1217 جىلى جەتىسۋ جەرىندەگى شىڭعىس قاعان ورداسىنا: «شاندوڭ جەرىندە 300 جىل جاساعان، داو جولىن ۇستاناتىن چاڭچۋن دەگەن قىتاي اۋليەسى تۇرادى، بىلمەيتىنى جوق، ادام جاسىن ۇزارتاتىن ءدارىسى بار»،- دەگەن اقپاراتكەلىپ تۇسەدى. ول -قىتايدىڭ جين (التىن) ديناستياسى كۇيرەتىلىپ بۇكىل ەلى شىڭعىس قاعاننىڭ قۇزىرىنا قاراعان زامان ەدى. ورداعا الىستان جەتكەن عاجايىپ حاباردى ەستىگەن شىڭعىس قاعان سول كەزدە ءوز قول استىندا ادال قىزمەت ىستەيتىن، شابارمان ۇلىق ليۋ جوڭلۋعا الگى اۋليەنى شاقىرىپ كەلۋگە جارلىق بەرىپ، الىس ساپارعا جۇمسايدى.
شاندوڭ جەرىندە داو جولىن ۇستانعان ونداي اۋليەنىڭ بار ەكەنى راس، بىراق جاسى جەتپىستىڭ ىشىندە عانا، ونىڭ ۇستىنە ەشقانداي دا جاس ۇزارتاتىن ءدارىسى جوقتىن. اۋليەنىڭ ءوز اتى چيۋ چۋجي، لاقاپ اتى چاڭچۋن. 1218 جىلى قاعاننىڭ جارلىق جەتكىزۋشى ۇلىعى شاندوڭ جارتى ارالىنىڭ بوحاي تەڭىزىنە جاقىن جەرىندەگى لايجوۋدا تۇرىپ جاتقان چاڭچۋنگە شىڭعىس قاعان جارلىعىن ءوز قالپىندا جەتكىزەدى. قازاقتا «اۋليە بولساڭ دا» دەگەن ءسوز بار، سول دەگەندەي شىڭعىس قاعاننىڭ جارلىعىنان جالتاراتىن جول تابا الماعان اۋليە چاڭچۋن فىڭلايدان الىستاعى ورتا ازيا جەرىنە جول تارتادى. ول ساپارى بارىپ كەلگەنىمەن قوسقاندا ءۇش جىلعا سوزىلىپتى. اۋليە سول ساپارىندا وزىمەن بىرگە 18 ءتول شاكىرتىن ەرتە بارعان ەكەن. كەيىن ساپاردان امان ەسەن ورالعان چاڭچۋننىڭ ءتول شاكىرتى لي جىچاڭ «اۋليە چاڭچۋننىڭ باتىسقا ساپارى» اتتى ەستەلىكتى جازىپ قالدىرادى.
ول زاماندا بۇگىنگىدەي كەمەلدى باسپا ءىسى بولماعاندىقتان شىعارمالار كوبىندە قولجازبا كۇيىندە ساقتالاتىن، قاجەت بولعان جاعدايدا عانا قولمەن كوشىرىلىپ تاراتىلاتىن. سول سەبەپتى اتالمىش قولجازبا ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن چاڭچۋننىڭ عيباداتحاناسىندا ساقتاۋلى تۇرىپتى.
نەگىزىن لاوزى قالاعان داوسيزم قىتايدىڭ سۇڭ داۋىرىنە كەلگەندە ەل ىشىندە كەڭ كولەمدە تارالا باستايدى، ال چاڭچۋن شىڭعىس قاعانمەن كەزدەسىپ قايتقاننان كەيىن قاعاننىڭ قولداۋىنا يە بولىپ تىپتەن كۇشەيە تۇسەدى. وسىعان بايلانىستى داوشىلار بۋددا مۇريتەرىمەن ۇنەمى كەلىسپەي قالاتىن، ءتىپتى داوشىلار بۋددا مۇريتتەرىنىڭ بۋد-بۋرقان مۇسىندەرىن كۇيرەتىپ تاستاعان جاعدايلارى دا ەتەك الىپتى. كەيىن زامان اۋىسىپ قىتاي جەرىندە شىڭعىس قاعاننىڭ نەمەرەسى قۇبىلاي حان يۋان ديناستياسىن قۇرعاننان كەيىن تيبەتتەن باسبا دەگەن بۋددا لاماسىن اكەلىپ ءدىن ىستەرىن سوعان باسقارتادى. وسىدان كەيىن داو جولىنداعىلار قوعامنان شەتتەتىلىپ قۋعىنعا ۇشىرايدى. داو كىتاپتارى ورتەلەدى. سونداي زۇلمات زاماندا داونىڭ بىلگىرلەرى وزدەرىنىڭ بارلىق ىلىمدەرىن جيناقتاپ «داو قازىناسى» دەگەن كوپ تومدىقتى جيناق جاساپ، ونى سۋجوۋداعى ءبىر عيباداتحاناعا جاسىرادى. سول كوپ تومدىقتىڭ ىشىنە «اۋليە چاڭچۋننىڭ باتىسقا ساپارى» دا كىرگىزىلگەن. قول جازبا عيباداتحانادا قالپىن بۇزباي ءبىر نەشە عاسىرعا دەيىن ساقتالىپ تۇرعان. 1795 جىلدارعا كەلگەندە چيڭ ديناستياسىنىڭ چيانلوڭ پاتشاسى بۇكىل قىتايدا كىتاپ جيناۋ ناۋقانىن جۇرگىزىپ، بارلىق قولجازبالاردى بەيجيگە توپتايدى. مىنە ءدال وسى كەزدە بارىپ «اۋليە چاڭچۋننىڭ باتىسقا ساپارى» اشىققا شىعادى. بۇل كىتاپتى العاشىندا قىتاي عالىمى ۆاڭ گوۆەي زەرتتەپ، تۇسىنىكتەمە جازىپ جۇرتقا تانىستىرعان. سودان باستاپ دۇنيە جۇزىندەگى شىڭعىس قاعان زەرتتەۋشى عالىمداردىڭ نازارى وسى كىتاپتا بولدى. كىتاپتىڭ جارىققا شىعۋىنا 200 جىلدان اسسا دا زەرتەۋ ءىسى ءبىر ساتكە توقتاعان ەمەس. كىتاپ قازىرگە دەيىن ورىس، اعىلشىن، جاپون، فرانسۋز، نەمىس مونعول تىلدەرىنە اۋدارىلىپ باسپادان شىعىپ، دۇنيە جۇزىنە كەڭىنەن تارالدى.
تانىمال تاريحشى، ايگىلى جازۋشى مۇحتار ماعاۋين ءوزىنىڭ «شىڭعىس حان» اتتى دەرەكتى حيكاياتىنىڭ ءى تومىنىڭ قىتاي دەرەكتەرى تاراۋىندا «اۋليە چاڭچۋننىڭ باتىسقا ساپارىن» تانىستىرا كەلىپ: «قايتكەندە دە بۇل ەسكەرتكىش نۇسقالاردان ۇلى قاعاننىڭ بيىك رۋحى ايقىن اڭعارىلادى»،- دەيدى.
ەندەشە اتالمىش قولجازبا نەسىمەن قۇندى، نەسىمەن قىزىقتى؟- دەگەن ساۋالعا از كەم توقتالىپ وتەيىك.
ءبىرىنشى، «اۋليە چاڭچۋننىڭ باتىسقا ساپارى» شىڭعىس قاعان اسا جاۋىز، جۇرگەن جەرىن ورتەپ كۇيرەتىپ، قىرىپ جوياتىن جابايى يمپەراتور دەگەن جالعان دا جالالى دەرەكتەردى تەرىسكە شىعارادى. شاندوڭ جەرىنەن ساپارعا شىققان چاڭچۋن سول كەزدەگى قىتايدىڭ كوپ قالاسىن ارالاي ءجۇرىپ يەحۋلين اسۋىنان اسىپ بۇگىنگى مونعول ءۇستىرتىن وراي ءوتىپ ودان باتىسقا قاراي جول ءجۇرىپ ورتا ازيانىڭ بۇگىنگى قازاقستان، وزبەكستان جەرلەرىن باسىپ ءوتىپ اۋعانستان جەرەندەگى حيندۋكۋش تاۋىنىڭ باۋرايىنا جەتەدى. وسىنداي ۇزاق جولدىڭ بويىنان جۇزدەگەن قالانى كوزدەن كەشىرەدى. شىندىعىنا كەلەر بولساق، سول زامانداعى سول قالالاردان شىڭعىس قاعان ءبۇلدىرىپ كەتكەن بىرەۋىن دە تاپپايسىڭ، ءبارى امان ەسەن تىنىش تۇرعانى ەستەلىكتە ايقىن جازىلادى. ءتىپتى ءار ەلدىڭ، ءار قالانىڭ حالقى ءوز دىنىمەن، ءوز سالتىمەن ءومىر ءسۇرىپ جاتقانى دا تايعا تاڭبا باسقانداي انىق كورسەتىلەدى. اسىرەسە شىعىس تۇركىستان جەرىندەگى ەجەلگى بەسبالىق، جانبالىق ودان بەرگى ىلە اڭعارىنداعى المالىق قالالارىنىڭ حالقىمەن بىرگە ءدىن امان تۇرعانى، ودان بىلايعى شۋ القابىنداعى ەجەلگى سۋياب قالاسى، ودان ارعى سايرام، تاشكەنت، سامارقان، بالح قالالارىنىڭ ءدىن امان تۇرعانى، حالقى ءوز داستۇرىندە تىرلىك ەتىپ جاتقانى انىق جازىلادى. شىڭعىس قاعاننىڭ اينالاسىندا ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرىنىڭ قىزمەت ەتىپ جۇرگەنى دە انىق بايقالادى. ەندەشە شىڭعىس قاعان كۇيرەتۋشى، مادەنيەتتىڭ جاۋى دەگەن جالانى «اۋليە چاڭچۋننىڭ باتىسقا ساپارى» جوققا شىعارادى.
ەكىنشى، «اۋليە چاڭچۋننىڭ باتىسقا ساپارى» ەجەلگى ەۋرازيا قۇرلىعىنىڭ گەوگرافياسىن زەرتتەۋدە تاپتىرماس تاريحي دەرەك. سوناۋ شاندوڭ جارتى ارالىنان بۇگىنگى اۋعانستانعا دەيىنگى ارالىقتاعى كەرۋلەن وزەنى القابى، قاڭعاي تاۋلارى، گوبي ءشولى، التاي تاۋلارى، جوڭعار ويپاتى، تيانشان تاۋلارى، حيندۋكۋش تاۋى، ۋلياستاي وزەنى، بۇلعىن وزەنى، ىلە وزەنى، شۋ وزەنى، ءسىرداريا وزەنى، ءامۋداريا وزەنى سياقتى تاريحي جەر-سۋلاردىڭ ەرەكشەلىكتەرى، كليماتى سول زامانداعى بەينەسى كورسەتىلەدى. وسى اۋماقتارداعى حالىقتاردىڭ سول كەزدەگى تۇرمىسى، شارۋاشىلىعى، سالت-ءداستۇرى تانىستىرىلادى.
ءۇشىنشى، «اۋليە چاڭچۋننىڭ باتىسقا ساپارى» شىڭىس قاعان زامانىنداعى تاريحي تۇلعالاردى انىقتاۋعا ەرەكشە ەسقاتاتىن تاريحي دەرەك. جازباشا دەرەكتە تەمۋگە وتچگىن، جىنحاي، يەلۇي توقاي، يەلۇي اقاي سياقتى تۇلعالاردىڭ تۇرعان جەرلەرى مەن قىزمەتتەرى ايتىلادى. «يۋان تاريحىندا» چيۋ چۋجي شىڭعىس قاعانمەن كەزدەسكەندە قاعاننىڭ جانىندا ۇزىن ساقال يەلۇي چۋتساي بولدى دەپ جازىلعان. بىراق وسى جازباشا دەرەكتە شىڭعىس قاعاننىڭ جانىندا ول تۇلعانىڭ بولعانى ايتىلمايدى. كەرەي جىنحايدىڭ قالاسى مەن مەكەنى تانىستىرىلادى.
ءتورتىنشى، «اۋليە چاڭچۋننىڭ باتىسقا ساپارى» ۋاقىتتى وتە ايقىن تاڭبالاپ بەرەدى. شىڭعىس قاعان قاي جىلى قاي ايدا حيندۋكۋش تاۋى ماڭىندا بولدى، سامارقاندا قاشان بولدى، بالالارى قايدا بولدى ت.ب وقيعالاردىڭ جىلى، ايى، كۇنى ناقتى كورسەتىلگەن.
اتالمىش جازباشا دەرەك ەكى بولىمنەن قۇرالادى. ءبىرىنشى بولىمدە چاڭچۋننىڭ شىڭعىس قاعاننىڭ جارلىعىن قابىلداپ ساپارعا شىعىپ، ۇزاق جول ءجۇرىپ حيندۋكۋش تاۋى باۋرايىنداعى قاعان ورداسىنا دەيىنگى جولداعى بارلىق جاعدايلار مەن كورىنىستەر ايتىلادى. ەكىنشى بولىمدە چاڭچۋننىڭ وردادان ءوز مەكەنىنە قايتقان جولىنداعى جاعدايلار مەن كورىنىستەر جانە اۋليەنىڭ ءومىرىنىڭ سوڭى، قايتىس بولۋى، جەرلەنۋى، كەسەنە تۇرعىزۋ سياقتى مالىمەتتەر بەرىلەدى.
وسى ءبىر جازباشا دەرەكتى حىىى عاسىرداعى ەۋرازيالىق ۇلى دالانىڭ سونىڭ ىشىندە ورتا ازيا جەرىنىڭ جالپى جاعدايىن زەرتتەۋىمىزگە تاپتىرمايتىن دەرەك كوزى دەپ ەسەپتەيمىز، جۇيەدەن سول زامانداعى بۇگىنگى قازاقستان جەرەندەگى قالالار مەن جەر-cۋ جاعدايىن بىلىۋىمىزگە ءوز كومەگىن بەرەرى حاق. وسى ورايدا بۇگىنگى جامبىل وبلسى جەرىندەگى اقىرتاس ساراي كەشەنىنڭ جاعدايى دا حاتقا تۇسكەنىن ەسكەرتە كەتەمىز.
وتكەن زاماندارداعى ءىرى وقيعالاردىڭ ەش قانداي دەرەگى تابىلماي قالعان جاعدايدا تاريح جەكە ادامداردىڭ تۇسپالداۋىمەن جازىلادى. سونداي-اق، ءبىر ديناستيا نەمەسە يمپەريا كۇيرەتىلگەننەن كەيىن ونى كۇيرەتۋشى ءوز جەڭىسىن اسىرا كورسەتۋ ءۇشىن تاريحتىڭ ەسكىسىن ءوشىرىپ جاڭاسىن جازادى. مىنە وسىدان كەيىن تاريح عىلىمى سالاسىندا بىتپەيتىن داۋ تۋىنداپ، ونىڭ ىلاڭى مىڭداعان جىلدارعا دەيىن سوزىلادى. بۇندايدا ساياساتتان اۋلاق، وردادان وڭاشا جۇرگەن جەكە ادامداردىڭ ءوز كوزىمەن كورگەندەرى بويىنشا جازىپ قالدىرعان ەستەلىكتەرى مەن كۇندەلىكتەرى تاريحتى تىڭنان ويلاۋىمىزعا جول كورسەتەتىنى انىق. «اۋليە چاڭچۋننىڭ باتىسقا ساپارى» انە سونداي جازباشا ەسكەرتكىش.
ءدال قازىر «كەمەل چاڭچۋننىڭ باتىسقا ساپارى» ەجەلگى زامانعى ءتۇپ نۇسقاسىنان قازاق تىلىنە تولىق اۋدارىلىپ باسپادان شىعۋ الدىندا دايار تۇر. وسى شاعىن ماقالادا ايتىلماي قالعان وتە كوپ مالىمەتتەردى سول قولجازبانىڭ اۋدارماسىن وقىعاندا بىلەرسىزدەر.
قالبان ىنتىحانۇلى
زەرتتەرەۋشى، جازۋشى، اۋدارماشى
