قازاقستان - كوپۇلتتى ءارى زايىرلى مەملەكەت. قوناقجايلىق قانىمىزدا بار. سودان با، شەتەلدىكتەر ءۇشىن ەسىگىمىزدى ايقارا اشىپ قويعاندايمىز. ەڭ الدىمەن، 1991 جىلدىڭ 20 جەلتوقسانىندا قابىلدانعان "قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىق تۋرالى" زاڭىنا ءۇڭىلىپ كورەيىك. ەل ازاماتتىعىنا قابىلداۋ شارتتارى قانداي؟
1)قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىندا زاڭدى نەگىزدە كەمىندە بەس جىل تۇراقتى تۇراتىن نە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارىمەن كەمىندە ءۇش جىل نەكەدە تۇراتىن ادامدار قابىلداناتىن بولادى.
وسى جەردەن ۇلكەن ءبىر ماسەلە تۋىندايتىنداي. ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، 2019 جىلدىڭ وزىندە 2472 قازاقستاندىق ازاماتشا باسقا ەل ازاماتىنا تۇرمىسقا شىققان. كورسەتكىشتەر كۇن ساناپ ارتىپ جاتىر. زاڭ بويىنشا كۇيەۋ بالالارىمىز مەن جيەندەرىمىزدى سىرتقا تەبە المايمىز. نە سەبەپتى شەتەلدىكتەر ءبىزدىڭ قاراكوز قىزدارىمىزعا قۇمار؟ ويلانىپ كوردىڭىز بە؟ ءۇش جىل نەكەدە تۇرعاننان كەيىن اجىراسىپ كەتكەندەرى قانشاما؟
2)قازاقستان رەسپۋبليكاسى ازاماتتارىنىڭ iشiندە جاقىن تۋىستارىنىڭ بiرi - بالاسى (ونىڭ iشiندە اسىراپ العان بالاسى), جۇبايى (زايىبى) جانە اتا-اناسىنىڭ بiرەۋi (اسىراپ الۋشىسى), اپا-قارىنداسى، اعا-iنiسi, اتاسى نەمەسە اجەسi بار، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا تۇراقتى تۇرۋ ماقساتىمەن كەلگەن، بۇرىنعى وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ ازاماتتارى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا تۇرۋ مەرزiمiنە قاراماستان، قابىلداناتىن بولادى.
بۇل دا ءبىر قۇيتىرقىلىق مەحانيزمىنە جول اشاتىنداي. مىسالى، شەتەلدىك ازامات ەلىمىزدەن بالا اسىرىپ الىپ،ءاپ ساتتە قازاقستاندىق اتانا الادى. وسىدان كەيىن ونىڭ وزگە ەلدە تۇراتىن تۋىستارىنا ازاماتتىق الۋ مۇمكىندىگى وپ-وڭاي پايدا بولادى.
بۇل ەلىمىزدىڭ ازاماتتىققا قابىلداۋداعى نەگىزگى شارتتارى. ال وزگە ەلدەردە ازاماتتىق قالاي بەرىلەدى ؟
رەسەي، دانيا،فينليانديا، ماكەدونيا سىندى ەلدەردىڭ ازاماتتىعىن الۋ ءۇشىن مەملەكەتتى ءتىلدى مىندەتتى تۇردە جەتىك ءبىلۋ كەرەك. ال تايلاندتا بيزنەسمەن رەتىندە ەل دامۋىنا ۇلەس قوسىپ، ۋاقىتىلى سالىق تولەپ وتىرۋ مىندەتتەلگەن. ۇمىتكەر تولقۇجاتتى الۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك تىلدەن ەمتيحان تاپسىرىپ، تاعى بەس جىل كۇتەدى. بىرىككەن اراب امىرلىكتەرىندە تەك اراب ازاماتىنا كۇيەۋگە شىققان ايەلگە عانا ازاماتتىق الۋ قۇقىعى بەرىلگەن. قازاقستاننىڭ جالپاقشەشەيلىگىن وسىدان-اق كورە الامىز.
ازاماتتىق الۋ توڭىرەگىندەگى وزەكتى تاقىرىپتىڭ ءبىرى - ەتنيكالىق قازاقتاردى اتاجۇرتىنا قايتارۋ ماسەلەسى . وكىنىشكە وراي، قانداستارىمىزعا قاراعاندا شەتەلدىكتەردىڭ ازاماتتىق الۋى الدەقايدا وڭاي. ەتنيكالىق قازاقتار ازاماتتىق الۋ ءۇشىن سانى كوپ قۇجاتتاردى جيناپ، الەك بولادى. ولار بۇرىنعى ءوزى تۇرعان ەلىنەن ازاماتتىقتان شىققانى تۋرالى انىقتاما اكەلۋى ءتيىس. الايدا قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى مەن يران يسلام رەسپۋبليكاسىمۇنداي انىقتامانى بەرمەيدى.
قازىرگى تاڭدا "قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعى تۋرالى" زاڭىنا ەل ازاماتتارىنىڭ كوڭىلى تولادى ما ؟ «ادىرنا»ۇلتتىق پورتالى سۇراپ كوردى:
داۋلەتبەك بايتۇرسىنۇلى، جۋرناليست:
«ازاماتتىق الۋ وڭاي بولماۋعا ءتيىس. جالپى، زاڭدا "وزگەلەر ءۇشىن بىلاي، ۇلتى قازاقتار ءۇشىن بىلاي" دەپ ايىرىپ كورسەتىلمەگەن جاعدايدا، ول قازاقتان گورى وزگەلەردىڭ پايداسىنا جاراپ كەتەدى. وندايدا شەتەلدەن كەلگەندەر ءۇشىن(ورالمان نەمەسە قانداستار) "كوشى-قون زاڭىنا" سۇيەنۋگە تۋرا كەلەدى. سول سەبەپتى، ورالمانداردىڭ ازاماتتىق الۋى مۇلدەم باسقاشا قارالۋى كەرەك. ءبارىن بىردەي قاراسا، قانى باسقا بوتەندەر ءۇشىن تيىمدىلىك جاساعان بولىپ شىعادى. ازاماتتىق الۋدىڭ جەڭىل بولۋى مىناداي سالداردى تۋىنداتادى:
1)شەتەلدىكتەردىڭ قازاقستان ازاماتشالارىمەن(قازاقپەن) ۇيلەنۋ ءۇردىسىن ارتتىرادى;
2)جالعان "نەكەگە تۇرۋ كۋالىگىن" ساتىپ الۋ(بەلگىلى شارتپەن) الاياقتىعىن اسقىندىرادى;
3)ازاماتتىق العان ادام قازاقستاندا 15 جىل تۇرسا جانە جاسى 40-تان اسسا، دەموكراتيالىق ەلدىڭ سيپاتىنا ساي، ول ءوزىن پرەزيدەنتتىككە ۇسىنا الادى. وزگە قولداۋشى كۇشتەر مەن ەكونوميكالىق قۋاتتىلىق، باسىمدىلىق ارقىلى وندايلار كۇنى ەرتەڭ پرەزيدەنتتىك تاققا تالاسۋى بەك مۇمكىن. ويتكەنى "پرەزيدەنت بولاتىن ادامنىڭ تەگى قازاق بولۋ كەرەك جانە ول قازاق ءتىلىن بىلۋگە مىندەتتى" دەگەن شارتتار بولماعان جاعدايدا ولار ويىنا كەلگەنىن ىستەيدى. وندايدا بۇل ەل كورىنگەننىڭ قولجاۋلىعى بولۋى عاجاپ ەمەس. مىنەكي، ازاماتتىقتى الۋ جەڭىلدەگەن سايىن ونىڭ زاردابى دا اۋىر بولادى».
اقجول پيونەروۆ, د.ا.قوناەۆ اتىنداعى ەۋرازيالىق زاڭ اكادەمياسىنىڭ ماگيسترانتى:
«ازاماتتىق تۋرالى زاڭنىڭ بابىنا كوڭىلىم تولادى، سەبەبى دەموكراتيالىق مەملەكەتتە ازاماتتىق الۋ جەڭىلدەتىلگەن تۇردە بولۋى قاجەت. ونىمەن قوسا، قازاقستان ءۇشىنشى دەڭگەيدەگى مەملەكەت بولعاننان سوڭ، ەشكىم ۇمتىلا بەرمەيدى. ەڭ باستى قارالاتىن ماسەلە، ازاماتتاردىڭ ەلگە بەرەر پايداسى بولۋى كەرەك».
نۇراحەن ەركىن, دارىگەر:
«مەن 2005 جىلى قحر-دان اتاجۇرتقا قونىس اۋدارىپ، 2006 جىلى ازاماتتىق الۋعا ءوتىنىش بەردىم. وتە كوپ قاعاز جينادىم. ازاماتتىق ارىزدى ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت قايتارا جازۋعا تۋرا كەلدى. ارىزىمدى بىردەن قابىلداي قويمادى. شىنىمدى ايتسام، "قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعى تۋرالى" زاڭىن وقىمادىم. دەسە دە، قانداستارىمىزدىڭ ازاماتتىق الا الماي، زار يلەپ،شاپقىلاپ جۇرگەنىنەن حاباردارمىن».
ماليكا جاستالاپوۆا, ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتى:
«قر-نىڭ ازاماتتىق تۋرالى زاڭىنا كوڭىلىم تولادى. اسىرەسە،تمد ەلدەرى ءۇشىن جەڭىلدەتىلگەن فورماسى ۇنادى. الايدا ءوز تاراپىمنان مىندەتتى تۇردە مەملەكەتتىك تىلگە ەمتيحان تاپسىرۋ تالابىن قوسار ەدىم. قر ازاماتتىعىن الاتىن تۇلعا كەمىندە ا1 دەڭگەيىندە قازاقشا نەمەسە ورىسشا سويلەي الۋى كەرەك».
مەملەكەتتىڭ نەگىزگى ميسسياسى - ۇلتتىق بىرىزدىلىكتى ساقتاۋ. وسى ارايدا قازاقتىڭ ءتىلى مەن ءداستۇرىن بىلمەيتىن وزگە مارتەبەمىزدى كوتەرىپ، بىرلىگىمىزدى ارتتىرا الادى ما؟! ەلىمىزدىڭ ازاماتتىعىن بەرۋ كەزىندە ساق بولساق ەكەن...
ديانا اسانوۆا، "ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى.
