وركەنيەتتىڭ ۇلى دانەكەرى جانە ايقىن دالەلى – كوركەم سوزدەگى كوشپەلى سيۋجەت، قازاقى مانەردەگى «قىدىرما سيۋجەت» (ا.بايتۇرسىنوۆ) بولىپ تابىلادى. ول – شىعىستاعى جاپون مەن كۇنباتىستاعى رۋمنىڭ اراسىنداعى ۇلان كەڭىستىكتىڭ اراسىن عانا جالعاستىرىپ، ءبىر-ءبىرىن كورمەك تۇگىلى اتىن ەستىمەگەن ۇلت پەن ۇلىستىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارىنان ءبىر بىرىنە ماعلۇمدار ەتتى. رۋحانياتتار ۇندەستىگىنىڭ سەنىمدى ءارى تۇراقتى جەلىسى – ۇلى جىبەك جولى، بۇگىنگى كۇنگى ينتەرنەتتىڭ مىندەتىن اتقاردى. ەكى مىڭ جىل بويى ادامزاتتىڭ رۋح ارقاۋى بولعان بۇل تىرشىلىك تىنىسى، جاندى ءىزدىڭ ۇزىنا سورابىندا ماڭ-ماڭ باسقان ويسىلقارانىڭ قوس وركەشىندە جىبەك ماتالار عانا ەمەس، اڭىزدار مەن ءافسانالار دا كوشىپ ءجۇردى.
سونىڭ ۇلى دالەلىنە ءبىر ءتامسىل كەلتىرەيىن. جول ءتۇسىپ، تۇركيانى كولىكپەن ارالاۋعا تۋرا كەلدى. جىبەك جولى بويىنداعى تۇرىك تەكتەستەردىڭ «انا جۇرتى» اتانعان انكارا اڭعارى مەن كايسارى جوتاسىن جالعاستىرعان «كىرقالانىڭ» (كاپپادوكيدىڭ) تۇمسىعىنان وراتىلا بەرگەندە اسپانمەن تىلدەسكەن، باسىن بۇلت وراعان، قارلى شوقى جارق ەتە قالادى. كۇرە جول ءۇش ساعات اينالىپ وتەتىن بۇل شوقى – اسان تاۋ دەپ اتالادى ەكەن. نەديا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريحشى پروفەسسورىنان اسان تاۋدىڭ ءجونىن سۇراستىرعانىمىزدا ولار: «ەجەلگى زاماندا تۇرىكتەرگە جاقسى جەر ىزدەگەن اسان ابىزدىڭ اق ماياسى بۇلتپەن ارالاسىپ كەلىپ وسى تاۋدىڭ باسىنا شوگىپتى. تۇرىكتەرگە جەردىڭ جۇماعىن تاپقانىنا كوزى جەتىپ، ارمانى ورىندالعان اسان ابىز دا سول شوقىدا دۇنيەدەن قايتىپتى-مىس. ءبىزدىڭ تۇرىكتەر دە سول اسان اۋليەگە ىلەسىپ اتباسىن كىشى ازياعا تىرەگەن ەكەن» – دەپ ءتۇسىندىردى. دەمەك، جيدەلىبايسىندى ۇلى قورعاننىڭ ءتۇبى – باعىلىق تاۋلارىنان باستاپ ىزدەپ شىققان اسان بابامىز كوك بورىلەردىڭ كيەلى مەكەنى – قايسارى جوتاسىنا كەپ جەلماياسىن شوگەرىپتى» (جۇرتباي ت. جولى بولعان جولاۋشى. ا. ورحون، 2014, 448 ب.)
ارادا ون عاسىر وتسە دە جىبەك جولىنىڭ بويىمەن كوشىپ بارعان سول اڭىز قازىر دە ۇمىتىلماعانىنا تاڭعالدىم.
سونىڭ الدىندا، تۋرا وسى اڭىزدى 2006 جىلى قىتايداعى حوحوت قالاسىنا بارعانىمدا: بەلگىلى قىتاي تۇركىتانۋشىسى گاي شان ءليدىڭ «ينشان وڭعۇتتارى» (阴山汪古盖山林 (ينشان وڭعىتتارى. گايشانلين). ىشكى مونعول حالىق باسپاسى. حوححوت، 1991. 78 ب.) اتتى زەرتتەۋىندەگى: «كەشە اسان اتا ابىز اق جەلماياسىنا ءمىنىپ، ورداعا سالەم بەرە كەلدى. بەس ءجۇز ىسەك سىيعا تارتتى»، – دەگەن (گاي شانلين. ينشان وڭعۇتتارى. مونوگرافيا. قىتاي تىلىنەن اۋدارعان ق.ىنتىحانۇلى. استانا. فوليانت. 2010. -136 ب.) تاستاعى جازۋدى وقىپ ءبىر تاڭعالىپ ەدىم. قالاي تاڭعالمايسىڭ. سوناۋ قيىر شىعىستا تاسقا جازىلىپ قالعان سول اڭىز ارالىعىنا ءتاڭىر تاۋىنان، پامير تاۋىنان، ۇلى قازاق دالاسىنان، گيندۋكۋشتان، قاپ تاۋىنان اسىپ ءوتىپ قايسارى جوتاسىنا بارىپ قوناق تاۋىپ وتىرسا. ال تەرريتورياسى جاعىنان الەمدەگى توعىزىنشى مەملەكەت بولىپ تابىلاتىن قازاقستاندا اسان قايعى – اسان ابىز بولماعان، ونىڭ ەسىمىمەن بايلانىسپاعان، ول اتىن قويماعان جەر اتى جوق. مىنە، مەنىڭ ويىمشا، وسىنشاما ۇلان-عايىر كەڭىستىكتى جالعاستىرعان اسان ابىز تۋرالى بۇل اڭىز ەتنوگراف ءۇشىن دە، تاريحشىلار ءۇشىن دە، فولكلورتانۋشىلار ءۇشىن دە، ەڭ اياعىندا بۇگىن ەرەكشە نازارعا يە بولىپ وتىرعان جىبەك جولىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋشىلەر ءۇشىن دە ماڭىزى بار ءافسانا دەپ ەسەپتەيمىن.
اسان قايعى – اسان ابىز تۋرالى ءافسانا تۇركى تەكتى قاۋىمنىڭ رۋحاني ءومىرىن باۋراپ السا، ال ايجارىق – قۇتۇلۋن قىز تۋرالى تاريحي ءافسانا مۇقىم ەۋرازيا قۇرلىعىن قامتىپ، دۇنيەجۇزىندەگى ەڭ تانىمال كوشپەلى تۋىندىلارعا ارقاۋ بولدى. ۆەنەتسيالىق تاقۋا ماركو پولو: «حايدۋ پاتشانىڭ (بۇدان كەيىن حان دەپ قولدانامىز – ت.ج.) ءبىر قىزى بار ەدى: ونىڭ تۇركىشە (تۇپنۇسقادا – تاتارشا ) اتى اي-جارىق (تۇپنۇسقادا – انگيام), فرانتسۋز تىلىنە اۋدارعاندا، ول – جارىق اي دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ول وتە قايراتتى قىز ەدى، بۇكىل پاتشالىقتا وعان تەڭ كەلەتىن جانە ونى جەڭە الاتىن جاس جىگىت تە، باتىر دا تابىلمادى، ول ءوزىن قالىڭدىق ەتۋدەن دامەتكەننىڭ ءبارىن دە جەڭىپ شىققان بولاتىن. اكەسى ونى ۇزاتقىسى كەلدى، بىراق تا ول كۇيەۋگە شىعۋدان بويىن اۋلاق سالىپ، اكەسىنە: قاشان ءوزىن جەڭەتىن باتىر ادام تابىلعانشا كۇيەۋگە شىقپايمىن دەپ مالىمدەدى. اكەسى وعان ءوزىنىڭ تاڭداعان جىگىتىنە كۇيەۋگە شىعۋعا رۇقست بەردى، بۇعان قاتتى ريزا بولعان پاتشايىم (بۇدان كەيىن حانشايىم دەپ قولدانامىز – ت.ج.) ايداي الەمگە: كىمدە كىم مەنىمەن كۇرەسۋگە كەلىسىمىن بەرىپ، جەڭىسكە جەتسە، سوعان كۇيەۋگە شىعامىن دەپ جار سالدى. بۇل حاباردى كوپتەگەن ەل مەن اياق جەتەتىن جەردىڭ ءبارى دە ەستيدى، ءسويتىپ ءار تاراپتاعى تەكتى ەلدەردىڭ بوزبالالارى ءوزىنىڭ باقىتىن سىناۋعا وسىندا اتباسىن تىرەيدى. سىناق بىلايشا وتەدى: حان ءوزىنىڭ باس سارايىنىڭ الدىنا بارشا نوكەرلەرىن، ەركەكتەر مەن ايەلدەردى جينايدى، سودان كەيىن بار كۇشىن بويىنا جيعان، اسا قىمبات تورقا شاپان جامىلعان حانشايىم مەن بارقىت شاپان كيگەن بوزبالا ورتاعا شىعادى; شارت بويىنشا بوزبالا حانشايىمنىڭ جاۋىرىنىن جەرگە تيگىزسە، قىزدى قالىڭدىق ەتىپ الادى، ەگەردە باتىر جىگىتتى قىز جەڭىپ كەتسە، وندا جىگىت قىزعا ءجۇز جىلقى بەرەدى.
مىنە، وسىنداي باسەكەنىڭ بارىسىندا حانشايىم ون مىڭ جىلقىنى ولجالاپتى، ويتكەنى، ونى جەڭگەن باتىر دا، باعىلان دا بولماپتى. ايتسا ايتقانداي، حانشايىمنىڭ دەنە ءبىتىمى سونداي كەلىستى، بويى سۇڭعاق تا سىمباتتى ءارى اجارى اشىق ەكەن.
ءبىر جولى، يسا پايعامباردىڭ دۇنيەگە كەلۋىمەن ەسەپتەگەندە، 1280 جىلى اسا مارتەبەلى ءارى باي پاتشانىڭ ۇلى ونى ىزدەپ كەلىپتى، ءوزى جاس ءارى كورىكتى ەكەن. ول وزىمەن قوسا اسا ايبىنى اسقان نوكەرلەرىن دە ەرتە كەلىپتى، سونىمەن قاتار، ءوزىنىڭ ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن مىڭ جىلقىنى دا قوساقتاپ ايداپ اكەلىپتى. پاتشانىڭ ۇلى سارايعا جەتىسىمەن حانشايىممەن كۇش سىناسامىن دەپ جار سالىپتى. حايدۋ حان بۇعان قاتتى قۋانىپتى، قىزىنىڭ وسى بوزبالاعا كۇيەۋگە شىققانىن ىقىلاسى اۋا قالاپتى، ويتكەنى، بۇل بوزبالا اسا كۇشتى ءارى باي پاتشانىڭ بالاسى ەكەن…
ورايى كەلگەندە ايتا كەتەيىن، حايدۋ حان قىزىنا قۇپيا تۇردە وسى بوزبالادان جەڭىلۋدى ءوتىنىپتى، ال قىز بولسا: ەشقاشاندا ونداي جاساندى ارەكەتكە بارمايمىن دەپ، ءۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتىپتى. بۇعان نە دەۋگە بولادى؟ اۋماقتى ساراي مايدانىنا حان دا، حانىم دا، ەركەك پەن قاتىن اتاۋلىنىڭ بارلىعى دا، حاننىڭ وزگە قىزدارى مەن ۇلدارى دا جينالىپ، مىنا ەكەۋىنىڭ سونداي ءبىر جاراسىمدى سىمباتىنا تاڭعالىسىپتى. بوزبالا كۇشتى، ءارى كەلىستى، شىمىر ەكەن، ءوز ەلىندە كۇش جاعىنان وعان تەڭ كەلەتىن ادام بولماپتى.
ەكەۋى ورتاعا شىعادى، ونى كورىپ تۇرعان ادام سانىندا ەسەپ بولمايدى، ولار مىناداي دەپ ءسوز بايلاسىپتى: ەگەردە جىگىت جەڭە الماسا، وندا ايداپ اكەلگەن مىڭ جىلقىسىن بەرىپ كەتەتىن بولىپتى. سودان كەيىن بارىپ قىز بەن جىگىت بەلدەسە كەتەدى، ولاردىڭ كۇرەسىن قىزىقتاپ وتىرعانداردىڭ بارلىعى دا بوزبالانىڭ جەڭىسكە جەتىپ، حان قىزىنىڭ كۇيەۋى اتانعانىن قالاپتى، حان دا، حانىم دا سونى تىلەپتى. قىسقاشا ايتقاندا ەكەۋى دە شەكىسپەي بەرىسپەپتى، بىرەسە – ءبىرى، بىرەسە – ەكىنشىسى ەڭسەرەدى، اقىرىندا حان قىزى جەڭىسكە جەتىپ، بوزبالانىڭ جاۋىرىنىن جەر قاپتىرادى.
ءسويتىپ، حانزادا جەڭىلىس تاۋىپتى، بۇعان وكىنبەگەن ادام قالماپتى.
تاعى دا ايتا كەتەيىن، پاتشانىڭ ۇلىن جەڭگەن حايدۋ حاننىڭ قىزى كوپتەگەن شايقاستارعا قاتىسىپتى، سول شايقاستارداعى جەكپە-جەكتەردە وعان تەڭ كەلەتىن نە جەڭگەن باتىر بولماپتى. ءتىپتى بىرنەشە رەت جاۋعا قارسى جالعىز ءوزى اتتانىپ، ولاردىڭ باتىرلارىن كۇشپەن بايلاپ-ماتاپ ءوز ەلىنە الىپ كەلىپتى. مۇنداي جايلار وتە ءجيى كەزدەسىپتى. حايدۋدىڭ قىزى تۋرالى بايانىمدى وسىمەن اياقتاي كەلە، ەندى باسقاعا كوشەمىن» (كنيگا ماركو پولو و رازنووبرازي ميرا، زاپيساننايا پيزانتسەم رۋستيكانو ۆ 1298 گ. وت ر.ح.پەرەۆود ستاروفرانتسۋزسكوگو تەكستا ي.ميناەۆا. ۆستۋپيتەلنايا ستاتيا ي.ماگيدوۆيچا. كوممەنتاري -ي.ميناەۆا، ۆ.بارتولدا، ي.ماگيدوۆيچا. الماتى. مەكتەپ. 2007. -614 س.).
ۆەنەتسيالىق تاقۋا ماركو پولو تامسانا سۋرەتتەپ وتىرعان ايجارىق (موڭعولشا ەسىمى – قۇتۇلىن) حانشايىم – موڭكە قاعاننىڭ تۇسىندا شاعاتاي ۇلىسىن ساعالاپ، «شىقپا جانىم، شىقپالاپ» كۇنىن كەشكەن، ۇگەدەيدىڭ تاقتان دامەگوي نەمەرەسى حايدۋدىڭ قىزى بولاتىن. اكەسى قاشىن مەن اتاسى ۇگەدەيدىڭ تۇبىنە ماسكۇنەمدىك جەتكەندىكتەن دە حايدۋ ىشىمدىك اتاۋلىعا جەركەنىپ ءوستى. ءتاڭىرتاۋدى پانالاپ جۇرگەندە موڭكەنىڭ «مەيىرىمىنە بولەنىپ»، 1251-1260 جىلداردىڭ ارالىعىندا ىشكى قىتايداعى حەنان ولكەسىنە بيلىك تە جۇرگىزدى. الايدا اعايىندى قۇبىلاي مەن ارىق-بۇعا قاعاندىققا تالاسىپ، قاعانات قاق جارىلعان تۇستا، حايدۋ ارىق-بۇعانى قولدادى. ويتكەنى، قۇبىلايدىڭ تاس قورعاننىڭ ىشىندە قامالىپ، قىتايلانىپ بارا جاتقانى وعان ۇنامادى. كوڭىلى ەن دالاداعى ەركىن ءومىردى، كوشپەلى تىرشىلىكتى قالادى.
1260-1269 جىلداردىڭ ارالىعىندا حايدۋ قازىرگى ءتاڭىرتاۋ (ىلە، كۇنگەي الاتاۋى مەن قىرعىز الاتاۋى) مەن موڭعول التايى ايماعى اراسىنداعى اۋقىمدى كەڭىستىكتى دارگەيىنە قاراتتى. ورداسىنىڭ تۋى تالاس، شۋ بويىنا تىگىلدى. ايجارىق (قۇتۇلىن) حانشايىم وسى تالاس-شۋ وڭىرىندە 1260 جىلداردىڭ مولشەرىندە دۇنيەگە كەلەدى. سودان باستاپ 45 جىل بويى (1301 جىلعا دەيىن) قۇبىلايمەن جانە ونىڭ مۇراگەرلەرىمەن الما-كەزەك مايدانداسىپ وتەدى. تۋمىسىنان كەسەك ءبىتىمدى ايجارىق، ماركو پولونىڭ بەينەلەگەنىندەي، «دەنە ءبىتىمى كەلىستى، بويى سۇڭعاق تا سىمباتتى ءارى اجارى اشىق» جاۋگەر بوپ بويجەتەدى. بويجەتكەن كەزىنەن باستاپ اكەسىنىڭ اسكەرىنىڭ قۇرامىندا ءتۇرلى شايقاستارعا قاتىسادى، ءوزى دە جەكە جورىققا شىعىپ، تۇتقىن دا تۇسىرەدى (راشيد اد-دين. سبورنيك لەتوپيسەي. ت.ءىى. /پەر. س پەرس. يۋ.پ.ۆەرحوۆسكوگو، پريمەچ. يۋ.پ.ۆەرحوۆسكوگو ي ب.ي.پانكراتوۆا، رەد. ي.پ.پەترۋشەۆسكي. م.;ل.، 1960. .15-16 س.).
قىزدارىن ەرەكشە ىقىلاسپەن باۋلىپ وسىرگەن حايدۋ حاننىڭ قيىلا وتىنگەنىنە قاراماستان، تۇرمىسقا شىعۋدان ءۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتادى. اكەسىنىڭ جورىعىنان قالمايتىن جانە ونى ەرەكشە كۇتىمگە الىپ جۇرگەن ايجارىقتىڭ بۇل مىنەزى ءتۇرلى جورامالعا دا جول بەرەدى (پوچەكاەۆ ر.يۋ.، ي.ن.پوچەكاەۆا. ۆلاستيتەلنيتسى ەۆرازي: يستوريا ي ميفى و پراۆيتەلنيتساح تيۋركو-مونگولسكيح گوسۋدارستۆ ءحىىى-ءحىح ۆۆ. سپب.، ەۆرازيا، 2012, -384 س.). عالىم ت.سۇلتانوۆ اكە مەن قىزىنىڭ اراسىنداعى بۇل سىيلاسىمدىقتى: جاقسى كورگەن ادامى ءۇشىن جانىن بەرەتىن پلاتوندىق سۇيىسپەنشىلىك دەپ تە باعالايدى (سۋلتانوۆ ت.ي. ليۋبوۆ ي ترون (پەچالنىە پوۆەستوۆاۆانيا ستاريننىح اننالوۆ و ليۋبۆي دۆۋح چينگيزيدوۆ ي ودنوگو تيمۋريدا) Altaica VI. M. 2002 C.152-159.). راشيد اد-دين: ايجارىق پەن پارسىنىڭ عازان يلحانىنىڭ اراسىندا نەكەلىك ۋاعدالاستىق تا بولدى. ايجارىق عازانعا: «مەن سەنىڭ عانا قاتىنىڭ بولامىن، باسقاعا كۇيەۋگە شىقپايمىن»، – دەگەن دە حات جازدى-مىس دەپ كورسەتەدى. الايدا بۇل جاي عانا الدارقاتۋ بولىپ شىعادى. اكە مەن قىزىنىڭ اراسىنداعى مۇنداي تاتۋلىق كوپە-كورىنەۋ عايباتقا ۇلاسىپ، ولاردىڭ قاندارى ارالاسىپ كەتىپتى-مىس دەگەنگە دەيىن بارادى. سوندىقتان دا حايدۋ ايجارىقتى قالايدا تەزىرەك ۇزاتۋعا ۇمتىلادى.
مىنە، وسى ارادا حايدۋ حاننىڭ سارايىندا توسىن دا وقىس وقيعا وتەدى. بۇل تۋرالى جادىگەرتانۋشىلاردىڭ پىكىرى ەكىۇداي. جاۋگەر قىزدىڭ تاعدىرىنا ەڭ لايىقتى نۇسقا مىناۋ: اسا قۇپيا تاپسىرما العان قورلاس تايپاسىنان شىققان، «ءوزى پىسىق، ۇزىن بويلى، كەلىستى باۋىرشى» (حان ءمازىرىنىڭ ءامىرشىسى) ابتاقۇل (اتاقۇل -?) حايدۋدى ولتىرۋگە جاسىرىن سارايعا جىبەرىلەدى (كەي دەرەكتەردە ابتاقۇل قيىر شىعىستان جىبەرىلگەن جانسىز دەپ تە كورسەتىلەدى). بىراق تا قاستاندىق پيعىلى اشىلىپ قالادى. قىلمىسى اشكەرەلەنگەن ابتاقۇل ءوزىنىڭ حايدۋدى ولتىرۋگە ادەيى جىبەرىلگەنىن اشىق مويىندايدى. حايدۋ حان ونى دارعا اسۋعا بۇيىرادى. سول كەزدە ابتاقۇلدىڭ شەشەسى كەلىپ، ۇلىنىڭ ورنىنا ءوزىن جازالاۋدى وتىنەدى. مۇنداي قۇرباندىقتان ابتاقۇل ءۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتادى. ونىڭ نامىستى ەر مىنەزىنە سۇيىنگەن حايدۋ وعان ءوزىنىڭ كىناسىن وتەۋگە مۇنافىق ەتىپ، ابتاقۇلدى سوعىسقا جىبەرەدى. مايداندا ەرەكشە ەرلىك جاساپ، باتىلدىعىمەن، تاپقىرلىعىمەن دارالانادى. ەرلىككە قۇمار ەر مىنەزدى وجەت ايجارىق تا ابتاقۇلدى ۇناتىپ قالادى. حايدۋ حان دا قىزىنىڭ قالاۋىن قابىل كورەدى. ءسويتىپ، توسىن وقيعا تاعدىرىن قوسقان ەرلى-زايىپتىلار ىلە مەن شۋ وزەنىنىڭ اراسىنداعى يەلىكتەرىندە ءبىراز جىل بەيمارال تۇرمىس كەشىپ، بالپاناقتاي ەكى بىردەي ۇل سۇيەدى.
كوڭىل قالاۋى ورىندالعان ايجارىق حانشايىم سول ءبىر تىنىش تىرشىلىكتىڭ قىزىعىنا مالىنىپ، قاعاناعى – قارىق، ساعاناعى – سارىق ءومىر سۇرسە كەرەك ەدى. بىراق وعان كەۋدەسىن كەرنەگەن بۇلا كۇش، اكەگە دەگەن ۇلى جاناشىرلىق، جاۋگەرشىلىك اتوي دەس بەرمەپتى. حايدۋ مەن قۇبىلايدىڭ اراسىنداعى قيدالاسۋ باستالىسىمەن وتباسى، وشاق قاسىن تارك ەتىپ، مەملەكەتتىك ىسكە ارالاسىپ كەتەدى، شەكارا جاساعىنا جاساۋىلدىق ەتەدى، ءوز ۇلىسىنا ەمىنگەن جاۋعا تويتارىس بەرەدى. 1301 جىلى حايدۋ قۇبىلايدىڭ نەمەرەسى تەمىرگە قارسى جورىققا اتتانادى، ايجارىق تا قارا شاڭىراق قاراقورىم ءۇشىن قان مايدانعا ارالاسادى. الماعايىپ ايقاستا حايدۋ جارالانىپ، 1301 جىلى اقپان ايىندا 70-كە قاراعان شاعىندا قازا تابادى. باتىر قىزى ايجارىققا جانە ارتىندا قالعان 24 ۇلىنا: شاعاتاي ۇلىسىنىڭ حانى، جاعاتتاسى دوبىنىڭ ايتقانىن تىڭداۋدى وسيەت ەتەدى. الايدا ءار قاتىننان تۋعان 24 باقتالاستىڭ ءوزارا تاق تالاسى باستالادى. جادىگەرتانۋشىلاردىڭ ءبىر پاراسىنىڭ جورامالى بويىنشا: تاق مۇراگەرلىگىنە حايدۋ حان ايجارىقتىڭ ءوزىن ۇسىنىپتى-مىس. سوندىقتان دا ول ارەكەتكە بەلسەنە ارالاستى دەسە (Weatherford J. The Wrestler Prncess//: «lapham’s Quateriy»: http:// www. Iaphamsquarteriy.org/ roundtabie/ the/-werstier-princess.php. 2010 a p. 148; 153-155; كاراەۆ و.ك. چاگاتايسكي ۋلۋس. گوسۋدارستۆو حايدۋ. موگۋليستان. وبرازوۆانيە كىرگىزسكوگو نارودا. بيشكەك. 1995. 34 س.), ەكىنشى پاراسى: ايجارىق وزىمەن ءبىر شەشەدەن تۋعان ورىستى تاققا وتىرعىزۋعا تىرىستى دەيدى. 1303 جىلى حايدۋدىڭ ۇلكەن ۇلى شاپار مۇراگەرلىككە قول جەتكىزەدى. ايجارىق وعان مويىنسىنباي اشىق قارسى شىعادى. سوندا باتىر قىز شاپاردىڭ: «سەنىڭ سىباعاڭ قايشى مەن ءجىپ ەمەس پە، مەملەكەت پەن ۇلىستىڭ ىسىنەن نە بىلەمىن دەيسىڭ، بيلىك سەنىڭ قاي تەڭىڭ؟» – دەگەن قاتقىل سوزىنەن توسىلىپ قالىپ، ەرىكسىز مويىنسال بولادى (بارتولد ۆ. وچەرك يستوري سەميرەچە. م.1943. س.56; 57; 58-59.). شاپار ورىس حانزادانى قىتايمەن شايقاسۋعا اتتاندىرادى. ال ايجارىق ءوزىنىڭ يەلىك مەكەنىنە – ىلە مەن شۋدىڭ بويىنا اتتانىپ، اكەسىنىڭ مۇردەسىن سوندا جەرلەتىپ، سوعان شىراقشىلىق ەتەدى. اكەسى اماناتتاپ كەتكەن شاعاتاي ۇلىسىنىڭ حانى دوبى اقىرى حايدۋدىڭ تۇقىمىن تۇزداي قۇرتىپ، جەكە بيلىك ەتۋدى نيەت قىلادى. شاپاردى شاعىن يەلىكپەن شەكتەيدى، ال ايجارىقتى اكە ارۋاعىن قۇرمەتتەپ، مازارىن كۇزەتكەنى ءۇشىن تاقسىرەتتى ۇكىم كۇتىپ تۇردى. دوبى حايدۋدىڭ مولاسىن جەرمەن جەكسەن ەتىپ، ايجارىقتى ءولتىرىپ تىندى. ءبىر دەرەكتە ايجارىق اكە زيراتىن قورلاتپاس ءۇشىن اشىق سوعىسقا شىعىپ، مايداندا قازا تاپتى، دەپ كورسەتەدى. اسا زور بەدەل مەن كۇشكە يە ايجارىق دوبى ءۇشىن ونىڭ قالعان 24 اعا-باۋىرىنان قاۋىپتى كورىنسە كەرەك.
شىعىس پەن باتىستىڭ اراسىنا وشپەيتىن اڭىز بەن ءافسانا قالدىرعان، قيلى حيكايالار مەن اڭگىمە-داستاندارعا، پەسا مەن وپەراعا، ونداعان ارنايى زەرتتەۋلەرگە ارقاۋ بولعان ايجارىق-قۇتۇلۇن حانشايىمنىڭ جىبەك جولى بويىنداعى كوركەم بەينەسى دە، اتى دا زامان اۋىسقان سايىن بىرگە تۇلەپ، قۇبىلىپ وتىردى. جوعارىداعى تاقۋا ماركو پولونىڭ جازباسىن اتاقتى اراب تاريحشىسى يبن باتۋتا تولىقتىردى. ول ءوزىنىڭ 1320-1340 جىلدارى ارالىعىندا شىڭعىس قاعاناتىنا جاساعان ساياحاتىندا اكەسى ءۇشىن مايدانعا اتتانعان، كۇيەۋگە تيۋدەن باس تارتقان حانشايىم تۋرالى اڭىزدى ەرەكشە اتاپ وتەدى. ەرلى-زايىپتى زەرتتەۋشىلەر ر.يۋ.پوچەكاەۆ پەن. ي.ن.پوچەكاەۆانىڭ «ۆلاستيتەلنيتسى ەۆرازي: يستوريا ي ميفى و پراۆيتەلنيتساح تيۋركو-مونگولسكيح گوسۋدارستۆ ءحىىى-ءحىح ۆۆ» اتتى تۇبەگەيلى زەرتتەۋىندە: «حV عاسىردا مين يمپەراتورىنىڭ سارايىندا تۋرا وسىنداي وقيعاعا (سيۋجەتكە) قۇرىلعان حيكايا (نوۆەللا) پايدا بولدى» – دەپ جازدى.
بۇل – قىتايدىڭ كوركەم ادەبيەت تاريحىنداعى ءتورت باتىر ايەلدىڭ ءبىرى مۇ گۇيڭنىڭ تاڭعاجايىپ ەرلىكتەرىن باياندايتىن ءافسانا (.http://www.baike.com/wiki/ «乐府诗集·木兰诗».). داڭ كان ءجياننىڭ «مۇ گۇي يڭ» اتتى «باتىس سولتۇستىك زەرتتەۋىنە» جۇگىنسەك، باتىردىڭ قىزدىڭ تەگىن تاڭعۇتتارعا اپارىپ تەليدى. الگى ءتورت باتىر قىزدىڭ ەڭ داڭقتىسى – قىزىن مايدانعا اتتاندىرىپ سالىپ، ونى قارسى العان اكە تۋرالى قىتاي تىلىندە جازىلعان «مۋلان قىز» تۋرالى جىر دا ايجارىق پەن اكەسى حايدۋدىڭ اراسىنداعى ومىرلىك وقيعانى ەسكە سالاتىنى ءسوزسىز.
«مۋلان جىرىنىڭ» شىعۋ تەگى، دۇنيەگە كەلگەن ۋاقىتى، وقيعا جەلىسى، قاي تەككە تيەسىلى، قانداي ەپوستىق سيپاتقا يە ەكەندىگى تۋرالى جاريالانعان قىتاي عالىمدارىنىڭ (سونىڭ ىشىندە قازاق، مونعول، ءمانجۋ عالىمدارى دا بار) پىكىرىمەن ءمالىم مولشەردە تانىسپىز. اڭگىمە، «جىبەك جولى» بويىندا تۋعان كوشپەلى سيۋجەت تۋرالى بولىپ وتىرعاندىقتان دا، ونى جان-جاقتى قازبالاپ جاتۋعا بۇل رەتتە ۇمتىلمايمىز. ول وتە زەردەلى ءارى تياناقتى دالەلدى قاجەت ەتەتىن عىلىمي ماسەلە. الايدا، ادەبي كوركەم قيال مەن بولجامعا شەك قويىلمايدى. سوندىقتان دا «مۋلان جىرىنىڭ» شىعۋ تەگى مەن جازىلعان ۋاقىتى جونىندەگى ايتىلىپ جۇرگەن بولجامداردى قايتا دايەكتەي ەكشەۋگە دەگەن تالپىنىس پەن ىزدەنىسكە توسقاۋىل قويۋعا دا نەگىز جوق. «مۋلان جىرىنداعى» ەپوستىق سارىن مەن قۇرىلىم، ماتىندە كەزدەسەتىن اكە مەن قىزدىڭ اراسىنداعى سىيلاستىق، كوشپەلى حالىققا ءتان جاۋىنگەرلىك مىنەز سوعان نەگىز قالايدى. وسى جىرداعى – قاعان (可汗), ەر-تۇرمان، ات ابزەلدەرى – (鞍鞯،辔头،长鞭،鞍马) دەگەن تەرميندىك اتاۋلار سونداي پايىمداۋعا جەتەلەيدى. مۇنداي اتاۋلار جالپى كوشپەلى حالىققا، سونىڭ ىشىندە قازاق حالقىنا ەرەكشە ءتان. بۇل رەتتە بەلگىلى تۇركىتانۋشى گ.ن.ءپوتانيننىڭ تۇركىتەكتەس حالىقتاردان شىققان باتىر قىز-كەلىنشەكتەر تۋرالى جىرلاردى توپتاستىرا قاراستىرعان زەرتتەۋى ەرەكشە نازار اۋدارادى (پوتانين گ.ن. ۆوستوچنىە موتيۆى ۆ سرەدنەۆەكوۆوم ەۆروپەيسكوم ەپوسە. م.1899/ سسسىل. يز كن. پوچەكاەۆ ر.يۋ.، ي.ن.پوچەكاەۆا. ۆلاستيتەلنيتسى ەۆرازي: يستوريا ي ميفى و پراۆيتەلنيتساح تيۋركو-مونگولسكيح گوسۋدارستۆ ءحىىى-ءحىح ۆۆ. سپب.، ەۆرازيا، 2012, -384 س.).
مۋلان قىز – ايجارىقتىڭ (قۇتۇلۇننىڭ) تىكەلەي تاريحي ءپروتوتيپى بولماي-اق قويسىن. بىراق تا وسىدان 15-20 جىل بۇرىن «شىڭجاڭ قوعامدىق عىلىمى» جۋرنالىندا پىكىر الىسۋ رەتىندە جارىق كورگەن جاريالانىمدارداعى تەكستولوگيالىق، تەرميندىك، پەيزاجدىق، داستۇرلىك نىشاندار تۋرالى پىكىرلەر ورىندى، عىلىمي نەگىزدىلىگى باسىم سياقتى كورىنەدى دە تۇرادى بىزگە. سوندىقتان دا بۇل الداعى ۋاقىتتا دا تەرەڭ پايىممەن زەردەلەۋدى كۇتىپ تۇرعان مۇددەلى تاقىرىپتىڭ ءبىرى بولماق دەپ ەسەپتەيمىن.
وعان ەۋروپا عالىمدارىنىڭ باتىل زەرتتەۋلەرى مەن بولجامدارى تولىق نەگىز قالايدى. سولاردىڭ ىشىندە، وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن د.ۋەزەرفوردتىڭ ايجارىق – قۇتۇلۇن حانشايىم تۋرالى دەرەكتەر مەن ءافسانالاردىڭ باسىن قوسىپ، سالىستىرا تالداعان زەرتتەۋى جارىق كوردى. ونىڭ بۇل زەرتتەۋلەرىندەگى دەرەكتەر ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى ورتاعاسىرلىق تاريح پەن تاريحاتقا قاتىستى بايسالدى ەڭبەكتەردىڭ اۆتورى ەرلى-زايىپتى زەرتتەۋشىلەر ر.يۋ.پوچەكاەۆ پەن. ي.ن.پوچەكاەۆانىڭ «ۆلاستيتەلنيتسى ەۆرازي: يستوريا ي ميفى و پراۆيتەلنيتساح تيۋركو-مونگولسكيح گوسۋدارستۆ ءحىىى-ءحىح ۆۆ» اتتى مونوگرافياسىندا وزگە دە باتىس ەۋروپا، ورىس، اراب، پارسى، تۇرىك، وزبەك، قازاق، تاتار عالىمدارىنىڭ ەڭبەكتەرىمەن بارىنشا سالىستىرىلا تالداندى. سونىڭ بارىسىندا ايجارىق-قۇتۇلۇن حانشايىمنىڭ ءومىرى بۇكىل ەۋروپاعا، جاپونيا مەن قىتايعا تانىمال بولدى. رەسەي مەن قازاقستاننىڭ ساحناسىندا ۇزاق جىلدار بويى تابىسپەن جۇرگەن ك.گوتسيدىڭ 1762 جىلى جازعان «تۋراندوت حانشايىم» پەساسىنا ايجارىق-قۇتۇلۇن حانشايىمنىڭ حيكاياسىنىڭ ارقاۋ بولعانى بەلگىلى. وعان فرانتسۋز شىعىستانۋشىسى م.پەتي دە لا كرۋانىڭ شىڭعىس حان مەن ونىڭ اۋلەتتەرى تۋرالى زەرتتەۋىنە قوسىمشا رەتىندە بەرلىگەن شىعىس اڭىزدارى مەن اڭگىمەلەرىندەگى: جۇمباعىن شەشكەن جىگىتكە تيەتىندىگى تۋرالى اڭىز نەگىز قالاعاندىعىن (وندا قالاۋف اتتى جىگىت جۇمباقتى شەشىپ قانا قويمايدى، حانشايىمنىڭ سەزىمىن دە وياتادى) ادەبيەتتانۋشىلار، نەگىزدەي دالەلدەيدى. ال بەلگىلى قىتايتانۋشى باقىت ەجەنحان ءمانجۋ يمپەرياسى ءوزىنىڭ باتىسىنداعى ەلدەردىڭ ەتنيكالىق-گەوگرافيالىق جاعدايلارىنا قاتىستى مالىمەتتەردى جيناپ وتىرعاندىعىن، سونىڭ ىشىندە 1713 جىلى 2 ناۋرىز كۇنى كانسي پاتشا ءوزىنىڭ ورداسىنداعى ۋازىرلەرىمەن كەڭەستە: «قازاق دەگەنىمىز ‒ ەجەلگى يانگۋان جەرى… ولاردىڭ ايەل زاتى وزگە بىرەۋدىڭ بارىمتالاۋىنا تۇسسە، وندا سول ايەل ءسوزسىز الگى توناۋشى ادامدى ءوز قولىمەن ءولتىرىپ، سونان سوڭ ءوز ەلىنە ورالادى»، – دەپ ايتقانى تۋرالى دەرەكتەر كەلتىرەدى («شەنزۋ جەنحۋاندي شيلۋ»، 253-تسزيۋان، 10b–12a-بب.، كانسي جىلناماسىنىڭ 52-جىلى ايىنىڭ «تسزيا ين» كۇنگى (ياعني 1713 جىلى 2 ناۋىرىز كۇنگى) ەستەلىك («圣祖仁皇帝实录»، 卷253，页10下 – 页12上，康熙五十二年四月甲寅).
بۇل – كوشپەلىلەر ەلىنىڭ باتىر قىزدارىنىڭ ەسىمى قىتاي يمپەرياسىنا تانىس بولعاندىعىن دا تانىتادى.
نەمىستىڭ ۇلى دراماتۋرگى ف.شيللەر دە «قىتايدىڭ تۋراندوت حانشايىمى» اتتى پەسا جازدى، ول ءوز زامانىنىڭ دانىشپانى ۆ.گەتەنىڭ دەمەۋىمەن ساحنادا قويىلدى. 1917 جىلى يتاليان كومپوزيتورى د.پۋچچيني «تۋراندوت» وپەراسىن ومىرگە اكەلدى. ر.يۋ.پوچەكاەۆ پەن ي.ن.پوچەكاەۆا: «ليبرەتتوسى ك.گوتسيدىڭ پەساسىنىڭ نەگىزىندە جازىلعان وسى شىعارما ارقىلى قۇتۇلۇننىڭ (ايجارىقتىڭ) باسىنان كەشكەن وقيعالارى (وتە بۇرمالانىپ بەرىلگەنىنە قاراماستان) تەاتردى سۇيەتىن كورەرمەن قاۋىمعا كەڭىنەن تانىمال بولدى. سونىمەن، قۇتۇلۇن (ايجارىق) ءوزىنىڭ حان تۇقىمىنان شىققانىنا قاراماستان، جەكە باسىنىڭ قاسيەتىمەن اسقان بەدەل مەن قۇرمەتكە يە بولدى. الايدا مۇنداي مۇمكىندىككە ايەلدەر تەك قانا دالالىق ءداستۇر-زاڭعا جانە شىڭعىسحاننىڭ ياساسىنا سۇيەنگەن مەملەكەتتەردە عانا يە بولدى» – دەپ جازدى.
مىنە، بەيجىڭنەن باستاپ پاريجگە دەيىنگى ارالىقتاعى ۇلان-عايىر كەڭىستىكتى قامتىعان، جىبەك جولىنىڭ بويىنداعى ەلدەردە تاراعان ايجارىق حانشايىم تۋرالى كوركەمونەردەگى ورنەك وسىنداي. بۇل ارادا ءبىز، وسى ايجارىق-قۇتۇلۇننىڭ وقيعاسى تىكەلەي ارقاۋ بولدى دەپ تولىق سەنىممەن ايتۋعا بولاتىن «قوبىلاندى» جىرىنداعى قارلىعا بەينەسى تۋرالى پىكىردى سۋىرتپاقتاماي وتىرمىز. «قوبىلاندى» ەپوسىنىڭ وزەكتى ءبىر تاراۋىن قامتيتىن بۇل وقيعا ءوزىنىڭ ءوتۋى مەرزىمىمەن دە، قىزدىڭ باتىرلىق بولمىسىمەن دە، جاۋ رەتىندە ەسەپتەلگەن باتىردى ءسۇيىپ قالاتىن ينتريگاسىمەن دە ايجارىقتىڭ – قۇتۇلۇننىڭ بەينەسىن ەسكە تۇسىرەتىنىن ەسكەرتە كەتۋمەن شەكتەلەمىز.
تۇرسىن جۇرتباي،
جازۋشى
استانا
