كاك كازاحسكايا جاننا د'ارك سراجالاس س ەكاتەرينوي II

13707
Adyrna.kz Telegram

   ينوگدا پولەزنو پوليستات سترانيتسى يستوري، چتوبى وسۆەجيت ۆ پامياتي ۋزلوۆىە مومەنتى، كوتورىە نە پولۋچيلي سووتۆەتستۆۋيۋششەگو وسۆەششەنيا ۆ سوۆەتسكوە ۆرەميا. ناپريمەر، ۋ ناس مالو زنايۋت و كازاحسكوي جاننە د'ارك، فەنومەن كوتوروي حوروشو زنالي ۆ تسارسكوە ۆرەميا پەتەربۋرگسكيە پوليتيكي ي يستوريكي، نو پلوحو زنايۋت سوۆرەمەننىە كازاحستانتسى، – و ساپارە ماتەنكىزى. پامياتنيكي جاننى د'ارك ستويات ۆ پاريجە ي ۆ درۋگيح گوروداح فرانتسي، ەە ستاتۋي – ۆ كاجدوي كاتوليچەسكوي تسەركۆي فرانتسي! و نەي سنياتى فيلمى، ۆ ورلەانە يمەەتسيا تسەنتر جاننى د'ارك س دوكۋمەنتامي و ەە جيزني ي كاجدىي گود 8 مايا فرانتسيا وتمەچاەت «دەن جاننى د'ارك»! ا ۆوپروس و توم، پوچەمۋ ۋ ناس نەت داجە رومانا يلي فيلما و ساپارە، وستاەتسيا پوكا ريتوريچەسكيم.  

پو ەتوي تەمە مى پوگوۆوريلي س يسسلەدوۆاتەلەم-پيساتەلەم تورەگالي كازيەۆىم – ەگو كنيگا «ساپارا ماتەنكىزى – كازاحسكايا جاننا د'ارك» نەداۆنو ۆىشلا يز پەچاتي. تورەگالي كازيەۆ – اۆتور كنيگ «اكبۋلاك – پرارودينا سكيفسكيح تسارەي»، «سەردتسە ميرا»، «كازاح دەرجال نا پلەچاح نەبو»، «ۆو گلاۆە ۆەليكوي سارماتي» ي در. يسسلەدوۆاتەلسكي پودحود كازيەۆا وتليچاەت نە تولكو يستوريچەسكيە داننىە پو رەدكيم يستوچنيكام، داننىە ارحەولوگي، اناليز پو يازىكام، نو ي سراۆنيتەلنو-سوپوستاۆيتەلنىي اناليز س سوۆرەمەننوي جيزنيۋ پوتومكوۆ نومادوۆ. ۆ ەتوم نوۆيزنا ي وريگينالنوست وبياسنەني يزۆەستنىح يستوريچەسكيح پارادوكسوۆ.

تورەگالي كازيەۆ

 

تورەگالي ابدۋللاۋلى, ناشەي وبششەستۆەننوستي پوچتي نەيزۆەستنو يميا ساپارى ماتەنكىزى. س چەم ەتو سۆيازانو؟

– فەنومەن ستەپنوي جاننا د'ارك بىل يزۆەستەن روسسيسكيم يستوريكام، نو ۆ سوۆەتسكوە ۆرەميا ەە يزۆەستنوست بىلا تسەلەناپراۆلەننو «زاگلۋشەنا»، حوتيا ۋچاستيە كازاحوۆ ۆ ۆوسستاني پۋگاچەۆا وبششەيزۆەستنو.

ۆ 1775-1776 گوداح بەسستراشنايا دوچ كازاحسكوگو نارودا ساپارا ماتەنكىزى سۆويم پودۆيگوم زاششيتيلا رودنۋيۋ زەمليۋ، ەست يستوريچەسكيە ي دوكۋمەنتالنىە فاكتى. ي ۆ تسارسكوە، ي ۆ سوۆەتسكوە ۆرەميا روسسيسكيە يستوريكي پوستاراليس «پريگلۋشيت» رول كازاحسكوي جاننى د'ارك. ەتو بىل پودۆيگ ليدەرا دۆيجەنيا: باتىرى ەست، نو بەز ۆوجديا ي وت باتىروۆ تولكا مالو، رازبرەدايۋتسيا كتو كۋدا. ساپارا كاك راز بىلا ليدەروم دۆيجەنيا: ونا يمەلا گرومادنىي اۆتوريتەت سرەدي كازاحسكوي ەليتى ي سرەدي باتىروۆ ي نارودا، پوتومۋ پو ەە پريزىۆۋ ستەپنياكي شلي ۆ بوي، چتوبى ۆەرنۋت سۆوە پراۆو سۆوبودنو جيت نا رودنوي زەملە. دليا كازاحوۆ نا توت مومەنت ەتو بىلا وپرەدەلەننايا مورالنايا پوبەدا نا دولگوم پۋتي منوجەستۆا سراجەني، ي راسپروسترانەنيە تاكوي ينفورماتسي بىلو نەۆىگودنو روسسي.

ۆ چەم زاكليۋچالاس پوبەدا ەتوگو دۆيجەنيا؟

– دۆيجەنيە «نەۆيديمكي» ۆوزنيكلو ۆ پەريود پراۆلەنيا ۆ روسسي ەكاتەرينى II پوسلە پوداۆلەنيا كرەستيانسكوگو ۆوسستانيا پود رۋكوۆودستۆوم ەمەليانا پۋگاچەۆا، وبياۆيۆشەگو سەبيا يمپەراتوروم پەتروم III. ۆ ستەپي راسپروسترانيلاس ينفورماتسيا، چتو پوياۆيلسيا چەلوۆەك-نەۆيديمكا، كوتورىي ۋداچنو ۆوزگلاۆيل كازاحسكيە رودى ۆ بيتۆاح زا ۆوزۆرات رودنىح زەمەل، س كوتورىح يح سوگنالي تسارسكيە كاراتەلي ۆو ۆرەميا رەپرەسسي پروتيۆ ۋچاستنيكوۆ كرەستيانسكوگو ۆوسستانيا پۋگاچەۆا – «پەترا III». ۆ روسسي نە سرازۋ ۋزنالي، چتو نەۆيديمكا – ەتو مولودايا جەنششينا.

ۋديۆيتەلنو، نو پراكتيچەسكي روسسيسكايا ستورونا مولچا سوگلاسيلاس نا بولشينستۆو ترەبوۆاني ۋچاستنيكوۆ دۆيجەنيا «نەۆيديمكي». پروەكت ورەنبۋرگسكوگو گۋبەرناتورا ي.نەپليۋەۆا وت 15.05.1747 گ.، پوداننىي يم ۆ پەتەربۋرگ، «وب وتبيتي يلي وتلۋچەني كازاحوۆ وت روسسيسكيح گرانيتس ۆ دالنيە مەستا»، ۆ توت راز نە سوستويالسيا.  

تسارسكوە پراۆيتەلستۆو ۆەلو ي پرودولجالو دالشە پوليتيكۋ ۆ دۋحە «سپوتكنيس، ستەپنياك، پوموگۋ تەبە ۋپاست!»، نو ۆ داننوم سلۋچاە ۆ 1776 گودۋ تەحنولوگيچنو سنيزيلو نا ۆرەميا ناكال ستراستەي…

 

ا كاكيە سوبىتيا پرەدشەستۆوۆالي دۆيجەنيۋ «نەۆيديمكي»؟

– ۆ كنيگە پروفەسسورا نايلي بەكماحانوۆوي «لەگەندا و نەۆيديمكە. ۋچاستيە كازاحوۆ ۆ كرەستيانسكوي ۆوينە پود رۋكوۆودستۆوم پۋگاچەۆا ۆ 1773-1775 گوداح» پيشەتسيا تاك: «پوسلە كازني پۋگاچەۆا ۆ يانۆارە 1775 گودا تسارسكيە ۆويسكا ناچالي كاراتەلنىە پوحودى ۆگلۋب كازاحسكيح ستەپەي. كازاحي وكازالي مۋجەستۆەننوە سوپروتيۆلەنيە ي داجە سامي ناپادالي نا كرەپوستي پو جايكۋ ي ەديليۋ… ۆ كاراتەلنىە دەيستۆيا پروتيۆ كازاحوۆ كرومە يايتسكيح كازاكوۆ پريۆلەچەنى وتريادى دونسكيح كازاكوۆ، گۋسارسكيە ي دراگۋنسكيە پولكي، باشكيرى ي كالمىكي، رەگۋليارنايا پەحوتا…  ۋنيچتوجالي ۆسە كازاحسكيە اۋلى نا سۆوەم پۋتي. ۆسە لەتو كاراتەلنايا ەكسپەديتسيا ۆدول جايكا، وتكوچەۆكا، رەپرەسسي ۆرەمەننو سنيزيلي ناكال بوربى»…

ن.بەكماحانوۆا پيشەت، چتو پراۆيتەلستۆو بويالوس سوەدينەنيا ستەپنياكوۆ س وستاتكامي ستوروننيكوۆ كرەستيانسكوگو تساريا، كوتورىە دولگو ەششە حوديلي پو روسسيسكيم پروستورام.

لەتوم 1775 گودا كاراتەلنىە وتريادى بىلي وتوزۆانى. گۋستو پوليلي كاراتەلي كروۆيۋ تراۆۋ ي پەسوك، ي مراچنايا تيشينا وبيالا ستەپ، پرەرىۆاەمايا يزرەدكا رازيارەننىمي جۋتكيمي پلاچامي، رۆۋششيح نا سەبە ۆولوسى ي كرومسايۋششيح سابليامي ستولەتنيە دەرەۆيا، وبەزدولەننىح موگۋچيح ستەپنىح ماتەرەي! چينوۆنيكي پوتيرالي رۋكي: وتوگنالي ۋسپەشنو ۆ پۋستىني ماسسى ستەپنياكوۆ وت يح بىلىح پلودورودنىح مەست، وت رەك ي رودنيكوۆ، وت موگيل پرەدكوۆ، سمورششيلي سرەدۋ وبيتانيا – بولشە نە سۋنۋتسيا سيۋدا گورەمىچنىە پوسلە تاكوگو-تو وبيلنوگو كروۆوپۋسكانيا.

– چتو سلۋچيلوس پوتوم؟

– ۆدرۋگ وسەنيۋ توگو جە 1775 گودا گۋبەرنسكي ورەنبۋرگ، يمپەراتورسكي پەتەربۋرگ، ۆسە تەرريتوري كرەستيانسكوي ۆوينى ي وستالنىە چاستي يمپەري، پوترياساەت نەوجيداننايا نوۆوست – كازاحي پودنياليس، شتۋرمۋيۋت پريلينەينىە كرەپوستي ي سوبيرايۋتسيا يدتي نا ساراتوۆ! نايليا ەرمۋحانكىزى بەكماحانوۆا: «…ۆ سەنتيابرە 1775 گ. ۆ روداح تابىن ي تاما ملادشەگو جۋزا پوياۆيلسيا چەلوۆەك، يميا كوتوروگو بىلو لەگەندوي. ستەپنايا مولۆا نازىۆالا ەگو نەزريمىم، سۆياتىم چارودەەم، نو چاششە ۆسەگو كۋكتەميروم يلي نەۆيديمكوي».

نەۆيديمكا (كورىنبەس) پريزىۆال پرودولجيت ۆوسستانيە، تاك كاك «تسار پەتر III جيۆ ي سكورو پريدەت وپيات»، مولۆا سيا پروكاتيلاس پو ۆسەم پروستورام، گدە بۋشەۆالا كرەستيانسكايا ۆوينا. «زا زەمليۋ، زا ۆودۋ، زا سول!» – بىل لوزۋنگ – كازاحي ۆەكامي برالي سول س تۋزتوبە («سولەنايا گورا»، سەيچاس گورود سول-يلەتسك), تساريستى پوسترويلي تام كرەپوست «يلەتسكايا زاششيتا» ي ناحالنو زاپرەتيلي ستەپنياكام دوستۋپ ك سولي، وتپراۆليايا ەە نا ەكسپورت.

يا ۆ توم سول-يلەتسكە ۆ 9-م كلاسسە ۋچيلسيا ۆ 1960-ح گوداح ي جيل وت توگو مەستا، گدە ۆ 1775 گودۋ بىلا سوليانايا گورا (تۋزتوبە), ۆ ترەحستاح مەتراح! تام سەيچاس سوليانىە شاحتى، گدە پرودولجايۋت دوبىۆات ۆكۋسنەيشۋيۋ ۆ ميرە سول. ريادوم تام ي سولەنوە وزەرو  (تۇز!), ۆىلەچيۆايۋششەە چەلوۆەكا وت منوگيح بولەزنەي ي كونتسەنتراتسيا سولي تاكوۆا، چتو پو ۆودە موجنو حوديت! پوسلۋشايتە كۋپلەت نارودنوي پەسني، سوستاۆلەننوي يز سامىح ۆەليكولەپنىح ۆ ميرە ستيحوۆ:

«ورىمبور، تۇزتوبەنىڭ تۇزىن كورسەڭ،

جىلويدىڭ تاڭ قالارسىڭ قىزىن كورسەڭ.

اتىڭنان تۇسسەڭ قايتىپ مىنە المايسىڭ

ءايايدىڭ سۋدان قايتقان ءىزىن كورسەڭ!»...

پو كاكوي پريچينە تسارسكوە پراۆيتەلستۆو سوگلاسيلوس نا بولشينستۆو ترەبوۆاني ۋچاستنيكوۆ دۆيجەنيا؟

– ەكاتەرينا II بىلا وبرازوۆاننوي تساريتسەي، پەرەپيسىۆالاس س ۆەليكيمي مىسليتەليامي ەۆروپى، سوزدالا اكادەميۋ ناۋك، پريگلاسيلا ۆ سترانۋ ماستيتىح ۋچەنىح، پەرەۆەلا ۆ روسسيۋ شتاب يەزۋيتوۆ، ماستەرسكي پرودولجالا زاچاتىي زادولگو دو نەە پەرەفورمات سوزنانيا روسسيان ۆ نۋجنۋيۋ ەۆروپەيسكيم دەرجاۆام ستورونۋ. ۆوكرۋگ نەە سوبيراليس منوگيە سەبە نا ۋمە ليۋدي بولشۋششەي ۆەليچينى، كوتورىە پونيمالي ەتوت سۋەتنىي مير پوبولەە، پوشيرە ي كۋدا ۋج گلۋبجە منوگيح درۋگيح! نا پراۆلەنيە ەكاتەرينى II پريشەلسيا پيك ەپوحي پروسۆەششەنيا ۆ روسسي، ي منوگيە سۆوي مەروپرياتيا يمپەراتريتسا پروۆوديلا پو لەكالام ي ستراتەگيام اۆتوروۆ ەۆروپەيسكوگو پروسۆەششەنيا، ناچاۆشەگوسيا ۆ كونتسە XVII ۆەكا ۆ انگلي ي ناشەدشەگو پرودولجەنيە ۆو فرانتسي، گەرماني، روسسي ي درۋگيح ستراناح. ريادوم س تساريتسەي پري رەشەني ۆاجنىح گوسۋدارستۆەننىح ۆوپروسوۆ ۆسەگدا بىلي سوۆەتنيكي…

وني پونيالي فەنومەن «نەۆيديمكي» كاك زنامەنيە – و پوياۆلەني نا پوليتيچەسكوم گوريزونتە ستەپنوي جاننى د'ارك. ي سدەلالي ۆسە، چتوبى ەە پوتەنتسيال نە پرەۆراتيلسيا ۆ نامنوگو بولەە رەالنۋيۋ سيلۋ، موگۋششۋيۋ پومەشات يح دالنيم ستراتەگيچەسكيم پلانام. چتوبى پوسلە فەنومەنا «تساريا پەترا III» نە ناچالاس س ساپارى ماتەنكىزى ي «ۆسەروسسيسكايا جاننا د'ارك»، ستراتەگي پوتۋشيلي ناچينايۋششيسيا ستەپنوي پوجار پوچتي چتو ميرنىمي سرەدستۆامي.

دۆيجەنيە «نەۆيديمكي» زاكونچيلوس ۆ 1776 گودۋ – ۆەسما نەوجيداننىم وبرازوم، تو ەست پراكتيچەسكيم سوگلاسيەم تسارسكوگو پراۆيتەلستۆا ك ۆوزۆراتۋ پراۆا ستەپنياكوۆ «پاستي سۆوي سكوت تام»، گدە ۆىپاسالي سۆوي سكوت وني پري ۆلاستۆوۆاني ۆ پريلينەينىح رەگيوناح روسسي كرەستيانسكوگو تساريا «پەترا III»!

حوتيا «مەستنايا روسسيسكايا ادمينيستراتسيا زاترەبوۆالا ۆويسكا»، ا «نۋرالى حان پريلاگال ۆسە ۋسيليا دليا پوداۆلەنيا دۆيجەنيا، پروسيل پريسلات ۆ اۋل نەۆيديمكي كاراتەلنىي وترياد، سوۆەتوۆال ناپراۆيت نا كازاحسكيە اۋلى باشكير… سوبراۆ وترياد، وتپراۆيلسيا سام ۆ اۋل نەۆيديمكي. «نامەرەن يا بىل يسترەبيت، ا دوم ەگو سجەچ ي كاك ۆ تو مەستو ەحال، تو تا جەنكا سو ۆسەم تەم ۋلۋسوم، ۆ كوەم ونا ناحوديلاس، وتكوچەۆالا نا رەچكۋ، نازىۆاەمۋيۋ كىيل»، – دوكلادىۆال نۋرالى حان.

حان نۋرالى ليچنو سام وتپراۆيلسيا «اتاكوۆات» نەۆيديمكۋ، تاك كاك گلاۆى كازاحسكيح رودوۆ نە پوددەرجالي ەگو، وب ەتوم ۆ كنيگە يستوريكا ن.بەكماحانوۆوي: «…نۋرالى حان سوزىۆال رودوۆىح ستارشين دليا پەرەگوۆوروۆ، نو ۆسە ەتو يمەلو مالو ۋسپەحا». ەتوت منوگوزناچيتەلنىي فاكت ي پوددەرجكا نەۆيديمكي سۋلتانوم دوسالى، «پراۆوي رۋكوي» «پەترا III» ۆ كازاحسكيح ستەپياح، پوكازىۆاەت، چتو ساپارا ماتەنكىزى يمەلا بولشوي اۆتوريتەت ۆ كازاحسكوي ەليتە، ا ۋج باتىرى ي ساربازى س ورۋجيەم ۆ رۋكاح ۆوۆسيۋ دەيستۆوۆالي پو ەە ناپراۆلەنيۋ پو ۆسەي ليني. تسەلىي گود دۆيجەنيە پود رۋكوۆودستۆوم ساپارى دەرجالو ۆ ناپرياجەني پەتەربۋرگ.

ۆوسستانيە پۋگاچەۆا پولۋچيلو وتراجەنيە ۆ رۋسسكوي ليتەراتۋرە. ا وبراز ستەپنوي جاننى د'ارك؟

– فەنومەن ستەپنوي جاننى د'ارك لەجال ۆ وسنوۆە پوياۆلەنيا تسەلوگو ناپراۆلەنيا ۆ رۋسسكوي پوەزي، نازۆاننوگو سپەتسياليستامي «فەليتسەيسكيم تسيكلوم». ناپريمەر، و ناچالە ەتوگو  ناپراۆلەنيا موجنو پروچەست ۆ ينتەرنەتە ستاتيۋ پروف. لودزينسكوگو ۋنيۆەرسيتەتا اننى ۆاردا «گ.دەرجاۆين. فەليتسەيسكي تسيكل». ۆ 1781 گودۋ ەكاتەرينا II پيشەت «سكازكۋ و تسارەۆيچە حلورە»، گدە ۆ كاچەستۆە پولوجيتەلنوي گەرويني ۆىۆوديتسيا كيرگيز-كايساتسكايا تسارەۆنا فەليتسا ي پەچاتاەتسيا ەتوت ماتەريال ۆ جۋرنالە اكادەمي ناۋك.

پوەت گ.ر.دەرجاۆين پيشەت ودۋ «فەليتسا»، گدە وبراششاەتسيا ك  ەكاتەرينە II سو سلوۆامي «بوگوپودوبنايا تسارەۆنا كيرگيز-كايساتسكايا وردى»! تساريتسا ششەدرو ۆوزناگراجداەت پوەتا تاباكەركوي س المازامي ي دەنگامي، سوپروۆوجدايا پيسموم س نادپيسيۋ «وت كيرگيز-كايساتسكوي تسارەۆنى فەليتسى يز ورەنبۋرگا». ي ەتوت پوەتيچەسكي پيار پروسلاۆلەنيا پروسۆەششەننوگو ابسوليۋتيزما پرودولجيلي منوگيە پوەتى نا منوگيە گودى، ۆ توم چيسلە الەكساندر پۋشكين ي داجە ۆلاديمير ماياكوۆسكي، پراۆدا ۆ نەسكولكو درۋگوم راكۋرسە.

پودروبنەي وب ەتوم ەست ۆ موەي كنيگە و ساپارە. پراكتيچەسكي ەكاتەرينا ناچالا پوپۋلياريزاتسيۋ ستەپنوي كۋلتۋرى ۆ ينتەللەكتۋالنوي ەليتە پەتەربۋرگا، پرودولجاۆشۋيۋسيا دولگو ي پوسلە نەە. ي ۆ وسنوۆە ۆسەگو توگو فەليتسەيسكوگو تسيكلا ۆ رۋسسكوي پوەزي بىل وبراز تاينستۆەننوي ستەپنياچكي س اكتيۋبينسكوي رەكي كوبدا، حوتيا پوچتي نيكتو يز پوەتوۆ، كرومە ساموگو دەرجاۆينا، وب ەتوم موجەت ي نە دوگادىۆالسيا. دەرجاۆين جە بىل تاتارسكيم مۋرزوي، جيل ۆ ورەنبۋرگسكوي گۋبەرني، وبششالسيا س كازاحامي، ۋچاستۆوۆال ۆ بوياح پروتيۆ پۋگاچەۆا ي پرەكراسنو بىل زناكوم س تەم، و چەم پيسال.

كەم بىل، ۆەرنەە بىلا نەۆيديمكا؟

– وب ەتوم دالەە ن.بەكماحانوۆا پيشەت: «…تسارسكوە پراۆيتەلستۆو بىسترو وترەاگيروۆالو نا سلۋحي و نەۆيديمكە: گۋبەرناتوروم رەينسدورپوم بىلي سروچنو نانياتى ي وتپراۆلەنى ك دۋسالى-سۋلتانۋ پود ۆيدوم كۋپتسوۆ تاتارى يز سەيتوۆوي سلوبودى. ەساۋل گۋبايدۋلا ادگاموۆ ي راحيمكۋل يبراەۆ، ۆەرنۋۆشيس يز اۋلوۆ، كوچۋيۋششيح نا ۋستياح رەك حوبدى ي يلەكا، راسسكازالي و سۆويح نابليۋدەنياح. اۋل نەۆيديمكي وحرانيال دۋسالى-سۋلتان، كوتورىي س سەنتيابريا 1775 دو ۆەسنى 1776 گ. ۆرەمەننو پوددەرجيۆال دۆيجەنيە نەۆيديمكي. كوچەۆال نەۆيديمكا ۆ ۋستە رەكي حوبدى س دۆۋميا تىسياچامي كيبيتوك». كۋپتسام-لازۋتچيكام پراۆيتەلستۆا رازرەشيلي پوگوۆوريت س پرەدستاۆيتەلەم نەۆيديمكي، كوتورىي ناحوديلسيا ۆ يۋرتە، ا كۋپتسى – سنارۋجي. نا ۆوپروس، پوچەمۋ ۆىستۋپايۋت زدەشنيە نا ستورونە «پەترا III»، جەنسكي گولوس يز كيبيتكي: «ۆى دە تامو (ۆ روسسي!) رازوريلي، دا ي زدەس رازوريت حوتيتە»! «كۋپتسى» وتكۋپيليس وت نەمينۋەموي راسپراۆى، پريشلي ك ۆىۆودۋ، چتو «ۆسە تو پود يمەنەم ەگو، نەۆيديمكي، پرويزۆوديت ۆىشەرەچەننايا جەنكا، بۋدۋچي دۆادتساتي دۆۋح لەت، يميانەم ساپارا، تابىنسكوگو رودا، مياتيانا دوچ. پو ۋمەرتۆي پەرۆوگو ەە مۋجا بەگلىمي يز زدەشنەي پروتەكتسي كالمىكامي پروشەدشەي وسەنيۋ ۆزيال ەە ۆ زامۋجەستۆو برات مەنشي توگو ۋمەرشەگو يانبالتا، س كوەگو ۆرەمەني پونىنە ونا ساپارا، تو سۆوە ستراننوە دەلو ي پرويزۆوديت، ۆ چەم ەي توت مۋج پوموگاەت، ي دۋسالى-سولتان س دەتمي ەگو سپوسوبستۆۋەت».

كاكيە كازاحسكيە رودى ۋچاستۆوۆالي ۆ ەتيح سوبىتياح؟

– ۆ كنيگە ن.بەكماحانوۆوي پەرەچيسليايۋتسيا فورپوستى ي گارنيزونى، مەستا، گدە پرويزوشلي بوي ۆ 1775-1776 گوداح، «پو ۆسەي ورەنبۋرگسكوي ليني ۋكرەپلەني وت گۋرەۆ-گورودكا دو كرەپوستي كراسنوگورسكوي. رودى، پرينيماۆشيە ۋچاستيە ۆ نيح: تابىن، تاما، بايباكتى، دجاگالبايلى، چيكلي، شومەكەي، شەكتى، كەرداري ي درۋگيە». ي «…بولشيە وتريادى دو 10 تىسياچ چەلوۆەك سوسرەدوتوچيليس ۆ ۆەرحوۆە ر. بولشوي حوبدى، مەجدۋ گۋرەۆسكيم گورودكوم ي كۋلاگينسكوي كرەپوستيۋ ي پو رەكە چينگۋرگە ي «نامەريايۋتسيا يدتي ۆ روسسيۋ دليا رازبيتيا كرەپوستەي» (يز دونەسەنيا چەرنورەچەنسكوگو كومەندانتا). پيشەتسيا، چتو «…تابىنەتس كالىباي، تامينتسى سادىر، جانبولات ي تاشبولات ي دجاگالبايلينتسى رازوريلي رەدۋت كالپاتسكي. چاست وتريادوۆ دەيستۆوۆالا ۆ رايونە گۋرەۆ-گورودكا ي سوبيرالاس يدتي ك ساراتوۆۋ».

نەۋجەلي چاست وتريادوۆ دەيستۆيتەلنو سوبيرالاس يدتي ك ساراتوۆۋ؟

– وب ەتوم فاكتە سووبششالوس ۆ شكولنىح ۋچەبنيكاح يستوري، ي يا توگدا، ۋچاس ۆ شكولە، دۋمال، ا چتو زابىلي ناشي پرا…پرادەدى ۆ XVIII ۆەكە پود تەم ساراتوۆوم؟ وتۆەت پريشەل، كوگدا ۆ 2000-ح گوداح سوبيرال كراەۆەدچەسكي ماتەريال دليا كنيگي وب يستوري كازاحسكوگو ناسەلەنيا اكبۋلاكسكوگو رايونا ورەنبۋرگسكوي وبلاستي، گدە يا روديلسيا ي جيل. ۋروجەنەتس اۋلا كوجانتاي، كامال كازيموۆ راسسكازال، چتو يح اۋل كوجانتاي ي سوسەدني اۋل بەكمىرزا سوزدانى ۆ 1742 گودۋ، كوگدا سيۋدا نا بەرەگا يلەكا پريەحالي 90 سەمەي رودا كوجانتاي تارتۋلى تابىنتسەۆ، ا مەستنىە تابىنتسى ي تامانتسى پوموگلي يم ۆ وبۋسترويستۆە.

دال سۆەدەنيا ي ۋروجەنەتس توگو جە اۋلا اسكار داۆلەتياروۆ، ۆوزگلاۆلياۆشي كازناچەيستۆو ۆ اكتوبە، سكازاۆ، چتو يح پرەدكي جيلي نا سۆويح زەملياح پود ساراتوۆوم، نو ۆ 1742 گودۋ تسارسكيە ۆويسكا ناچالي سگونيات يح س رودينى، ۆ بوياح توگدا پوگيب باتىر شوبان ي كوجانتايتسى پريشلي سيۋدا. زناچيت، وتريادى نەۆيديمكي ۆ 1776 گودۋ سوبيراليس ۆەرنۋت رودنىە زەملي پود ساراتوۆوم! ۋۆى، نە ۆسە تاك دوستيجيمو سرازۋ ۆ ەتوم ميرە.

تارتۋلى (كوسەۋلە) تابىنى يمەيۋت تامگۋ كوسەۋ (كوچەرگا) – ەتو ەزوتەريچەسكي زناك كۋزنەتسوۆ، گلاۆنوە يح ورۋديە. «تيۋركي پەرۆىمي وسۆويلي مەتالل ي ۆسە مەتاللۋرگيچەسكيە تەرمينى درەۆنەگو ميرا يدۋت يز تيۋركسكوگو يازىكا» (ا.مارگۋلان).

كاكيە رەزۋلتاتى دۆيجەنيا «نەۆيديمكي»؟

– گلاۆنىم رەزۋلتاتوم دۆيجەنيا «نەۆيديمكي» ستالو تو، چتو تسارسكوە پراۆيتەلستۆو نە تولكو نە پوسلالو كاراتەلنىە وتريادى نا پوداۆلەنيە دۆيجەنيا، نو ي سوگلاسيلوس نا ۆوزۆرات ستەپنياكوۆ نا رودنىە زەملي، كوتورىە وني زانيمالي ۆو ۆرەميا كرەستيانسكوگو تساريا پۋگاچەۆا-«پەترا III»، ۆ توم چيسلە نا بەرەگاح يايكا، نا سۆوبودنىي پەرەحود چەرەز يايك ي ت.د. انالوگيچنىە رەشەنيا بىلي پرينياتى ەكاتەرينوي II ي پو زەمەلنىم دەلام ۆ سرەدنەم جۋزە.

«تسارسكوە پراۆيتەلستۆو نە پوسلالو ۆ اۋلى رودوۆ تاما ي تابىن كاراتەلنىە وتريادى، نە بىلي ناكازانى پرەدستاۆيتەلي فەودالنوي ۆەرحۋشكي، پرينيماۆشيە ۋچاستيە ۆ دۆيجەني»، – پيشەت ۆ سۆوەي كنيگە نايليا بەكماحانوۆا. «ۆ 1776 گودۋ نۋرالى حان، ايچۋۆاك (پوددەرجاۆشي ۆناچالە پۋگاچەۆا), دۋسالى (پوددەرجيۆاۆشي پۋگاچەۆا ي نەۆيديمكۋ!) ي ەرالى پولۋچيلي جالوۆانە زا 1773-1776 گودى»! اگيتاتسيا سو ستورونى نەۆيديمكي تاكجە پرەكراتيلاس. كازاحام رازرەشيلي پەرەگون سكوتا چەرەز يايك، پوزجە داجە ۆىشەل سپەتسيالنىي ۋكاز وب ەتوم. «ەكاتەرينا II ۋچلا منەنيا ورەنبۋرگسكوگو گۋبەرناتورا رەينسدورپا، گوسسوۆەتا ي ۆوەننوي كوللەگي».

ۆ تسەلوم موجنو سكازات، چتو ليتسامي، پرينيماۆشيمي رەشەنيا، بىلو ۋچتەنو، چتو كازاحسكايا ستەپ ەست ششيت وت وپاسنوستەي سو ستورونى بولشوگو ۆوستوكا ي بولشوگو يۋگا ي ەتوت ششيت نادو سوحرانيت. تام ەششە بىلو نەمالو ستراتەگيچەسكيح نيۋانسوۆ، و كوتورىح سكازانو ۆ موەي كنيگە.

ۆەد نە پروشلو توگدا ي 20 لەت، كوگدا شلي ۆوينى س دجۋنگارامي، مەستو كوتورىح زانيال كيتاي. ي نە پروشلو داجە 40 لەت، كاك پەرسيدسكي ناديرشاح دوحوديل س يۋگا دو ارالسكوگو موريا، س كوتورىم روسسيا ۆ 1735 گودۋ داجە زاكليۋچيلا دوگوۆور و پريزناني زا پەرسامي پراۆا نا داگەستان ي دەربەنت! ۋ كازاحستانا ي سەگودنيا ەست رول دوبروگو موستا دليا سوترۋدنيچەستۆا ي تورگوۆلي، ا تاكجە ي ستالنوگو بۋفەرا دليا نەپروپۋسكا نەحوروشيح دەل – مەجدۋ سەۆەروم ي يۋگوم، ۆوستوكوم ي زاپادوم ەۆرازيسكوگو كونتينەنتا…

 

ەكاتەرينا II

ۆ يستوچنيكە ۋپوميناەتسيا، چتو ساپارا تابىنسكوگو رودا. ا ەست لي سۆەدەنيا و دالنەيشەي دەتاليزاتسي؟

– ەسلي و دالنەيشەي دەتاليزاتسي، تو يستوچنيكوۆ وب ەتوم يا نە ۆيدەل، زنايۋ، چتو منوگيە سچيتايۋت، چتو ساپارا ماتەنكىزى پرويسحوديلا يز رودا سارمانتاك تاراكتى تابىنا. تاراكتى تابىنتسى ي سەگودنيا ناسەليايۋت بەرەگا ۆەليكوي كوبدى، ا پو يمەني رودا سارمانتاك تاراكتى تابىنا ۆ درەۆنوستي بولشۋيۋ چاست ەۆرازي گرەكي ي ريمليانە زۆالي سارماتيەي، ا وبيتاۆشي تام نارود – سارماتامي. تسەلۋيۋ تىسياچۋ لەت س VI ۆەكا دو ن.ە. پو IV ۆەك ن.ە. يستوريكي نازۆالي سكيفو-سارماتسكيم ۆرەمەنەم. پلەميا تابىن، ك كوتورومۋ پرينادلەجالا ساپارا، پو تراديتسي سچيتالسيا نوكتا اگا، تو ەست «ستارشيم براتوم» ۆ ملادشەم جۋزە، كاك پلەميا جالايىر ۆ ستارشەم ي پلەميا تاراكتى ۆ سرەدنەم جۋزە. ۋ تاراكتى تابىنا، ودنوگو يز ترەح پودرازدەلەني تابىنا، ي ۋ جالايىرا ي تاراكتى س درەۆنەيشيح ەپوح ي دو سيح پور تامگا «تاراك» (ترەزۋبەتس) – گەرب-تامگا پراۆيتەلەي ستران ەۆرازي، ۆ توم چيسلە ەتا تامگا بىلا ي ۋ چينگيسحانا.  كونەچنو، ەتوت گەرب بىل ۋچتەن سوۆەتنيكامي يمپەراتريتسى، يبو وني پونيمالي سيلۋ سيمۆولوۆ ي وپاساليس رازبۋديت نەناروكوم سپياششي درەۆني دۋح ستەپنوگو نارودا. ي پولۋچيلوس، كاك سكازال كاشاگان جىراۋ:

«ور مەن ەلەك بويىنان

جىلجىماعان كىشى ءجۇز.

قونىستارىن قورعاعان

قول جينالىپ تالاي ءجۇز»!..

چيستو گەنەتيچەسكوە كاچەستۆو ي ۆليانيە مەستنوستي – بىت گەروينيامي؟

– چتو كاساەتسيا جەنششين-گەروين، تو ۆ زدەشنيح ستەپياح تاكجە نابليۋداەتسيا تراديتسيا، يدۋششايا س گلۋبوكوي درەۆنوستي دو سەگودنياشنيح دنەي. ۆ وبوبششايۋششەم ترۋدە ينستيتۋتا ارحەولوگي پيشەتسيا، چتو ۆ راننەسارماتسكي پەريود (VII – IV ۆەكا دو ن.ە.) 20% جەنسكيح موگيل سودەرجيت ورۋجيە: ناكونەچنيكي سترەل، مەچي، كوپيا. ك تومۋ پەريودۋ وتنوسيتسيا ي دەياتەلنوست تساريتسى ماساك-كەتينتسەۆ توميريس، و كوتوروي سنيات ودنويمەننىي فيلم. ماساك-كەتينتسى، نازۆاننىە گرەچەسكيم يستوريكوم گەرودوتوم ۆ V ۆەكە دو ن.ە. ماسساگەتامي، – پرەدكي سوۆرەمەننىح رودوۆ ماساك يز پلەمەني ماسكار، پلەمەني تورتكارا (كاراماساك) ي پلەمەني كەتە. ۆسە تروە يمەيۋت وبششۋيۋ تامگۋ ۆ ۆيدە كرەستا، ەلەمەنتا شانىراكا يۋرتى، ۆحوديات سەگودنيا ۆ وبەدينەنيە الشىن، پەرۆىي ۆ بايۋلى، دۆوە سلەدۋيۋششيح – ۆ اليم. ي ۆ سوۆرەمەننىح شەجيرە سوحرانيليس يمەنا درەۆنيح پراماتەرەي. تاك رودوناچالنيتسەي پلەمەني كەتە سچيتاەتسيا پراماتەر كەتەبيكە، ا رودا اشەبەك يز تاراكتى تابىنا – پراماتەر اشەبەك. وبە وني وتمەتيليس ۆ زنامەنيتوي درەۆنەي كنيگە «اۆەستە»، كاك بوگينيا اناحيتا (انا كەتە) ي بوگينيا اشي. ستەپنياكي پوكلونيايۋتسيا ارۋاحام، ا درۋگيە پرينيمايۋت ەتو زا پوكلونەنيە بوگام ي بوگينيام. دليا سۆەدەنيا، سامىي اۆتوريتەتنىي سپەتسياليست پو «اۆەستە» مەري بويس گوۆوريت، چتو پەسنوپەنيا «اۆەستى» سكلادىۆاليس ۆ ستەپياح ۆوستوچنەە رەكي ۆولگا. تو ەست زدەس، گدە ۆ 1775-1776 گوداح دەيستۆوۆالا ساپارا ماتەنكىزى. ەسلي جە و بليجنيح دنياح، ەدينستۆەننىمي گەرويامي سوۆەتسكوگو سويۋزا سو ۆسەگو ۆوستوكا ۆو ۆتوروي ميروۆوي ۆوينە بىلي زدەشنيە دەۆۋشكي اليا مولداگۋلوۆا يز تاراكتى تابىنا س كوبدينسكوگو رايونا اكتيۋبينسكوي وبلاستي ي مانشۋك مامەتوۆا يز شەركەشا س بۋكەي-وردينسكوگو رايونا زاپادنو-كازاحستانسكوي وبلاستي.

- تورەگالي ابدۋللاۋلى, بولشوە سپاسيبو زا ينتەرەسنوە ينتەرۆيۋ!

                                                                                                    داستان ەلدەسوۆ,

ناتسيونالنىي پورتال «ادىرنا»

پىكىرلەر