(بۇگىن اكەمنىڭ دوسى، تاي-قۇلىنداي تەبىسىپ بىرگە وسكەن زامانداسى ۇلىقبەك ەسداۋلەتتىڭ تۋعان كۇنى. وسىعان وراي ۇلتىمىزدىڭ عاجايىپ اقىنىنىڭ “كيىز كىتاپ” اتتى جىر جيناعى تۋرالى ون بەس جىل بۇرىن جازعان دۇنيەمدى وقىرمان نازارىنا قايتا ۇسىنعاندى ءجون كوردىم).
جاڭا كىتاپتى وقۋعا كىرىسەردىڭ الدىندا ۇنەمى ءوزىمدى، الدىندا نە كۇتىپ تۇرعانى بەيمالىم، الىس ساپارعا شىعۋعا دايىندالعان جولاۋشىداي سەزىنەمىن. ءالى بەتى پاراقتالماعان جاڭا شىعارمانى وقۋعا زەيىن قويعانىمدا، ىلعي دا وسى ساپار مەنى قانداي اسەرگە بولەيدى ەكەن، بىرنەشە ساعاتقا، كەيدە ءتىپتى بىرنەشە كۇنگە سوزىلاتىن جولدا قانداي قىزىق وقيعالاردى باسىمنان كەشەر ەكەنمىن دەگەن تىنىمسىز وي مازالايدى دا تۇرادى. جاڭا شىعارما اسەرلەندىرە الماسا، ساپارعا بەكەر شىعىپ، تۇك تاپپاي قاجىعان جولاۋشىداي وكىنەمىن، رۋحاني الەمىمدى بايىتاتىن شىن جاۋھارلاردى تاپسام، ساعىنىشىمدى باساتىن سىرلاسىمدى كەزدەستىرگەندەي قۋانىپ، قۇمارىمنان شىعىپ، راحاتتانامىن. سول كىتاپ كەي كەزدەرى مەنى قاناتتاندىرىپ، ەرەكشە شابىت بەرىپ، بىرنەشە كۇن بويى قيالىمدى تەربەيدى. ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ تاعى دا ءبىر جاڭا كىتاپتى وقۋعا كىرىسىپ، ءومىر بىتكەنشە تاۋسىلمايتىن، تىنىمسىز ىزدەنىستىڭ جولىنا قايتا تۇسەمىن.
ۇلىقبەك ەسداۋلەتتىڭ “كيىز كىتاپ” اتتى جىر جيناعىن قولعا العانىمدا، ەڭ الدىمەن مەنىڭ ەسىمە اقىننىڭ “جۇلدىز جارىعى”، “التايدىڭ التىن تامىرى”، “ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى”، “اق كەرۋەن” “جاراتىلىس” سەكىلدى تۋىندىلارى ءتۇسىپ، سول كەزدەگى تولقىعان ساتتەرىم مەن العان اسەرلەرىم سانامدا قايتادان ءتىرىلدى.
نامازدىگەردە قولاتتا
ىردۋان اربا ىرعالىپ،
قوپاڭداپ قويىپ قوراپتا
ىلديمەن ۇيگە قۇلدادىق.
بۇل اقىننىڭ “جۇلدىز جارىعى” اتتى العاشقى جيناعىنا شىققان، ادەبيەت الەمىنە كەلۋگە جولداما العان تىرناقالدى تۋىندىلارىنىڭ ءبىرى. وسى ولەڭ جولدارىن وقىعانىما جيىرما جىلدان استام ۋاقىت وتسە دە، ءالى كۇنگە شەيىن ۇمىتپاپپىن. بالكىم، ولەڭنىڭ ومىرشەڭدىگى دەپ كوپ رەتتە وسىنى ايتاتىن شىعارمىز. ويى جيناقى قۇرىلعان اقىننىڭ مينياتيۋرالىق ولەڭىن سوڭىنا شەيىن وقىعانىڭىزدا، ەڭ الدىمەن ۇلىقبەك ەسداۋلەتتىڭ ءوز جۇرەگىنىڭ سۇزگىسىنەن وتكىزگەن، تابيعات تىلسىمىنان باسقاشا ءتۇيىن جاساۋعا تىرىساتىن، وزگەشە ويلايتىن ەرەكشەلىگىن اڭعاراسىز. ەن دالانىڭ توسىندە ارباعا ءمىنىپ كەلە جاتقان، قىرمىزى جۇزبەن باتقان كۇنگە كوزىن ءسۇزىپ، قىزىعا قاراپ وتىرعان ارمانشىل نەمەرەسىنە اتاسى:
“باتىسقا، بالام قىزىقپا،
باتقان كۇن ء–بىزدىڭ كۇنىمىز،
كوكجيەك دەگەن سىزىققا
سىڭگەنشە عانا ءتىرىمىز.
ۋاقىت زۋلاپ ۋلى وقتاي
ۋاتىپ وتەر ءتوزىمدى.
سوندىقتان، بالام كۇن باتپاي،
ايتىپ قال ايتار ءسوزىڭدى”
دەپ، اقىل ايتادى. اتاسىنىڭ نەمەرەسىنىڭ قۇلاعىنا قۇيعان اقىلىنان كەيىن، تامىلجىعان تابيعاتتى سۋرەتتەگەن جىر جولدارى ءسىزدى باسقا ءبىر اسەردىڭ بەسىگىنە بولەپ، تۇيسىكپەن عانا تۇسىنەتىن وزگەشە ءبىر الەمنىڭ ەسىگىنەن ەنگىزىپ جىبەرگەندەي كۇي كەشكىزەدى. اقىننىڭ ليريكالىق كەيىپكەرىمەن بىرگە تۇڭعيىق ويدىڭ تەرەڭىنە باتاسىز. تابيعاتتىڭ كەرەمەت ءبىر قاس-قاعىم ءساتىن سۋرەتتەگەن اقىننىڭ ءسوز كەستەسىندەگى ءتىل بايلىعىنا ءتانتى بولا وتىرىپ، ىرعالعان اربانىڭ ۇستىندەگى شالدىڭ نەمەرەسىمەن بىرگە ەسەيە تۇسەسىز.
قاراشىعىندا مۇڭ تۇردى،
ايادىم قارتتى قۇنىسقان.
قايرىلىپ ارتقا كۇرسىندى
تاڭ ىزدەگەندەي شىعىستان.
اسىلى، پوەزيا دەگەنىمىزدىڭ ءوزى ادام مەن تابيعاتتىڭ اراسىنداعى گارمونيالىق بايلانىستى ىزدەي وتىرىپ، وقىرمان كۇتپەگەن وي ايتۋ، سول ارقىلى ونىڭ جۇرەگىندە جاڭا ءبىر سەزىمنىڭ شىراعىن جاعۋ ەمەس پە؟ وسى ولشەمنىڭ بيىكتىگىمەن قاراعاندا ۇلىقبەك ەسداۋلەتتىڭ ولەڭدەرى (وقىرماننىڭ جۇرەگىنە جول تاپقان دەگەن ابدەن جاۋىر بولعان ءسوز تىركەسىن قولدانباي-اق قويايىق) اقىن مارينا تسۆەتاەۆا
ايتقانداي، ء“وز كەزەگى كەلگەندە اشىلاتىن قىمبات شاراپتار سەكىلدى، ءوز ۋاقىتىن كۇتىپ جاتقان جىرلار”. سوندىقتان دا ءبىز وسى ماقالانى جازۋ بارىسىندا ۇلىقبەك ەسداۋلەتتىڭ اقىندىعىن بۇگە-شىگەسىنە شەيىن تالداپ بەرۋدى الدىمىزعا ماقسات ەتىپ قويعان جوقپىز. بورحەستىڭ “ونەردە تەك ماڭگىلىك بۇگىن عانا بار” دەگەنى راس بولسا، ءبىز وسى ماقالانى جازۋ ارقىلى ءوز زامانى كەلگەندە اشىلاتىن التىن قازىنانىڭ كىلتىن ىزدەيتىن اقىننىڭ بولاشاقتاعى سىنشىلارىنا قوزعاۋ سالاتىن وي تاستاۋدى عانا مۇرات ەتتىك.
شىندىعىن ايتساق، مۇمكىن ءبىز اقىن ۇلىقبەك ەسداۋلەتتىڭ شىعارماشىلىعى تۋرالى بۇل اڭگىمەنى قوزعاماس تا ەدىك. الايدا سوڭعى جىلدارى ءباسپاسوز بەتتەرىندەگى اقىننىڭ اتىنا ايتىلعان كەيبىر ءجونسىز سىندار ەرىكسىزدەن قولىمىزعا قالام العىزدى. اسىرەسە، اقىننىڭ كەيبىر ولەڭدەرىنىڭ ماعىناسى بۇرمالانىپ، وقىرمانعا باسقاشا تۇسىندىرىلگەندە، “مۇنداي دا سۇمدىق بولادى ەكەن-اۋ” دەپ، جاعامىزدى ۇستادىق. ۋاقىتى كەلگەندە ادەبيەتتەگى بۇگىنگى ايتىس-تارتىستار دا ساراپقا سالىنىپ، بالكىم، بىزدەن گورى ادەبيەتكە كەڭىرەك قارايتىن زەردەلى سىنشىلاردىڭ وي تالقىسىنا تۇسەدى. مىنە وسى كەزدە، سول ۋاقىتتاعى ادەبيەتشىلەر پەندەشىلىك تۇرعىدان ايتىلعان پىكىرلەرگە، باقايەسەپپەن جازىلعان سىندارعا نەگە جاۋاپ بەرمەگەن دەگەن زاڭدى ساۋال تۋادى. سوندىقتان دا مەن بۇل ماقالانى قازاق پوەزياسىندا ويىپ الاتىن ورنى بار ۇلىقبەك ەسداۋلەتتىڭ اقىندىعىن قورعاۋ ءۇشىن ەمەس، كەلەشەكتە ءبىزدىڭ دە اتىمىزعا كەلۋى مۇمكىن كىردەن ساقتانۋ ءۇشىن جازدىم. ورىستىڭ ايگىلى سىنشىسى دميتري مەرەجكوۆسكي “ارينە تالعام تۋرالى تالاسۋعا بولادى. الايدا تالاستىڭ دا كەيدە ماعىناسىزدىققا ۇشىرايتىن كەزدەرى بار. مىسالى ءسىز ەشقاشان دا مىسىققا شەگىرگۇلدىڭ (فيالكا) حوش ءيىسىنىڭ، شۇيگىنشوپتىڭ (ۆالەريانكا) يىسىنەن ادەمى ەكەنىن دالەلدەي المايسىز. مۇنى ءتۇسىنۋ ءۇشىن ومىرگە مىسىق بولماي جاراتىلۋ كەرەك” (د.م.مەرەجكوۆسكي، ۆ تيحوم ومۋتە، ماسكەۋ، سوۆەتسكي پيساتەل. 1991 جىل، 13 بەت) دەگەن ەكەن. باسقاسىن ايتپاعاندا سوڭعى ون جىلدىڭ كولەمىندە، سىننىڭ اۋىزسىزدىعىن پايدالانىپ، ءباسپاسوز بەتتەرىندەگى مۇحتار ماعاۋين، ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ، قابدەش ءجۇمادىلوۆ، قاليحان ىسقاق… سەكىلدى قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيك جازۋشىلارىنا قارسى ورىنسىز جۇمسالىپ جاتقان سويىلدار، ءبىزدىڭ كەيبىر سىنشىلاردىڭ ادەبيەتكە بيىك ولشەممەن ەمەس، مىسىقتىڭ كوزىمەن قاراي الاتىندىعىن عانا اڭعارتادى. تاۋەلدى-تاۋەلسىز باسىلىمداردىڭ بەتتەرىندە ايتىلعان سىنداردان (ەگەر وسىلاي ايتۋعا بولسا) بيىك پاراساتتان گورى وشپەندىلىكتىڭ ايقىن لەبى سەزىلىپ، توپ-توپقا، جىك-جىككە ءبولىنىپ، ءبىر-بىرىنەن كەك الۋعا كوشكەن كەيبىر ادەبي توپتاردىڭ مىسىق تىلەۋلەس پيعىلى بايقالادى. ارينە كەلەشەكتە بۇل تۋرالى مادەنيەتتى پىكىرتالاس ۇيىمداستىرىلسا ءوز پىكىرىمىزدى بىلدىرۋگە بولادى، ازىرشە ءبىز مىسىققا شەگىرگۇلدىڭ (فيالكا) دە حوش ءيىسىنىڭ بار ەكەندىگىن دالەلدەۋدى قاجەت سانامادىق.
اڭگىمەمىزگە قايتىپ ورالساق، ۇلىقبەك ەسداۋلەت تىرناقالدى تۋىندىلارىمەن-اق ادەبيەتتىڭ ەسىگىن اقىن بولىپ اشىپ، پوەزيا دەيتىن جۇمباق الەمنىڭ التىن سارايىنا ەمىن-ەركىن كىردى. ەمىن-ەركىن دەيتىنىمىز، اقىننىڭ تىرناقالدى تۋىندىلارىنداعى جۇرەگىنەن جىر بولىپ توگىلگەن كەستەلى ءسوز بەن كوركەم وي، ونىڭ قابىلەت-قارىمىن عانا تانىتىپ قويماي، بولاشاقتان ءۇمىت كۇتتىرەتىن ۇلكەن تالانت يەسى ەكەندىگىنەن حابار بەردى. سوندىقتان دا وزىندىك قولتاڭباسىمەن تانىلعان ۇلىقبەك ەسداۋلەت العاشقى جىرلارىمەن-اق ولەڭ الەمىندە وزگەشە جول تابۋعا ۇمتىلدى. اسىرەسە اقىننىڭ وسى ەرەكشەلىگى ونىڭ ماحاببات ليريكاسىنان ايرىقشا كورىندى.
عاشىق جاندى الديلەيتىن ءان كەرەك،
عاشىق جاننىڭ باسىنداعى حال بولەك.
جاڭبىر جاۋسا تىرسىلىنان ويانام،
ىزدەپ كەلىپ، ەسىك قاققان سەن بە دەپ.
قاشان بولسىن قايعى كورمەي، ءجۇر امان.
تاعدىردان مەن باسقا تىلەك سۇرامان.
كۇن استىندا سىڭعىرلاسا كۇمىس سۋ،
سەنىڭ كۇلكىڭ ەستىلگەندەي قۋانام.
اقىننىڭ جۇرەگىنەن توگىلگەن اقجارما سىرى سەزىم پەرنەلەرىن ءدال باسىپ، كىم-كىمدى دە بەي-جاي قالدىرمايدى ەمەس پە؟ ليريكالىق قاھارماننىڭ تابيعات كورىنىستەرىنەن، اتاپ ايتقاندا جاۋعان جاڭبىر، جارقىراعان كۇن، سىڭعىرلاعان كۇمىس سۋدان عاشىق جانىنا ءتان ۇيلەسىمدىلىك ىزدەۋى ءارى تابيعي، ءارى شىنايى شىققان. ولەڭدى وقىعان كەزدە، ءوزىڭىز دە اقىننىڭ ليريكالىق كەيىپكەرىمەن بىرگە، عاشىقتىق دەرتىنە شالدىققانداي اسەر الاسىز. عاشىقتىق دەرتىنە شەگەندەلگەن سەزىم پەرنەلەرىنىڭ وسىلايشا بۇلقىنۋىنىڭ زاڭدىلىق ەكەندىگىنە ەش كۇماندانبايسىز.
ۇلىقبەك ەسداۋلەتتىڭ “كيىز كىتاپ” اتتى جىر جيناعىنا العىسوز جازعان جازۋشى ءابىش كەكىلباي “اقىندى شىنداپ تۇسىنگىڭ كەلسە، تۋعان جەرىن بارىپ كور” -دەگەن قاعيدانى الدىعا تارتىپ، شىن تالانتتىڭ شىعۋىنا، كىندىك قانى تامعان توپىراعىنداعى تامىلجىعان اسەم تابيعاتتىڭ زور ىقپالى بولاتىندىعىنا ايرىقشا توقتالىپتى. ءسوز جوق اقىننىڭ ليريكالىق جىرلارىنا، بالا كەزىندە كورىپ، كوڭىلىنە تۇيگەن كورىنىستەردىڭ زور اسەر قالدىراتىندىعى راس. بىراق سوعان قاراماستان اقىننىڭ جان الەمىنىڭ سۇلۋ بولۋى، كىندىك قانى تامعان تۋعان توپىراعىنداعى تابيعاتتىڭ ادەمى دە، اسەم بولىپ جاراتىلۋىمەن عانا بايلانىستى ەمەس. اللانىڭ قۇدىرەتىنە شەك كەلتىرۋگە بولمايدى. كەيدە يت بايلاسا تۇرمايتىن، قۋ دالادا ءزاۋلىم بايتەرەكتەر ءوسىپ شىعادى، كەيدە الاپات كۇش ۋاتا المايتىن قارا تاستىڭ ءوزىن گۇل جارىپ شىعادى. سول سەبەپتەن دە اقىن ۇلىقبەك ەسداۋلەتتىڭ “كيىز كىتاپ” اتتى جىر جيناعىنداعى ولەڭدەرىنىڭ سۇلۋلىعى، ەڭ الدىمەن ونىڭ جان الەمىنىڭ تابيعاتىمەن بايلانىستى.
شىندىعىن ايتسام، ۇلىقبەك ەسداۋلەتتىڭ “كيىز كىتاپ” اتتى جىر جيناعىن قولعا العانىمدا، بۇرىنعى وقىعان كىتاپتارىنداعى سىرشىل الەمىمەن قايتا قاۋىشام با دەگەن ۇكىلى ءۇمىتتىڭ جۇرەگىمدە قىلاڭ بەرگەنى راس. جالعان تىرشىلىكتىڭ قيىندىعىنان شارشاعاندا:
تۇسىمە بۇگىن كىردى اۋىل،
تۇسىمدە ءجۇردىم بالا بوپ،
باسىمدا وي جوق ءزىلماۋىر
جانىمدا مۇڭ جوق، نالا جوق.
پاتەردەن كوشكەن پاتەرگە،
اقىنى ەمەس قالانىڭ،
تويىنعان بال مەن شەكەرگە
ەركەسى ەكەم دالانىڭ.
ەمشەكتەن شىققان بالاما،
جۇرگەم جوق ءتىپتى ءسۇت تە ىزدەپ.
كىلەگەي تارتقان اناما
تۇر ەكەم دەيمىن “جۇتقىز” دەپ،
دەپ، بالا بولۋدى ارماندايتىن اقىننىڭ قيالشىل كەيىپكەرلەرىن قايتا كەزدەستىرەم بە دەپ ويلاعام. بىراق قاتەلەسىپپىن. “كيىز كىتاپتى” سوڭىنا شەيىن وقىپ شىققانىمدا، بۇرىن سوڭدى ادام بالاسىنىڭ اياعى باسپاعان جاڭا ءبىر الەمنىڭ قالىڭ ورمانىنا كىرگەندەي اسەر الدىم. اقىننىڭ جان دۇنيەسىنىڭ ەسەيىپ كەتكەنىن بايقادىم. “كيىز كىتاپپەن” بىرگە مەنىڭ دە ويىم وسە تۇسكەندەي بولدى. ەلدىڭ، جەردىڭ، ەڭ قورقىنىشتىسى رۋحاني قۇندىلىقتاردىڭ ازىپ-توزىپ بارا جاتقاندىعىن ەرەكشە ءبىر سەزىمتالدىقپەن سۋرەتتەگەن اقىننىڭ جىر جولدارىن وقىعانىمدا، زارلىق پەن مۇڭلىقتىڭ قايعىلى ءۇنى قۇلاعىما جەتكەندەي، جون ارقاما كىرپى اۋناعانداي، تۇلا بويىم تۇرشىگىپ كەتتى.
باق دەگەنىم سورعا اينالدى،
تاق دەگەنىم كورگە اينالدى،
كوكىرەگىمە شەر بايلاندى،
تولايىم.
جەر دەگەنىم كەبەنەك پە،
ەل دەگەنىم ەبەلەك پە،
ەر دەگەنىم كوبەلەك پە،
اعايىن؟!
اتامەكەن – الىپ توزاق،
موينىنداعى قامىت قاجاپ،
مويىدىڭ-اۋ، عارىپ قازاق،
اھ ۇرىپ.
قۇدايىم-اۋ، اقىن ۇلىقبەك ەسداۋلەتتىڭ جۇرەگىنەن جىر بولىپ توگىلگەن بۇل ولەڭ جولدارىندا، اقتابان-شۇبىرىندى زامانىنداعى قوجابەرگەن جىراۋدىڭ جانىن كۇيدىرگەن ىزالى مۇڭ عانا ەمەس، كوكىرەگى شەرگە تولعان بۇگىنگى ۋاقىتتىڭ قاسىرەتى جاتىر عوي! بۇگىنگى ۋاقىتتىڭ! ماعان سەنبەسەڭىز، اقىننىڭ “كيىز كىتاپ” اتتى جيناعىنداعى تاعى ءبىر ولەڭىنە زەيىن قويىپ، ۇلىقبەك ەسداۋلەتتىڭ تارتىلىپ قالعان ارالدى كورگەن ساتىندەگى جان كۇيزەلىسىنە قۇلاق ءتۇرىڭىزشى:
جۇرەگىمدى كىم بار ەكەن جەبەيتىن،
تىلەگىمدى كىم بار ەكەن ەلەيتىن.
قاپەلىمدە قاراپ قالىپ ايناعا
ءوزىمدى ەمەس،
كوردىم ارال شولەيتىن.
مەن – كەمەمىن قاڭسىپ قالعان جاپاندا،
مەن - كەرەگىم جوق جيھازبىن وتانعا،
مەن – دەنەمىن قۇس جولىندا اداسقان.
مەن – كەلەمىن ىندەت بولىپ جاھانعا.
تۇلا بويىڭىزدى تۇرشىكتىرەتىن، قورقىنىشتى سۋرەت ەمەس پە بۇل؟ اقىننىڭ وسى جىر جولدارىن وقىعاندا ارال عانا ەمەس، رۋحاني دۇنيەسى جۇتاپ، تىنىسى تارىلىپ، شولەيت دالاعا اينالىپ بارا جاتقان الەم ەلەستەيدى كوز الدىڭىزعا. اقىن شولەيتكە اينالعان ارالدى جىر ارقاۋى ەتە وتىرىپ، بۇگىنگى تاڭداعى ادام بالاسىنىڭ جان الەمىنىڭ ەكولوگياسىنىڭ ازىپ – توزعاندىعىن كەرەمەت ءبىر سەزىمتال شەبەرلىكپەن بەينەلەيدى. سوندىقتان-دا “كيىز كىتاپتى” وقىعان ادامعا، جارالى باراق باتىردىڭ زارى، كەشەگىنىڭ ەمەس. قازاقتىڭ بۇگىنگى جارالى رۋحىنىڭ سيمۆولدىق كورىنىسىندەي اسەر قالدىرادى.
كەۋدەمە مەنىڭ كۇيدىرىپ كيىز باسىڭدار،
بۇل جارا سوندا اسقىنباس،
تۋىرلىقتى ءتۇرىپ، تۇندىكتى تۇرە اشىڭدار،
تاماعىما دا تاس تۇرماس.
جارىلعان باسقا قاراما،
مويىندا قالسا بولعانى،
تۇساپ جىبەرشى دالاعا
جورىقتان كەلگەن جورعانى.
بەۋ، اسپاننىڭ استى كەڭ دەيدى،
بەسىككە سىيىپ، ەسىككە سىيماي جۇرسەك تە،
بەيمەزگىل اجال كەلمەيدى
جابىسقانىمەن تىرسەككە.
ماڭدايعا بەرگەن قاراعايدايىن ءمۇيىزدى
قالاعان شاقتا ءوزى قاعادى جاراتقان،
باسا تۇسىڭدەر، ايايمىسىڭدار كيىزدى،
ايايمىسىڭدار باراقتان؟!
ححح
اقىن يوسيف برودسكي “بىردەن دە تومەن” (مەنشە ەدينيتسى) اتتى ادەبي ەسسەسىندە پوەزيانىڭ ەرەكشەلىگى تۋرالى ايتا كەلىپ، “اقىننىڭ ءومىرىن ونىڭ ءومىربايانىنان ەمەس، ولەڭ جولدارىنان ىزدەۋ كەرەك” دەگەن ويىن ءبىلدىرىپتى. ايتسا ايتقانداي، راسىندا دا اقىننىڭ ەشكىم بىلمەيتىن، كوپشىلىك ءۇشىن بەيمالىم جان سىرى ونىڭ ولەڭ جولدارىنىڭ استارىندا كومىلىپ جاتادى ەمەس پە؟ اقىننىڭ كومىلىپ جاتقان ويىنىڭ قۇنارىنا تەرەڭ بويلاعاندا عانا ءسىز ونىڭ تاعدىرىن ءتۇسىنىپ، التىن سارايىنىڭ كىلتىن تاباسىز. سوندىقتان دا ۇلىقبەك ەسداۋلەتتىڭ ءداۋىر تىنىسىن سۋرەتتەگەن “كيىز كىتابىن” اقىن الەمىنىڭ باررومەترى دەپ قابىلداۋ كەرەك. ءبىز ۇلىقبەك ەسداۋلەتتىڭ ولەڭدەرىن تىلگە تيەك ەتە وتىرىپ، ونىڭ وزىنە دەيىنگى اقىندارمەن ۇندەستىگىن ادەيى ىزدەمەدىك. ءار اقىننىڭ ءبىر الەم ەكەندىگى راس بولسا، ونىڭ شىعارماشىلىق لابباراتورياسىنا ۇڭىلگەن سىنشى، كەز-كەلگەن جىر سۇلەيىنىڭ تۋىندىسىنان ەڭ الدىمەن ەشكىمگە ۇقسامايتىن وزىنە عانا ءتان بوياۋىن تابۋعا تىرىسادى. ادام بالاسى جاراتىلعان كەزدە، جالعان دۇنيەنىڭ ەسىگىن ونىمەن بىرگە ولەڭ بولىپ اشقان، مىڭداعان عاسىرلىق تاريحى بار دانا پوەزيادا قايتالانبايتىن وي، قايتالانبايتىن يدەيا، قايتالانبايتىن وقيعا جوق. شىن تالانتتى اقىندار، وسىنىڭ ءبارىن ءوز جۇرەگىنىڭ سۇزگىسىنەن وتكىزىپ، وزىنە ءتان بوياۋىمەن ورنەكتەپ، باسقاشا دۇنيە جاسايدى.
نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، اتاقتى جازۋشى فرانتس كافكانىڭ شىعارمالارىن وقىعان كەزىمدە، ونىڭ تۋىندىلارىنان ايگىلى سۋرەتشى شاگالدىڭ كارتينالارىن كورگەندەي اسەردى باسىمنان كەشتىم. مۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىم، اقىن ۇلىقبەك ەسداۋلەتتىڭ “كيىز كىتابىن” وقۋ بارىسىندا سالعاننان-اق مەنىڭ كوزىمە، قازاق تاريحىنىڭ سۋرەتى سالىنعان عاجايىپ كارتينا ەلەستەدى. سول سەبەپتەن دە اقىننىڭ “قالى كىلەم” اتتى انتيجارناماسىنداعى:
جوق،
بۇل كىلەم ساتىلمايدى،
ساتىلمايدى،
وقىرمان،
جۇتقان كەزدە اقىن قايعى،
كوز جاسىنان توقىلعان،
دەگەن شىندىعىنىنا رياسىز سەندىم. ۇلىقبەك ەسداۋلەتتىڭ “كيىز كىتاپ” اتتى جىر جيناعى ماعان، تەمىردەي توزىمدىلىكپەن جازعان اقىننىڭ ۇزاق جىلدار بويعى ىزدەنىسىنىڭ جەمىسىندەي كورىندى. سوندىقتان دا اقىننىڭ:
كەمپىرقوساق – ءتۇرلى رەڭدە،
كوزدى جاۋلاپ قۇبىلار.
كورە بىلسەڭ بۇل كىلەمدە
جۇرەگىمنىڭ تۇگى بار.
ءار ورمەگى
سەزىممەنەن،
ساعىنىشىممەن بويالعان،
بۇل كىلەمدى
كوزىم دەر ەم،
كورمەگە ونى قويا المان،
-دەپ، ايتۋعا تولىق قاقىسى بار عوي دەپ ويلايمىن.
ۇمىتپاساڭىز اڭگىمە بارىسىندا، ۇلىقبەك ەسداۋلەتتىڭ “كيىز كىتابىنىڭ” اقىننىڭ بۇرىنعى جىر جيناقتارىنا مۇلدە ۇقسامايتىن وزگەشە كوركەم دۇنيە ەكەندىگىن ءسوز قىلعانبىز. وبرازدى تۇردە ايتساق، وسى جىر جيناقتى زەيىن سالىپ وقىعانىمىزدا، ماقالامىزدىڭ تۇساۋكەسەرىندە مىسالعا كەلتىرگەن اقىننىڭ تىرناقالدى تۋىندىسىنداعى اتاسىمەن بىرگە ىرعالعان اربانىڭ ۇستىندە كەلە جاتقان ارمانشىل بالا ۇلىقبەكتىڭ ەندى ءوزىنىڭ دە اتاسى سەكىلدى كەمەلدەنىپ، ويىنىڭ تولىسقانىن كوردىك. ەندى اقىن تابيعاتتان تەك كوركەمدىكتى عانا ىزدەمەي، جانىن مازالاعان تەرەڭ ويدىڭ ساۋلەسىنە شومادى.
نايزاعايمەن تىلگىلەنگەن تاستارىڭ،
جۇلدىزدارمەن شەگەلەنگەن اسپانىڭ.
و، ۇلىتاۋ،
ۇلار ءۇندى داستانىم،
ماعان قاباق اشپادىڭ.
جارتاستارىڭ جاراقاتتى جۇرەكتەي،
زىمىراعان عاسىرلار-اي
قاس-قاعىم.
… تامعان قاننان تاس ورتەنىپ بارادى!
تاڭاتۇعىن كىم بار مىنا جارانى؟
تالقان بولدى توعىز كوزدى كىرەۋكە،
تارس ايرىلىپ دۇنيەنىڭ تالاعى،
قارس جابىلدى قارالى اسپان قاباعى.
بۇل اقىننىڭ دوسپامبەت جىراۋدىڭ جارالى بەينەسىن سۋرەتتەگەنى. ەندى اقىننىڭ ۇشاقتا كەلە جاتىپ، تۋعان جەرى زايسانداعى ءزىلزالانى ەستىگەن ساتتەگى كۇيزەلىسىنە نازار بۇرىڭىزشى:
ەت-جۇرەگىم تۇسكەن سىندى پىشاققا،
مەن وتىرمىن،
نەگە وتىرمىن ۇشاقتا؟
اقشا بۇلتتار سىرعىپ جاتىر اينەكتەن،
ءسال ۇمتىلسام تولاتىنداي قۇشاققا.
مەن وتىرمىن كوك اسپانداي جىرتىلىپ،
جانارىما جاس كەپ قالدى ىركىلىپ.
سوناۋ-سوناۋ…
اقشا بۇلتتار استىندا
جاتىر مەنىڭ تۋعان جەرىم سىلكىنىپ..
ادىلىنە جۇگىنسەك، “كيىز كىتاپتاعى” تاريحي تۇلعالاردىڭ كەۋدەسىنە سىيماعان مۇڭ-شەر بۇگىنگى قوعامنىڭ شىندىعىنان حابار بەرگەن قازىرگى الاساپىران ۋاقىتتاعى جارالى رۋحتىڭ كورىنىسى ىسپەتتەس. ءوز باسىم ۇلىقبەك ەسداۋلەتتىڭ “كيىز كىتاپ” اتتى جيناعىن، قۇس قاناتىنا جازىلعان جىرعا تەڭەر ەدىم. مىنا الاساپىران زاماندا، ادامزات بالاسى ءوزىنىڭ ومىرىنەن قاۋىپتەنىپ، قۇستاردى جاپپاي قىرىپ جاتقاندا، ۇلىقبەك ەسداۋلەتتىڭ جىرلارى، مامىق بۇلتتاردىڭ قاسىندا جۇرگەن كيەلى قارلىعاشتىڭ شىرىلىن ەسكە ءتۇسىرىپ، كوڭىلىڭە مازاسىز وي سالادى. قۇلاق ءتۇرىپ كورىڭىزشى:
بىلمەيمىن قانداي تۋىستىعىم بار قۇسپەنەن،
بۇل دۇنيەدە ەشكىم جوق ماعان ۇش دەگەن
بىراق تا ءدايىم تۇسىمدە ۇشىپ جۇرەم مەن.
ءبىر قانات قاقسام-
قالىقتاپ جەرگە تۇسپەگەم.
نەمەسە:
قارلىعاشتار،
قۇيىلىپ قۇبىلادان.
كەلىڭدەرشى كوكتەمدە ءتىرى ماعان.
مەن سەندەرمەن و باستا بىرگە تۋىپ،
وزدەرىڭمەن وربىگەم ءبىر ۇيادان.
اقىننىڭ وسى جىر جولدارىنان سوڭ ادامنىڭ قۇسپەن تۋىستىعىنا سەنبەي كورىڭىز! ۇلىقبەك ەسداۋلەتتىڭ توتىقۇسقا ارناعان مىنا ءبىر ولەڭىنەن، ساعىنىشپەن بىرگە، سىناعىن سالعان جالعىزدىقتىڭ دا لەبى ايقىن سەزىلگەندەي:
التىنمەن تورىڭ اپتالعان.
وزەگىڭ تولى وكىنىش.
مەن تۋىپ-وسكەن جاقتاردان،
تارتۋ بوپ كەلگەن توتىقۇس.
كەيۋاقتا بولدىڭ سىرلاسىم،
توتىم-اۋ، مەنىڭ توتىم-اۋ.
بەيۋاقتا بولدىڭ مۇڭداسىم،
ءبىزدىڭ دە كوڭىل جەتىم-اۋ.
“كيىز كىتاپ” اتتى جىر جيناعىنداعى ءبىر ولەڭىندە اقىن ۇلىقبەك ەسداۋلەت ءوزىننىڭ ءومىرىنىڭ جەتەتىن نىساناسىن باسقاعا ەمەس، قۇس جولىنا تەڭەيدى.
قۇس جولىنا جەتكەنشە سەندەلەمىن،
جەتكەن كۇنى باسىلار شولدەگەنىم.
توقتاتا الماي تۇنەرىپ تۇرارسىڭدار،
تاۋعا تارتقان تابىتتىڭ دوڭگەلەگىن.
قۇلاعىنا
قورقىتتىڭ كۇيى سىڭبەي،
قوعام قالار بەتپاقتىڭ بۇيىسىندەي.
جىرلارىمنىڭ جۇپارىن جۇتارسىڭدار،
جۇلىپ العان جۋساننىڭ يىسىندەي.
جۇلدىز دا ەمەن،
اي دا ەمەن،
كۇن دە ەمەسپىن.
پەرىشتەگە تەڭەمەس مۇلدەم ەشكىم،
مەن كەتەرمىن ءوزىمنىڭ قۇس جولىممەن
نايزاعايدىڭ تاعدىرىن كۇندەمەسپىن.
باسقاسىن بىلمەيمىن، بۇگىنگى تاڭدا ەڭ الدىمەن قىرىلىپ جاتقان قۇستارعا مەنىڭ جانىم قاتتى اشيدى. سول قۇستارمەن بىرگە ءبىزدىڭ رۋحىمىز قۇرىپ، مىنا دۇنيەنىڭ سۇلۋلىعى ءسونىپ بارا جاتقانداي ما، قالاي؟ الەمدى سۇلۋلىقتىڭ عانا قۇتقارىپ قالا الاتىنى راس بولسا، ءوز قولىمىزبەن قىرىپ جاتقان سۇلۋ قۇستارمەن بىرگە، كۇندەردىڭ كۇنىندە مىنا كەرەمەت دۇنيە دە قۇردىمعا كەتە مە ەكەن؟ مۇمكىن الەمدى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ادامزات بالاسى ەڭ الدىمەن قۇدايعا جالبارىنىپ، سوسىن قۇسقا ەسكەرتكىش ورناتىپ، ولاردان كەشىرىم سۇراۋى كەرەك شىعار. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، جالعان تىرشىلىكتىڭ ۋ-شۋىنان جالىعىپ، ساعىنا كۇتكەن جالعىزدىعىممەن بەتپە-بەت قالعان ساتتەرىمدە ۇلىقبەك اعامنىڭ “كيىز كىتابىنداعى” مىنا ءبىر ولەڭ جولدارى كەۋدەمدە قۇس سەكىلدى سايرايدى دا تۇرادى:
ءومىر،
ساعان
كەلدىم-كەتتىم
سوندا نەنى تىندىردىم؟ –
زەرىن تەرىپ زەڭگىر كوكتىڭ،
بوتانانى تۇندىردىم.
ءومىر،
ساعان
باردىم-قايتتىم،
تاڭعى شىقتى مەكەندەپ،
قۇدايىما قايعىڭدى ايتتىم،
قۇلاق تۇرەر مە ەكەن دەپ…
