قازاق حالقى شاڭىراقتى، بەسىكتى، تابالدىرىقتى قاسيەت تۇتقان. بۇل ۇشەۋىن ەشقاشان اياقپەن باسپاعان. بۇل ۇشەۋى قاشاندا ءبىر-بىرىمەن ۇشتاسىپ جاتادى. وسىناۋ ءۇش قۇندى نارسەنى قاتتى توزىپ، تىم ەسكىرگەن كەزدە دە اياقتىڭ استىنا تاستاماي، ورتەپ، كۇلىن جەرگە كومگەن.
قارا شاڭىراق، ۇلكەن ءۇي دەگەنىمىز نە؟ بۇل – مۇراگەرلىك جولمەن ۇرپاقتان-ۇرپاققا كوشكەن ءبىر اۋلەتتىڭ ارعى اتالارىنىڭ ءتۇتىن تۇتەتكەن ءۇيى. قازاق ءداستۇرى بويىنشا ءبىر اكەدەن تۋعان اعايىندىلار ەرجەتىپ، باستارىن قۇراعان سوڭ، ءوز الدارىنا وتاۋ تىگىپ، بولەك ءۇي بولادى دا، ءبىرى عانا سول شاڭىراقتا اكە-شەشەسىنىڭ قولىندا قالادى. اكە ولگەندە، وزگە ۇلدارىنا وتاۋ كوتەرگەندە ءبولىپ بەرگەن ەنشىلەرىنەن وزگە سول ءۇيدىڭ بار داۋلەتى شاڭىراق باسقان ۇلدىڭ يەلىگىنە كوشەدى.
دەمەك، قارا شاڭىراق ۇعىمى «ۇلكەن ۇيدەن» دە جوعارى، قاستەرلى ۇعىم. كونە ءداستۇر بويىنشا قازاق كەمىندە جەتى اتاسىنان بەرگى قارا شاڭىراقتى جاقسى بىلگەن. ءبىزدىڭ بالا كۇنىمىزدە اتا-انامىزدان ەستىگەن ءسوزىمىز، «پالەنشە اتانىڭ قارا شاڭىراعى تۇگەنشەنىڭ قولىندا، اۋىلعا كەلگەندە اۋەلى سول ۇيگە ءتۇسۋ كەرەك» دەپ جاتاتىن. ولاي ىستەمەسەڭ، وكپە-رەنىش ايتىلاتىن. ءداستۇر-سالتتى بىلمەگەنىڭ ءۇشىن ۇياتقا قالاتىنسىڭ.
ال، قارت دەسە، اركىمنىڭ ءوز شاڭىراعىنا بەرەكە كىرگىزىپ، قۇت دارىتىپ وتىرعان اق ساقالدى اتاسى مەن اق جاۋلىقتى اجەسى ەلەستەرى قاق. تىلەۋىمىزدى تىلەپ، بالالارىنا اقىلىن، نەمەرەلەرىنە ەرتەگىسىن ايتىپ، ورتامىزدا امان-ەسەن وتىرا بەرسە ەكەن دەيمىز. الايدا، پەرزەنت اتاۋلىنىڭ ءبارى اتا-اناسىن الاقانىنا سالىپ ايالاپ وتىرعان جوق. ءوزىن مىنا جارىق دۇنيەگە اكەلىپ، اق ءسۇت بەرىپ وسىرگەن، ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت بولگەن اناسىن، موينىنا مىنگىزىپ ەركەلەتىپ، بالاسىنىڭ باقىتى، يگىلىگى ءۇشىن بار كۇش-قۋاتىن ارناعان اكەسىن قارتايعان شاعىندا وزەكتەن تەپكەن قاتىگەز بالالار دا ارامىزدا جەتەرلىك. ايتپەسە، قارتتار ۇيىندەگى قاريالاردىڭ سانى جىلدان-جىلعا ارتار ما ەدى؟ ءاۋ باستا ءۇي-كۇيى جوق قارتتار مەن مۇگەدەكتەردى الەۋمەتتىك قورعاۋ ماقساتىندا وتكەن عاسىردىڭ 50-60 جىلدارى قۇرىلعان مەكەمەلەر قۋاتتى ۇلى بار اقساقالدىڭ، داۋلەتتى قىزى بار كەيۋانانىڭ قۇتتى مەكەنىنە اينالار ما ەدى؟
قارتتار – ءبىزدىڭ اسىل قازىنامىز. «اۋىلىڭنىڭ ماڭىندا توبە بولسا، ەرتتەۋلى تۇرعان اتپەن تەڭ. اۋىلىڭدا اقىلگوي قاريا بولسا، جازىپ قويعان حاتپەن تەڭ» دەگەن ەدى ءبىزدىڭ بابالارىمىز. ءيا، وتكەنىمىزدى وسى ۇلكەندەرسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىزدىڭ بۇگىنگى نۇرلى ءومىرىمىزدىڭ، الاڭسىز كۇلكى، ءتاتتى ۇيقىمىزدىڭ دا بەيبىت ساقشىسى بولا بىلگەن، ساماي-لارىن قىراۋ شالىپ، جۇزدەرىن ۋاقىت ءاجىمى تورلاعان داناگوي قاريالارى-مىز بەن اق جاۋلىقتى ادەمى اجەلەرىمىز ەمەس پە؟
بۇل سان سۇراق مەنىڭ جانىمدى جەگىدەي جەدى. ساباق ۇستىندە وقۋشىلارىما وي تاستادىم، قارتتار مەرەكەسى قارساڭىندا سىي-سياپاتىمىزدى الىپ، الماتى قالاسىندا ورنالاسقان «№3 ارناۋلى الەۋمەتتىك قىزمەتتەر كورسەتۋ ورتالىعىنا» باردىق. بۇل 2018 جىلدىڭ كۇزى ەدى. اڭگىمەلەسۋ بارىسىندا تۇسىنگەنىم، بۇل جەردەگى انالارىمىز بەن اكەلەرىمىز بالالارىنان مەيىرىم كورمەسە دە، ولارعا ەشقانداي رەنجىمەيتىنىن، ءتىپتى ولاردى قارعامايتىنىن، دورەكىلىك تانىتپايتىنىن ءبىلدىردى. نە دەگەنمەن، ىشتەن شىققان شۇبار جىلان قاشان دا ىستىق ەمەس پە؟! سودان مىناداي شەشىمگە كەلدىم. قارتتار ءۇيى... اتاۋى قاتال بولعانىمەن، مۇندا اتا-اجەلەردىڭ ايالى الاقانى مەن اق باتاسى بار. بۇل ءۇي مۇڭدى كوزدەرگە، سارعايعان ساعىنىشقا، ۇقساس تاعدىرلارعا، وزەكتى ورتەر وكىنىشكە تولى. قارتتار ءۇيى... بۇل-قاتتى جۇرەكتى جىبىتەتىن، ۇيىقتاپ جاتقان مەيىرىم مەن ادامگەرشىلىكتى وياتاتىن ورىن ەكەنىن ۇقتىم، كوزىم جەتتى.
يا، ءبىز قازاق ەلى قانداي ەدىك. قارياسىن سىيلاعان، جەتىمىن جىلاتپاعان، جەسىرىن قاڭعىرتپاعان، انا ءسۇتىن ارداقتاپ، اتا سالتىن سالماقتاپ وسكەن ەلمىز. ال ولاي بولسا بابالارىمىزدان قالعان وسى ءبىر ۇلىلىق جالعاسىن تاۋىپ ءجۇر مە؟ جاسىرارى جوق. اتا سالتىمىزدان اداسقالى قاشان. ءتىپتى تاريحي سوعىس جىلدارىندا سالىنباعان جەتىمدەر ءۇيى بۇگىنگى مىنا قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان بەيبىت زاماندا بوي كوتەرمەسى بار ما؟ بالكىم بۇنى دا جەتكەن جەتىستىكتەرىمىزدىڭ ءبىرى دەرمىز…
بىراق ولاي ويلاساڭىز وڭباي قاتەلەسەسىز. جەتىمدەر ءۇيى قايدان شىقتى؟ نەگە شىقتى دەگەن سۇراۋلار تۋىنداۋى مۇمكىن. ارينە بۇل قازىرگى زامان ادامدارىنىڭ مەيىرىمسىزدىگىنەن، قاتىگەزدىگىنەن تۋىنداعان نارسە دەر ەدىم. جەتىمدەر ءۇيى ەرتەدە قوس بىردەي بايتەرەگىنەن ايرىلعان بۇلدىرشىندەرىمىز پانالاپ كۇن كەشسە، ال بۇگىن شە؟ قازاقتا جەتىمىن جىلاتپاعان دەگەن ءسوزدىڭ توركىنىندە دە ۇلكەن ءمان ماعىنا جاتىر. مۇندا مەيىرىمدىلىك، يماندىلىق قاسيەتى ايقىن بەينەلەنگەن. ياعني ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز يماندى، مەيىرىمدى بولعان ەكەن. ال توبەسى كوك تىرەگەن بۇگىنگى جەتىمدەر ءۇيى بۇگىنگى تاڭداعى كەيبىر ادامداردىڭ اينا قاتەسىز بىردەن-ءبىر كورىنىسى وسى بولسا كەرەك.
«باقىت دەگەن سەنىڭ بالا كۇندەرىڭ» دەپ جىرلاعان ەكەن اسقاق اقىنىمىز مۇقاعالي ماقاتاەۆ. راسىندا، قامسىز، مۇڭسىز، قىزىقپەن وتكەن سول ءبىر كەزدەر باقىتتى بالالىق شاعىمىز ەدى عوي. الايدا، تاعدىر تالكەگىنە ۇشىراپ، بالداي ءتاتتى بالالىق شاعىندا باتپانداي اۋىر مۇڭ ارقالاپ، جانارى جاۋتاڭداعان جاۋدىركوزدەر سول باقىتتى سەزىنىپ جۇرگەنى شامالى. ۇكىمەت قامقورلىعى قانشا جەردەن قايىرىمدى بولعانىمەن، اتا-اناسىنىڭ ايالى الاقانىن الماستىرا المايتىنىن ايتۋدىڭ قاجەتى دە جوق شىعار...
«جەتىم» دەگەن ءسوز قازاق حالقىنا جات، دەگەنمەن قازىرگى تاڭدا قوعامداعى ەڭ ءبىر ەتەك الىپ وتىرعان وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى بولىپ وتىرعانى ەشكىمگە جاسىرىن ەمەس. نە سەبەپتى قوعامدا جەتىم جانە اتا-انا قامقورلىعىنسىز قالعان بالالار كوبەيۋدە، ولارعا كىمنىڭ جانى اشىپ، كىم جاردەمدەسەدى، كىم قامقور بولىپ، كىم نازارعا الۋدا. بۇل سۇراقتارعا جاۋاپ الۋ قيىن، جاۋاپ الساق تا ودان قورىتىندى شىعارۋ مۇمكىن ەمەس.
قاراسام جەتىمدەر مەن قارتتار ءۇيى،
كوز الدىمدا كۇن ساناپ ءوسىپ جاتىر.
اتا-اناسىن تاپسىرعان قارت ۇيىنە،
باستى عوي كەي بەزبۇيرەك دەسىندى اقىر.
بالانى بالشىق كورىپ، سىلكەي تاستاپ،
لاقتىرىپ دارەتىڭە كەتىپ جاتىر.
كوكپارى بولىپ تۇرعان كور زاماننىڭ
تەك زارى ءبىر اللاعا جەتىپ جاتىر»،-
دەگەن جىر جولىممەن قىسقا قايىرۋدى ءجون سانادىم.
قورىتىندىلاي كەلە تاقىرىپقا ورالسام، «قارتتار ءۇيى مەن بالالار ءۇيى قارا شاڭىراق پا؟»، البەتتە بەرەر جاۋابىم جوق. سەبەبى قازاق حالقىنداعى قارا شاڭىراق ۇعىمىنىڭ ماعىناسىن جوعارىدا كورسەتتىم. بي-شەشەندەرىمىزدىڭ ءسوزىن تىلگە تيەك ەتسەم: اتاسىز ءۇي – باتاسىز، اناسىز ءۇي – پاناسىز، بالاسىز ءۇي – قۋ مازارعا اينالاتىنىن ەستەن شىعارمايىق، ونداي حالگە تۇسەتىن كۇيدەن اباي بولايىق، اۋلاق بولايىق! حاق ءدىنىمىز دە اكە-شەشەنى قادىرلەۋدى مۇسىلمان اتاۋلىعا پارىز ساناعان. اللا تاعالا قاسيەتتى قۇران-كارىمدە: «راببىڭ، وزىنە عانا عيبادات ەتۋلەرىڭدى، اكە-شەشەگە جاقسىلىق قىلۋلارىڭدى ءامىر ەتتى. ال ەگەر ول ەكەۋىنىڭ ءبىرى نەمەسە ەكەۋى دە جاندارىڭدا كارىلىككە جەتسە: «تۇھ» دەمە (كەيىس بىلدىرمە). سونداي-اق، ولارعا زەكىمە، ول ەكەۋىنە سىپايى ءسوز سويلە»، – دەپ اشىق اياتتار تۇسىرگەن. قۇرمەتتى، قازاق جاستارى! قازاق قىزى جانە قازاق جىگىتى دەگەن ابىرويلى اتقا ساي بولايىق! جەتىمىن جىلاتپاعان، جەسىرىن قاڭعىتپاعان، قارتتارىن قادىرلەگەن قوعامىمىزدى قايتا جاڭعىرتايىق!
دانات جاناتاەۆ، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديدانتى
ازيەۆا اعيلا، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى, فيلولوگيا جانە الەم تىلدەرى فاكۋلتەتىنىڭ ماگيسترانتى
