty dep aıtylady. Sondyqtan, qobyzda oınaýdy bala kúninen úırenip, bilip ósken. Jasy 15-ke kelisimen-aq óz betinshe kúı shyǵaratyn deńgeıge jetken eken. Qazaq zııalysy Muhtar Maǵaýın: «Qyl qobyzdyń piri – Yqylas Túrki áleminde teńdesi joq mýzykant, uly tulǵa» degen pikir aıtady. Osy sııaqty, Qorqyt murasyn jetkizýde D.Myqtybaev pen J.Qalambaevtyń esimderi aıtylady. J.Qalambaev qobyzǵa qosa dombyranyń qulaǵynda oınaǵan oryndaýshy bolady. Dombyrany Y.Dúkenulynyń shákirti Súgirdiń ózinen úırengen eken.
Al, endi «dál osy kúngi qazaq ónerinde, qobyz qalaı dáriptelip júr?» deıtin saýalǵa jaýap taýyp kórelik. Búgingi tanymal qobyzshy esebinde aty atalyp júrgen Saıan Aqmoldany, Erlan Sábıtovty mysalǵa keltirýge bolady. Tipti, qobyzdy zamanǵa saı estradamen úılestirip júrgen oryndaýshylar da barshylyq. Tyńdarmannyń kópshiligi jyly qabyldap ta úlgergen. Máselen, Aqerke Tájibaevany, «Asyl» tobyn atap kórsetýge bolar edi.
Ásmıra Ermekqyzy,
ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti
Jýrnalıstıka fakýltetiniń 3 kýrs stýdenti
