Qazaqstan - kópultty ári zaıyrly memleket. Qonaqjaılyq qanymyzda bar. Sodan ba, sheteldikter úshin esigimizdi aıqara ashyp qoıǵandaımyz. Eń aldymen, 1991 jyldyń 20 jeltoqsanynda qabyldanǵan "Qazaqstan Respýblıkasynyń azamattyq týraly" zańyna úńilip kóreıik. El azamattyǵyna qabyldaý sharttary qandaı?
1)Qazaqstan Respýblıkasynyń aýmaǵynda zańdy negizde keminde bes jyl turaqty turatyn ne Qazaqstan Respýblıkasynyń azamattarymen keminde úsh jyl nekede turatyn adamdar qabyldanatyn bolady.
Osy jerden úlken bir másele týyndaıtyndaı. Statıstıkalyq málimetterge súıensek, 2019 jyldyń ózinde 2472 qazaqstandyq azamatsha basqa el azamatyna turmysqa shyqqan. Kórsetkishter kún sanap artyp jatyr. Zań boıynsha kúıeý balalarymyz men jıenderimizdi syrtqa tebe almaımyz. Ne sebepti sheteldikter bizdiń qarakóz qyzdarymyzǵa qumar? Oılanyp kórdińiz be? Úsh jyl nekede turǵannan keıin ajyrasyp ketkenderi qanshama?
2)Qazaqstan Respýblıkasy azamattarynyń ishinde jaqyn týystarynyń biri - balasy (onyń ishinde asyrap alǵan balasy), jubaıy (zaıyby) jáne ata-anasynyń bireýi (asyrap alýshysy), apa-qaryndasy, aǵa-inisi, atasy nemese ájesi bar, Qazaqstan Respýblıkasyna turaqty turý maqsatymen kelgen, burynǵy odaqtas respýblıkalardyń azamattary, Qazaqstan Respýblıkasynda turý merzimine qaramastan, qabyldanatyn bolady.
Bul da bir quıtyrqylyq mehanızmine jol ashatyndaı. Mysaly, sheteldik azamat elimizden bala asyryp alyp,áp sátte qazaqstandyq atana alady. Osydan keıin onyń ózge elde turatyn týystaryna azamattyq alý múmkindigi op-ońaı paıda bolady.
Bul elimizdiń azamattyqqa qabyldaýdaǵy negizgi sharttary. Al ózge elderde azamattyq qalaı beriledi ?
Reseı, Danııa,Fınlıandııa, Makedonııa syndy elderdiń azamattyǵyn alý úshin memleketti tildi mindetti túrde jetik bilý kerek. Al Taılandta bıznesmen retinde el damýyna úles qosyp, ýaqytyly salyq tólep otyrý mindettelgen. Úmitker tólqujatty alý úshin memlekettik tilden emtıhan tapsyryp, taǵy bes jyl kútedi. Birikken Arab Ámirlikterinde tek arab azamatyna kúıeýge shyqqan áıelge ǵana azamattyq alý quqyǵy berilgen. Qazaqstannyń jalpaqshesheıligin osydan-aq kóre alamyz.
Azamattyq alý tóńiregindegi ózekti taqyryptyń biri - etnıkalyq qazaqtardy atajurtyna qaıtarý máselesi . Ókinishke oraı, qandastarymyzǵa qaraǵanda sheteldikterdiń azamattyq alýy áldeqaıda ońaı. Etnıkalyq qazaqtar azamattyq alý úshin sany kóp qujattardy jınap, álek bolady. Olar burynǵy ózi turǵan elinen azamattyqtan shyqqany týraly anyqtama ákelýi tıis. Alaıda Qytaı Halyq Respýblıkasy men Iran Islam Respýblıkasymundaı anyqtamany bermeıdi.
Qazirgi tańda "Qazaqstan Respýblıkasynyń azamattyǵy týraly" zańyna el azamattarynyń kóńili tolady ma ? «Adyrna»ulttyq portaly surap kórdi:
Dáýletbek BAITURSYNULY, jýrnalıst:
«Azamattyq alý ońaı bolmaýǵa tıis. Jalpy, zańda "ózgeler úshin bylaı, ulty qazaqtar úshin bylaı" dep aıyryp kórsetilmegen jaǵdaıda, ol qazaqtan góri ózgelerdiń paıdasyna jarap ketedi. Ondaıda shetelden kelgender úshin(oralman nemese qandastar) "Kóshi-qon zańyna" súıenýge týra keledi. Sol sebepti, oralmandardyń azamattyq alýy múldem basqasha qaralýy kerek. Bárin birdeı qarasa, qany basqa bótender úshin tıimdilik jasaǵan bolyp shyǵady. Azamattyq alýdyń jeńil bolýy mynadaı saldardy týyndatady:
1)sheteldikterdiń Qazaqstan azamatshalarymen(qazaqpen) úılený úrdisin arttyrady;
2)jalǵan "nekege turý kýáligin" satyp alý(belgili shartpen) alaıaqtyǵyn asqyndyrady;
3)azamattyq alǵan adam Qazaqstanda 15 jyl tursa jáne jasy 40-tan assa, demokratııalyq eldiń sıpatyna saı, ol ózin prezıdenttikke usyna alady. Ózge qoldaýshy kúshter men ekonomıkalyq qýattylyq, basymdylyq arqyly ondaılar kúni erteń prezıdenttik taqqa talasýy bek múmkin. Óıtkeni "prezıdent bolatyn adamnyń tegi qazaq bolý kerek jáne ol qazaq tilin bilýge mindetti" degen sharttar bolmaǵan jaǵdaıda olar oıyna kelgenin isteıdi. Ondaıda bul el kóringenniń qoljaýlyǵy bolýy ǵajap emes. Minekı, azamattyqty alý jeńildegen saıyn onyń zardaby da aýyr bolady».
Aqjol PIONEROV, D.A.Qonaev atyndaǵy Eýrazııalyq zań akademııasynyń magıstranty:
«Azamattyq týraly zańnyń babyna kóńilim tolady, sebebi demokratııalyq memlekette azamattyq alý jeńildetilgen túrde bolýy qajet. Onymen qosa, Qazaqstan úshinshi deńgeıdegi memleket bolǵannan soń, eshkim umtyla bermeıdi. Eń basty qaralatyn másele, azamattardyń elge berer paıdasy bolýy kerek».
Nurahen ERKIN, dáriger:
«Men 2005 jyly QHR-dan atajurtqa qonys aýdaryp, 2006 jyly azamattyq alýǵa ótinish berdim. Óte kóp qaǵaz jınadym. Azamattyq aryzdy bir emes, birneshe ret qaıtara jazýǵa týra keldi. Aryzymdy birden qabyldaı qoımady. Shynymdy aıtsam, "Qazaqstan Respýblıkasynyń azamattyǵy týraly" zańyn oqymadym. Dese de, qandastarymyzdyń azamattyq ala almaı, zar ılep,shapqylap júrgeninen habardarmyn».
Malıka JASTALAPOVA, ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń stýdenti:
«QR-nyń Azamattyq týraly zańyna kóńilim tolady. Ásirese,TMD elderi úshin jeńildetilgen formasy unady. Alaıda óz tarapymnan mindetti túrde memlekettik tilge emtıhan tapsyrý talabyn qosar edim. QR azamattyǵyn alatyn tulǵa keminde A1 deńgeıinde qazaqsha nemese oryssha sóıleı alýy kerek».
Memlekettiń negizgi mıssııasy - ulttyq birizdilikti saqtaý. Osy araıda qazaqtyń tili men dástúrin bilmeıtin ózge mártebemizdi kóterip, birligimizdi arttyra alady ma?! Elimizdiń azamattyǵyn berý kezinde saq bolsaq eken...
Dıana ASANOVA, "Adyrna" ulttyq portaly.
