1217 jyly Jetısu jerındegı Şyŋǧys qaǧan ordasyna: «Şandoŋ jerınde 300 jyl jasaǧan, dao jolyn ūstanatyn Chaŋchun degen qytai äuliesı tūrady, bılmeitını joq, adam jasyn ūzartatyn därısı bar»,- degen aqparatkelıp tüsedı. Ol -Qytaidyŋ Jin (Altyn) dinastiasy küiretılıp bükıl elı Şyŋǧys qaǧannyŋ qūzyryna qaraǧan zaman edı. Ordaǧa alystan jetken ǧajaiyp habardy estıgen Şyŋǧys qaǧan sol kezde öz qol astynda adal qyzmet ısteitın, şabarman ūlyq Liu Joŋluǧa älgı äulienı şaqyryp keluge jarlyq berıp, alys saparǧa jūmsaidy.
Şandoŋ jerınde dao jolyn ūstanǧan ondai äulienıŋ bar ekenı ras, bıraq jasy jetpıstıŋ ışınde ǧana, onyŋ üstıne eşqandai da jas ūzartatyn därısı joqtyn. Äulienıŋ öz aty Chiu Chuji, laqap aty Chaŋchun. 1218 jyly qaǧannyŋ jarlyq jetkızuşı ūlyǧy Şandoŋ jarty aralynyŋ Bohai teŋızıne jaqyn jerındegı Laijouda tūryp jatqan Chaŋchunge Şyŋǧys qaǧan jarlyǧyn öz qalpynda jetkızedı. Qazaqta «äulie bolsaŋ da» degen söz bar, sol degendei Şyŋǧys qaǧannyŋ jarlyǧynan jaltaratyn jol taba almaǧan äulie Chaŋchun Fyŋlaidan alystaǧy Orta Aziia jerıne jol tartady. Ol sapary baryp kelgenımen qosqanda üş jylǧa sozylypty. Äulie sol saparynda özımen bırge 18 töl şäkırtın erte barǧan eken. Keiın sapardan aman esen oralǧan Chaŋchunnyŋ töl şäkırtı Li Jychaŋ «Äulie Chaŋchunnyŋ batysqa sapary» atty estelıktı jazyp qaldyrady.
Ol zamanda bügıngıdei kemeldı baspa ısı bolmaǧandyqtan şyǧarmalar köbınde qoljazba küiınde saqtalatyn, qajet bolǧan jaǧdaida ǧana qolmen köşırılıp taratylatyn. Sol sebeptı atalmyş qoljazba bıraz uaqytqa deiın Chaŋchunnyŋ ǧibadathanasynda saqtauly tūrypty.
Negızın Laozy qalaǧan daosizm Qytaidyŋ Sūŋ däuırıne kelgende el ışınde keŋ kölemde tarala bastaidy, al Chaŋchun Şyŋǧys qaǧanmen kezdesıp qaitqannan keiın qaǧannyŋ qoldauyna ie bolyp tıpten küşeie tüsedı. Osyǧan bailanysty daoşylar budda müriterımen ünemı kelıspei qalatyn, tıptı daoşylar budda müritterınıŋ bud-burqan müsınderın küiretıp tastaǧan jaǧdailary da etek alypty. Keiın zaman auysyp Qytai jerınde Şyŋǧys qaǧannyŋ nemeresı Qūbylai han Iýan dinastiasyn qūrǧannan keiın Tibetten Basba degen budda lamasyn äkelıp dın ısterın soǧan basqartady. Osydan keiın dao jolyndaǧylar qoǧamnan şettetılıp quǧynǧa ūşyraidy. Dao kıtaptary örteledı. Sondai zūlmat zamanda daonyŋ bılgırlerı özderınıŋ barlyq ılımderın jinaqtap «Dao qazynasy» degen köp tomdyqty jinaq jasap, ony Sujoudaǧy bır ǧibadathanaǧa jasyrady. Sol köp tomdyqtyŋ ışıne «Äulie Chaŋchunnyŋ batysqa sapary» da kırgızılgen. Qol jazba ǧibadathanada qalpyn būzbai bır neşe ǧasyrǧa deiın saqtalyp tūrǧan. 1795 jyldarǧa kelgende Chiŋ dinastiasynyŋ Chianloŋ patşasy bükıl Qytaida kıtap jinau nauqanyn jürgızıp, barlyq qoljazbalardy Beijige toptaidy. Mıne däl osy kezde baryp «Äulie Chaŋchunnyŋ batysqa sapary» aşyqqa şyǧady. Būl kıtapty alǧaşynda Qytai ǧalymy Vaŋ Govei zerttep, tüsınıkteme jazyp jūrtqa tanystyrǧan. Sodan bastap dünie jüzındegı Şyŋǧys qaǧan zertteuşı ǧalymdardyŋ nazary osy kıtapta boldy. Kıtaptyŋ jaryqqa şyǧuyna 200 jyldan assa da zerteu ısı bır sätke toqtaǧan emes. Kıtap qazırge deiın orys, aǧylşyn, japon, fransuz, nemıs monǧol tılderıne audarylyp baspadan şyǧyp, dünie jüzıne keŋınen taraldy.
Tanymal tarihşy, äigılı jazuşy Mūhtar Maǧauin özınıŋ «Şyŋǧys han» atty derektı hikaiatynyŋ I tomynyŋ qytai derekterı tarauynda «Äulie Chaŋchunnyŋ batysqa saparyn» tanystyra kelıp: «Qaitkende de būl eskertkış nūsqalardan ūly qaǧannyŋ biık ruhy aiqyn aŋǧarylady»,- deidı.
Endeşe atalmyş qoljazba nesımen qūndy, nesımen qyzyqty?- degen saualǧa az kem toqtalyp öteiık.
Bırınşı, «Äulie Chaŋchunnyŋ batysqa sapary» Şyŋǧys qaǧan asa jauyz, jürgen jerın örtep küiretıp, qyryp joiatyn jabaiy imperator degen jalǧan da jalaly derekterdı terıske şyǧarady. Şandoŋ jerınen saparǧa şyqqan Chaŋchun sol kezdegı Qytaidyŋ köp qalasyn aralai jürıp İehulin asuynan asyp bügıngı Monǧol üstırtın orai ötıp odan batysqa qarai jol jürıp Orta Aziianyŋ bügıngı Qazaqstan, Özbekstan jerlerın basyp ötıp Auǧanstan jerendegı Hindukuş tauynyŋ bauraiyna jetedı. Osyndai ūzaq joldyŋ boiynan jüzdegen qalany közden keşıredı. Şyndyǧyna keler bolsaq, sol zamandaǧy sol qalalardan Şyŋǧys qaǧan büldırıp ketken bıreuın de tappaisyŋ, bärı aman esen tynyş tūrǧany estelıkte aiqyn jazylady. Tıptı är eldıŋ, är qalanyŋ halqy öz dınımen, öz saltymen ömır sürıp jatqany da taiǧa taŋba basqandai anyq körsetıledı. Äsırese Şyǧys Türkıstan jerındegı ejelgı Besbalyq, Janbalyq odan bergı Ile Aŋǧaryndaǧy Almalyq qalalarynyŋ halqymen bırge dın aman tūrǧany, odan bylaiǧy Şu alqabyndaǧy ejelgı Suiab qalasy, odan arǧy Sairam, Taşkent, Samarqan, Balh qalalarynyŋ dın aman tūrǧany, halqy öz dästürınde tırlık etıp jatqany anyq jazylady. Şyŋǧys qaǧannyŋ ainalasynda türlı ūlt ökılderınıŋ qyzmet etıp jürgenı de anyq baiqalady. Endeşe Şyŋǧys qaǧan küiretuşı, mädeniettıŋ jauy degen jalany «Äulie Chaŋchunnyŋ batysqa sapary» joqqa şyǧarady.
Ekınşı, «Äulie Chaŋchunnyŋ batysqa sapary» ejelgı Euraziia qūrlyǧynyŋ geografiiasyn zertteude taptyrmas tarihi derek. Sonau Şandoŋ jarty aralynan Bügıngı Auǧanstanǧa deiıngı aralyqtaǧy Kerulen özenı alqaby, Qaŋǧai taulary, Gobi şölı, Altai taulary, Joŋǧar oipaty, Tianşan taulary, Hindukuş tauy, Uliastai özenı, Būlǧyn özenı, Ile özenı, Şu özenı, Syrdäria özenı, Ämudäria özenı siiaqty tarihi jer-sulardyŋ erekşelıkterı, klimaty sol zamandaǧy beinesı körsetıledı. Osy aumaqtardaǧy halyqtardyŋ sol kezdegı tūrmysy, şaruaşylyǧy, salt-dästürı tanystyrylady.
Üşınşı, «Äulie Chaŋchunnyŋ batysqa sapary» Şyŋys qaǧan zamanyndaǧy tarihi tūlǧalardy anyqtauǧa erekşe esqatatyn tarihi derek. Jazbaşa derekte Temuge Otchgın, Jynhai, İelüi Toqai, İelüi Aqai siiaqty tūlǧalardyŋ tūrǧan jerlerı men qyzmetterı aitylady. «Iýan tarihynda» Chiu Chuji Şyŋǧys qaǧanmen kezdeskende qaǧannyŋ janynda ūzyn saqal İelüi Chusai boldy dep jazylǧan. Bıraq osy jazbaşa derekte Şyŋǧys qaǧannyŋ janynda ol tūlǧanyŋ bolǧany aitylmaidy. Kerei Jynhaidyŋ qalasy men mekenı tanystyrylady.
Törtınşı, «Äulie Chaŋchunnyŋ batysqa sapary» uaqytty öte aiqyn taŋbalap beredı. Şyŋǧys qaǧan qai jyly qai aida Hindukuş tauy maŋynda boldy, Samarqanda qaşan boldy, balalary qaida boldy t.b oqiǧalardyŋ jyly, aiy, künı naqty körsetılgen.
Atalmyş jazbaşa derek ekı bölımnen qūralady. Bırınşı bölımde Chaŋchunnyŋ Şyŋǧys qaǧannyŋ jarlyǧyn qabyldap saparǧa şyǧyp, ūzaq jol jürıp Hindukuş tauy bauraiyndaǧy qaǧan ordasyna deiıngı joldaǧy barlyq jaǧdailar men körınıster aitylady. Ekınşı bölımde Chaŋchunnyŋ ordadan öz mekenıne qaitqan jolyndaǧy jaǧdailar men körınıster jäne äulienıŋ ömırınıŋ soŋy, qaitys boluy, jerlenuı, kesene tūrǧyzu siiaqty mälımetter berıledı.
Osy bır jazbaşa derektı HIII ǧasyrdaǧy Euraziialyq ūly dalanyŋ sonyŋ ışınde Orta Aziia jerınıŋ jalpy jaǧdaiyn zertteuımızge taptyrmaityn derek közı dep esepteimız, jüieden sol zamandaǧy bügıngı Qazaqstan jerendegı qalalar men jer-cu jaǧdaiyn bılıuımızge öz kömegın bererı haq. Osy oraida bügıngı Jambyl oblsy jerındegı Aqyrtas sarai keşenınŋ jaǧdaiy da hatqa tüskenın eskerte ketemız.
Ötken zamandardaǧy ırı oqiǧalardyŋ eş qandai deregı tabylmai qalǧan jaǧdaida tarih jeke adamdardyŋ tūspaldauymen jazylady. Sondai-aq, bır dinastia nemese imperiia küiretılgennen keiın ony küiretuşı öz jeŋısın asyra körsetu üşın tarihtyŋ eskısın öşırıp jaŋasyn jazady. Mıne osydan keiın tarih ǧylymy salasynda bıtpeitın dau tuyndap, onyŋ ylaŋy myŋdaǧan jyldarǧa deiın sozylady. Būndaida saiasattan aulaq, ordadan oŋaşa jürgen jeke adamdardyŋ öz közımen körgenderı boiynşa jazyp qaldyrǧan estelıkterı men kündelıkterı tarihty tyŋnan oilauymyzǧa jol körsetetını anyq. «Äulie Chaŋchunnyŋ batysqa sapary» äne sondai jazbaşa eskertkış.
Däl qazır «Kemel Chaŋchunnyŋ batysqa sapary» ejelgı zamanǧy tüp nūsqasynan qazaq tılıne tolyq audarylyp baspadan şyǧu aldynda daiar tūr. Osy şaǧyn maqalada aitylmai qalǧan öte köp mälımetterdı sol qoljazbanyŋ audarmasyn oqyǧanda bılersızder.
Qalban Yntyhanūly
zerttereuşı, jazuşy, audarmaşy
Ūqsas jaŋalyqtar
