Órkenıettiń uly dánekeri jáne aıqyn dáleli – kórkem sózdegi kóshpeli sıýjet, qazaqy mánerdegi «qydyrma sıýjet» (A.Baıtursynov) bolyp tabylady. Ol – Shyǵystaǵy japon men kúnbatystaǵy Rýmnyń arasyndaǵy ulan keńistiktiń arasyn ǵana jalǵastyryp, bir-birin kórmek túgili atyn estimegen ult pen ulystyń rýhanı qundylyqtarynan bir birine maǵlumdar etti. Rýhanııattar úndestiginiń senimdi ári turaqty jelisi – Uly Jibek joly, búgingi kúngi ınternettiń mindetin atqardy. Eki myń jyl boıy adamzattyń rýh arqaýy bolǵan bul tirshilik tynysy, jandy izdiń uzyna sorabynda mań-mań basqan oısylqaranyń qos órkeshinde jibek matalar ǵana emes, ańyzdar men áfsanalar da kóship júrdi.
Sonyń uly dáleline bir támsil keltireıin. Jol túsip, Túrkııany kólikpen aralaýǵa týra keldi. Jibek joly boıyndaǵy túrik tektesterdiń «ana jurty» atanǵan Ankara ańǵary men Kaısary jotasyn jalǵastyrǵan «Kirqalanyń» (Kappadokıdiń) tumsyǵynan oratyla bergende aspanmen tildesken, basyn bult oraǵan, qarly shoqy jarq ete qalady. Kúre jol úsh saǵat aınalyp ótetin bul shoqy – Asan taý dep atalady eken. Nedııa ýnıversıtetiniń tarıhshy professorynan Asan taýdyń jónin surastyrǵanymyzda olar: «Ejelgi zamanda túrikterge jaqsy jer izdegen Asan abyzdyń aq maıasy bultpen aralasyp kelip osy taýdyń basyna shógipti. Túrikterge jerdiń jumaǵyn tapqanyna kózi jetip, armany oryndalǵan Asan abyz da sol shoqyda dúnıeden qaıtypty-mys. Bizdiń túrikter de sol Asan áýlıege ilesip atbasyn Kishi Azııaǵa tiregen eken» – dep túsindirdi. Demek, Jıdelibaısyndy uly qorǵannyń túbi – Baǵylyq taýlarynan bastap izdep shyqqan Asan babamyz kók bórilerdiń kıeli mekeni – Qaısary jotasyna kep jelmaıasyn shógeripti» (Jurtbaı T. Joly bolǵan jolaýshy. A. Orhon, 2014, 448 b.)
Arada on ǵasyr ótse de Jibek jolynyń boıymen kóship barǵan sol ańyz qazir de umytylmaǵanyna tańǵaldym.
Sonyń aldynda, týra osy ańyzdy 2006 jyly Qytaıdaǵy Hohot qalasyna barǵanymda: belgili qytaı túrkitanýshysy Gaı shan lıdiń «Inshan ońǵuttary» (阴山汪古盖山林 (Inshan ońǵyttary. Gaıshanlın). Ishki Monǵol halyq baspasy. Hohhot, 1991. 78 B.) atty zertteýindegi: «Keshe Asan ata abyz aq jelmaıasyna minip, Ordaǵa sálem bere keldi. Bes júz isek syıǵa tartty», – degen (Gaı shanlın. Inshan ońǵuttary. Monografııa. Qytaı tilinen aýdarǵan Q.Yntyhanuly. Astana. Folıant. 2010. -136 b.) tastaǵy jazýdy oqyp bir tańǵalyp edim. Qalaı tańǵalmaısyń. Sonaý qıyr shyǵysta tasqa jazylyp qalǵan sol ańyz aralyǵyna Táńir taýynan, Pamır taýynan, uly qazaq dalasynan, Gındýkýshtan, Qap taýynan asyp ótip Qaısary jotasyna baryp qonaq taýyp otyrsa. Al terrıtorııasy jaǵynan álemdegi toǵyzynshy memleket bolyp tabylatyn Qazaqstanda Asan qaıǵy – Asan abyz bolmaǵan, onyń esimimen baılanyspaǵan, ol atyn qoımaǵan jer aty joq. Mine, meniń oıymsha, osynshama ulan-ǵaıyr keńistikti jalǵastyrǵan Asan abyz týraly bul ańyz etnograf úshin de, tarıhshylar úshin de, folklortanýshylar úshin de, eń aıaǵynda búgin erekshe nazarǵa ıe bolyp otyrǵan Jibek jolynyń tarıhyn zertteýshiler úshin de mańyzy bar áfsana dep esepteımin.
Asan qaıǵy – Asan abyz týraly áfsana túrki tekti qaýymnyń rýhanı ómirin baýrap alsa, al Aıjaryq – Qutulýn qyz týraly tarıhı áfsana muqym Eýrazııa qurlyǵyn qamtyp, dúnıejúzindegi eń tanymal kóshpeli týyndylarǵa arqaý boldy. Veneııalyq taqýa Marko Polo: «Haıdý patshanyń (budan keıin han dep qoldanamyz – T.J.) bir qyzy bar edi: onyń túrkishe (túpnusqada – tatarsha ) aty Aı-jaryq (túpnusqada – Angıam), franýz tiline aýdarǵanda, ol – jaryq aı degen maǵynany bildiredi. Ol óte qaıratty qyz edi, búkil patshalyqta oǵan teń keletin jáne ony jeńe alatyn jas jigit te, batyr da tabylmady, ol ózin qalyńdyq etýden dámetkenniń bárin de jeńip shyqqan bolatyn. Ákesi ony uzatqysy keldi, biraq ta ol kúıeýge shyǵýdan boıyn aýlaq salyp, ákesine: qashan ózin jeńetin batyr adam tabylǵansha kúıeýge shyqpaımyn dep málimdedi. Ákesi oǵan óziniń tańdaǵan jigitine kúıeýge shyǵýǵa ruqst berdi, buǵan qatty rıza bolǵan patshaıym (budan keıin hanshaıym dep qoldanamyz – T.J.) aıdaı álemge: kimde kim menimen kúresýge kelisimin berip, jeńiske jetse, soǵan kúıeýge shyǵamyn dep jar saldy. Bul habardy kóptegen el men aıaq jetetin jerdiń bári de estıdi, sóıtip ár taraptaǵy tekti elderdiń bozbalalary óziniń baqytyn synaýǵa osynda atbasyn tireıdi. Synaq bylaısha ótedi: han óziniń bas saraıynyń aldyna barsha nókerlerin, erkekter men áıelderdi jınaıdy, sodan keıin bar kúshin boıyna jıǵan, asa qymbat torqa shapan jamylǵan hanshaıym men barqyt shapan kıgen bozbala ortaǵa shyǵady; shart boıynsha bozbala hanshaıymnyń jaýyrynyn jerge tıgizse, qyzdy qalyńdyq etip alady, egerde batyr jigitti qyz jeńip ketse, onda jigit qyzǵa júz jylqy beredi.
Mine, osyndaı básekeniń barysynda hanshaıym on myń jylqyny oljalapty, óıtkeni, ony jeńgen batyr da, baǵylan da bolmapty. Aıtsa aıtqandaı, hanshaıymnyń dene bitimi sondaı kelisti, boıy suńǵaq ta symbatty ári ajary ashyq eken.
Bir joly, Isa paıǵambardyń dúnıege kelýimen eseptegende, 1280 jyly asa mártebeli ári baı patshanyń uly ony izdep kelipti, ózi jas ári kórikti eken. Ol ózimen qosa asa aıbyny asqan nókerlerin de erte kelipti, sonymen qatar, óziniń maqsatyna jetý úshin myń jylqyny da qosaqtap aıdap ákelipti. Patshanyń uly saraıǵa jetisimen hanshaıymmen kúsh synasamyn dep jar salypty. Haıdý han buǵan qatty qýanypty, qyzynyń osy bozbalaǵa kúıeýge shyqqanyn yqylasy aýa qalapty, óıtkeni, bul bozbala asa kúshti ári baı patshanyń balasy eken…
Oraıy kelgende aıta keteıin, Haıdý han qyzyna qupııa túrde osy bozbaladan jeńilýdi ótinipti, al qyz bolsa: eshqashanda ondaı jasandy áreketke barmaımyn dep, úzildi-kesildi bas tartypty. Buǵan ne deýge bolady? Aýmaqty saraı maıdanyna han da, hanym da, erkek pen qatyn ataýlynyń barlyǵy da, hannyń ózge qyzdary men uldary da jınalyp, myna ekeýiniń sondaı bir jarasymdy symbatyna tańǵalysypty. Bozbala kúshti, ári kelisti, shymyr eken, óz elinde kúsh jaǵynan oǵan teń keletin adam bolmapty.
Ekeýi ortaǵa shyǵady, ony kórip turǵan adam sanynda esep bolmaıdy, olar mynadaı dep sóz baılasypty: egerde jigit jeńe almasa, onda aıdap ákelgen myń jylqysyn berip ketetin bolypty. Sodan keıin baryp qyz ben jigit beldese ketedi, olardyń kúresin qyzyqtap otyrǵandardyń barlyǵy da bozbalanyń jeńiske jetip, han qyzynyń kúıeýi atanǵanyn qalapty, han da, hanym da sony tilepti. Qysqasha aıtqanda ekeýi de shekispeı berispepti, birese – biri, birese – ekinshisi eńseredi, aqyrynda han qyzy jeńiske jetip, bozbalanyń jaýyrynyn jer qaptyrady.
Sóıtip, hanzada jeńilis taýypty, buǵan ókinbegen adam qalmapty.
Taǵy da aıta keteıin, patshanyń ulyn jeńgen Haıdý hannyń qyzy kóptegen shaıqastarǵa qatysypty, sol shaıqastardaǵy jekpe-jekterde oǵan teń keletin ne jeńgen batyr bolmapty. Tipti birneshe ret jaýǵa qarsy jalǵyz ózi attanyp, olardyń batyrlaryn kúshpen baılap-matap óz eline alyp kelipti. Mundaı jaılar óte jıi kezdesipti. Haıdýdyń qyzy týraly baıanymdy osymen aıaqtaı kele, endi basqaǵa kóshemin» (Knıga Marko Polo o raznoobrazıı mıra, zapısannaıa Pızanem Rýstıkano v 1298 g. ot R.H.Perevod starofranýzskogo teksta I.Mınaeva. Vstýpıtelnaıa statıa I.Magıdovıcha. Kommentarıı -I.Mınaeva, V.Bartolda, I.Magıdovıcha. Almaty. Mektep. 2007. -614 s.).
Veneııalyq taqýa Marko Polo tamsana sýrettep otyrǵan Aıjaryq (mońǵolsha esimi – Qutulyn) hanshaıym – Móńke qaǵannyń tusynda Shaǵataı ulysyn saǵalap, «shyqpa janym, shyqpalap» kúnin keshken, Úgedeıdiń taqtan dámegóı nemeresi Haıdýdyń qyzy bolatyn. Ákesi Qashyn men atasy Úgedeıdiń túbine maskúnemdik jetkendikten de Haıdý ishimdik ataýlyǵa jerkenip ósti. Táńirtaýdy panalap júrgende Móńkeniń «meıirimine bólenip», 1251-1260 jyldardyń aralyǵynda ishki Qytaıdaǵy Henan ólkesine bılik te júrgizdi. Alaıda aǵaıyndy Qubylaı men Aryq-Buǵa qaǵandyqqa talasyp, qaǵanat qaq jarylǵan tusta, Haıdý Aryq-Buǵany qoldady. Óıtkeni, Qubylaıdyń tas qorǵannyń ishinde qamalyp, qytaılanyp bara jatqany oǵan unamady. Kóńili en daladaǵy erkin ómirdi, kóshpeli tirshilikti qalady.
1260-1269 jyldardyń aralyǵynda Haıdý qazirgi Táńirtaý (Ile, Kúngeı Alataýy men qyrǵyz Alataýy) men Mońǵol Altaıy aımaǵy arasyndaǵy aýqymdy keńistikti dárgeıine qaratty. Ordasynyń týy Talas, Shý boıyna tigildi. Aıjaryq (Qutulyn) hanshaıym osy Talas-Shý óńirinde 1260 jyldardyń mólsherinde dúnıege keledi. Sodan bastap 45 jyl boıy (1301 jylǵa deıin) Qubylaımen jáne onyń muragerlerimen alma-kezek maıdandasyp ótedi. Týmysynan kesek bitimdi Aıjaryq, Marko Polonyń beınelegenindeı, «dene bitimi kelisti, boıy suńǵaq ta symbatty ári ajary ashyq» jaýger bop boıjetedi. Boıjetken kezinen bastap ákesiniń áskeriniń quramynda túrli shaıqastarǵa qatysady, ózi de jeke joryqqa shyǵyp, tutqyn da túsiredi (Rashıd ad-Dın. Sbornık letopıseı. T.II. /Per. S pers. Iý.P.Verhovskogo, prımech. Iý.P.Verhovskogo ı B.I.Pankratova, red. I.P.Petrýshevskıı. M.;L., 1960. .15-16 S.).
Qyzdaryn erekshe yqylaspen baýlyp ósirgen Haıdý hannyń qıyla ótingenine qaramastan, turmysqa shyǵýdan úzildi-kesildi bas tartady. Ákesiniń joryǵynan qalmaıtyn jáne ony erekshe kútimge alyp júrgen Aıjaryqtyń bul minezi túrli joramalǵa da jol beredi (Pochekaev R.Iý., I.N.Pochekaeva. Vlastıtelnıy Evrazıı: ıstorııa ı mıfy o pravıtelnıah tıýrko-mongolskıh gosýdarstv HIII-HIH vv. SPb., Evrazııa, 2012, -384 s.). Ǵalym T.Sultanov áke men qyzynyń arasyndaǵy bul syılasymdyqty: jaqsy kórgen adamy úshin janyn beretin platondyq súıispenshilik dep te baǵalaıdy (Sýltanov T.I. Lıýbov ı tron (pechalnye povestovavanııa starınnyh annalov o lıýbvı dvýh chıngızıdov ı odnogo tımýrıda) Altaica VI. M. 2002 C.152-159.). Rashıd ad-Dın: Aıjaryq pen parsynyń Ǵazan ılhanynyń arasynda nekelik ýaǵdalastyq ta boldy. Aıjaryq Ǵazanǵa: «Men seniń ǵana qatynyń bolamyn, basqaǵa kúıeýge shyqpaımyn», – degen de hat jazdy-mys dep kórsetedi. Alaıda bul jaı ǵana aldarqatý bolyp shyǵady. Áke men qyzynyń arasyndaǵy mundaı tatýlyq kópe-kórineý ǵaıbatqa ulasyp, olardyń qandary aralasyp ketipti-mys degenge deıin barady. Sondyqtan da Haıdý Aıjaryqty qalaıda tezirek uzatýǵa umtylady.
Mine, osy arada Haıdý hannyń saraıynda tosyn da oqys oqıǵa ótedi. Bul týraly jádigertanýshylardyń pikiri ekiudaı. Jaýger qyzdyń taǵdyryna eń laıyqty nusqa mynaý: asa qupııa tapsyrma alǵan qorlas taıpasynan shyqqan, «ózi pysyq, uzyn boıly, kelisti baýyrshy» (han máziriniń ámirshisi) Abtaqul (Ataqul -?) Haıdýdy óltirýge jasyryn saraıǵa jiberiledi (keı derekterde Abtaqul qıyr shyǵystan jiberilgen jansyz dep te kórsetiledi). Biraq ta qastandyq pıǵyly ashylyp qalady. Qylmysy áshkerelengen Abtaqul óziniń Haıdýdy óltirýge ádeıi jiberilgenin ashyq moıyndaıdy. Haıdý han ony darǵa asýǵa buıyrady. Sol kezde Abtaquldyń sheshesi kelip, ulynyń ornyna ózin jazalaýdy ótinedi. Mundaı qurbandyqtan Abtaqul úzildi-kesildi bas tartady. Onyń namysty er minezine súıingen Haıdý oǵan óziniń kinásin óteýge múnáfyq etip, Abtaquldy soǵysqa jiberedi. Maıdanda erekshe erlik jasap, batyldyǵymen, tapqyrlyǵymen daralanady. Erlikke qumar er minezdi ójet Aıjaryq ta Abtaquldy unatyp qalady. Haıdý han da qyzynyń qalaýyn qabyl kóredi. Sóıtip, tosyn oqıǵa taǵdyryn qosqan erli-zaıyptylar Ile men Shý ózeniniń arasyndaǵy ıelikterinde biraz jyl beımaral turmys keship, balpanaqtaı eki birdeı ul súıedi.
Kóńil qalaýy oryndalǵan Aıjaryq hanshaıym sol bir tynysh tirshiliktiń qyzyǵyna malynyp, qaǵanaǵy – qaryq, saǵanaǵy – saryq ómir súrse kerek edi. Biraq oǵan keýdesin kernegen bula kúsh, ákege degen uly janashyrlyq, jaýgershilik atoı des bermepti. Haıdý men Qubylaıdyń arasyndaǵy qıdalasý bastalysymen otbasy, oshaq qasyn tárk etip, memlekettik iske aralasyp ketedi, shekara jasaǵyna jasaýyldyq etedi, óz ulysyna emingen jaýǵa toıtarys beredi. 1301 jyly Haıdý Qubylaıdyń nemeresi Temirge qarsy joryqqa attanady, Aıjaryq ta qara shańyraq Qaraqorym úshin qan maıdanǵa aralasady. Almaǵaıyp aıqasta Haıdý jaralanyp, 1301 jyly aqpan aıynda 70-ke qaraǵan shaǵynda qaza tabady. Batyr qyzy Aıjaryqqa jáne artynda qalǵan 24 ulyna: Shaǵataı ulysynyń hany, jaǵattasy Dobynyń aıtqanyn tyńdaýdy ósıet etedi. Alaıda ár qatynnan týǵan 24 baqtalastyń ózara taq talasy bastalady. Jádigertanýshylardyń bir parasynyń joramaly boıynsha: taq muragerligine Haıdý han Aıjaryqtyń ózin usynypty-mys. Sondyqtan da ol áreketke belsene aralasty dese (Weatherford J. The Wrestler Prncess//: «lapham’s Quateriy»: http:// www. Iaphamsquarteriy.org/ roundtabie/ the/-werstier-princess.php. 2010 a p. 148; 153-155; Karaev O.K. Chagataıskıı ýlýs. Gosýdarstvo Haıdý. Mogýlıstan. Obrazovanııe kyrgyzskogo naroda. Bıshkek. 1995. 34 S.), ekinshi parasy: Aıjaryq ózimen bir shesheden týǵan Orysty taqqa otyrǵyzýǵa tyrysty deıdi. 1303 jyly Haıdýdyń úlken uly Shapar muragerlikke qol jetkizedi. Aıjaryq oǵan moıynsynbaı ashyq qarsy shyǵady. Sonda batyr qyz Shapardyń: «Seniń sybaǵań qaıshy men jip emes pe, memleket pen ulystyń isinen ne bilemin deısiń, bılik seniń qaı teńiń?» – degen qatqyl sózinen tosylyp qalyp, eriksiz moıynsal bolady (Bartold V. Ocherk ıstorıı Semıreche. M.1943. S.56; 57; 58-59.). Shapar Orys hanzadany qytaımen shaıqasýǵa attandyrady. Al Aıjaryq óziniń ıelik mekenine – Ile men Shýdyń boıyna attanyp, ákesiniń múrdesin sonda jerletip, soǵan shyraqshylyq etedi. Ákesi amanattap ketken Shaǵataı ulysynyń hany Doby aqyry Haıdýdyń tuqymyn tuzdaı qurtyp, jeke bılik etýdi nıet qylady. Shapardy shaǵyn ıelikpen shekteıdi, al Aıjaryqty áke arýaǵyn qurmettep, mazaryn kúzetkeni úshin taqsyretti úkim kútip turdy. Doby Haıdýdyń molasyn jermen jeksen etip, Aıjaryqty óltirip tyndy. Bir derekte Aıjaryq áke zıratyn qorlatpas úshin ashyq soǵysqa shyǵyp, maıdanda qaza tapty, dep kórsetedi. Asa zor bedel men kúshke ıe Aıjaryq Doby úshin onyń qalǵan 24 aǵa-baýyrynan qaýipti kórinse kerek.
Shyǵys pen batystyń arasyna óshpeıtin ańyz ben áfsana qaldyrǵan, qıly hıkaıalar men áńgime-dastandarǵa, pesa men operaǵa, ondaǵan arnaıy zertteýlerge arqaý bolǵan Aıjaryq-Qutulun hanshaıymnyń Jibek joly boıyndaǵy kórkem beınesi de, aty da zaman aýysqan saıyn birge túlep, qubylyp otyrdy. Joǵarydaǵy taqýa Marko Polonyń jazbasyn ataqty arab tarıhshysy Ibn Batýta tolyqtyrdy. Ol óziniń 1320-1340 jyldary aralyǵynda Shyńǵys qaǵanatyna jasaǵan saıahatynda ákesi úshin maıdanǵa attanǵan, kúıeýge tııýden bas tartqan hanshaıym týraly ańyzdy erekshe atap ótedi. Erli-zaıypty zertteýshiler R.Iý.Pochekaev pen. I.N.Pochekaevanyń «Vlastıtelnıy Evrazıı: ıstorııa ı mıfy o pravıtelnıah tıýrko-mongolskıh gosýdarstv HIII-HIH vv» atty túbegeıli zertteýinde: «HV ǵasyrda Mın ımperatorynyń saraıynda týra osyndaı oqıǵaǵa (sıýjetke) qurylǵan hıkaıa (novella) paıda boldy» – dep jazdy.
Bul – qytaıdyń kórkem ádebıet tarıhyndaǵy tórt batyr áıeldiń biri Mu gúııńniń tańǵajaıyp erlikterin baıandaıtyn áfsana (.http://www.baike.com/wiki/ «乐府诗集·木兰诗».). Dań kan jıanniń «Mu gúı ıń» atty «Batys soltústik zertteýine» júginsek, batyrdyń qyzdyń tegin tańǵuttarǵa aparyp telıdi. Álgi tórt batyr qyzdyń eń dańqtysy – qyzyn maıdanǵa attandyryp salyp, ony qarsy alǵan áke týraly qytaı tilinde jazylǵan «Mýlan qyz» týraly jyr da Aıjaryq pen ákesi Haıdýdyń arasyndaǵy ómirlik oqıǵany eske salatyny sózsiz.
«Mýlan jyrynyń» shyǵý tegi, dúnıege kelgen ýaqyty, oqıǵa jelisi, qaı tekke tıesili, qandaı epostyq sıpatqa ıe ekendigi týraly jarııalanǵan qytaı ǵalymdarynyń (sonyń ishinde qazaq, monǵol, mánjý ǵalymdary da bar) pikirimen málim mólsherde tanyspyz. Áńgime, «Jibek joly» boıynda týǵan kóshpeli sıýjet týraly bolyp otyrǵandyqtan da, ony jan-jaqty qazbalap jatýǵa bul rette umtylmaımyz. Ol óte zerdeli ári tııanaqty dáleldi qajet etetin ǵylymı másele. Alaıda, ádebı kórkem qııal men boljamǵa shek qoıylmaıdy. Sondyqtan da «Mýlan jyrynyń» shyǵý tegi men jazylǵan ýaqyty jónindegi aıtylyp júrgen boljamdardy qaıta dáıekteı eksheýge degen talpynys pen izdeniske tosqaýyl qoıýǵa da negiz joq. «Mýlan jyryndaǵy» epostyq saryn men qurylym, mátinde kezdesetin áke men qyzdyń arasyndaǵy syılastyq, kóshpeli halyqqa tán jaýyngerlik minez soǵan negiz qalaıdy. Osy jyrdaǵy – qaǵan (可汗), er-turman, at ábzelderi – (鞍鞯,辔头,长鞭,鞍马) degen termındik ataýlar sondaı paıymdaýǵa jeteleıdi. Mundaı ataýlar jalpy kóshpeli halyqqa, sonyń ishinde qazaq halqyna erekshe tán. Bul rette belgili túrkitanýshy G.N.Potanınniń túrkitektes halyqtardan shyqqan batyr qyz-kelinshekter týraly jyrlardy toptastyra qarastyrǵan zertteýi erekshe nazar aýdarady (Potanın G.N. Vostochnye motıvy v srednevekovom evropeıskom epose. M.1899/ Sssyl. ız kn. Pochekaev R.Iý., I.N.Pochekaeva. Vlastıtelnıy Evrazıı: ıstorııa ı mıfy o pravıtelnıah tıýrko-mongolskıh gosýdarstv HIII-HIH vv. SPb., Evrazııa, 2012, -384 s.).
Mýlan qyz – Aıjaryqtyń (Qutulunnyń) tikeleı tarıhı prototıpi bolmaı-aq qoısyn. Biraq ta osydan 15-20 jyl buryn «Shyńjań qoǵamdyq ǵylymy» jýrnalynda pikir alysý retinde jaryq kórgen jarııalanymdardaǵy tekstologııalyq, termındik, peızajdyq, dástúrlik nyshandar týraly pikirler oryndy, ǵylymı negizdiligi basym sııaqty kórinedi de turady bizge. Sondyqtan da bul aldaǵy ýaqytta da tereń paıymmen zerdeleýdi kútip turǵan múddeli taqyryptyń biri bolmaq dep esepteımin.
Oǵan Eýropa ǵalymdarynyń batyl zertteýleri men boljamdary tolyq negiz qalaıdy. Solardyń ishinde, osydan biraz ýaqyt buryn D.Ýezerfordtyń Aıjaryq – Qutulun hanshaıym týraly derekter men áfsanalardyń basyn qosyp, salystyra taldaǵan zertteýi jaryq kórdi. Onyń bul zertteýlerindegi derekter Eýrazııa keńistigindegi ortaǵasyrlyq tarıh pen tarıhatqa qatysty baısaldy eńbekterdiń avtory erli-zaıypty zertteýshiler R.Iý.Pochekaev pen. I.N.Pochekaevanyń «Vlastıtelnıy Evrazıı: ıstorııa ı mıfy o pravıtelnıah tıýrko-mongolskıh gosýdarstv HIII-HIH vv» atty monografııasynda ózge de Batys Eýropa, orys, arab, parsy, túrik, ózbek, qazaq, tatar ǵalymdarynyń eńbekterimen barynsha salystyryla taldandy. Sonyń barysynda Aıjaryq-Qutulun hanshaıymnyń ómiri búkil Eýropaǵa, Japonııa men Qytaıǵa tanymal boldy. Reseı men Qazaqstannyń sahnasynda uzaq jyldar boıy tabyspen júrgen K.Goıdiń 1762 jyly jazǵan «Týrandot hanshaıym» pesasyna Aıjaryq-Qutulun hanshaıymnyń hıkaıasynyń arqaý bolǵany belgili. Oǵan franýz shyǵystanýshysy M.Petı de la Krýanyń Shyńǵys han men onyń áýletteri týraly zertteýine qosymsha retinde berligen shyǵys ańyzdary men áńgimelerindegi: jumbaǵyn sheshken jigitke tıetindigi týraly ańyz negiz qalaǵandyǵyn (onda Qalaýf atty jigit jumbaqty sheship qana qoımaıdy, hanshaıymnyń sezimin de oıatady) ádebıettanýshylar, negizdeı dáleldeıdi. Al belgili qytaıtanýshy Baqyt Ejenhan mánjý ımperııasy óziniń batysyndaǵy elderdiń etnıkalyq-geografııalyq jaǵdaılaryna qatysty málimetterdi jınap otyrǵandyǵyn, sonyń ishinde 1713 jyly 2 naýryz kúni Kansı patsha óziniń ordasyndaǵy ýázirlerimen keńeste: «Qazaq degenimiz ‒ ejelgi Iangýan jeri… Olardyń áıel zaty ózge bireýdiń barymtalaýyna tússe, onda sol áıel sózsiz álgi tonaýshy adamdy óz qolymen óltirip, sonan soń óz eline oralady», – dep aıtqany týraly derekter keltiredi («Shenzý jenhýandı shılý», 253-zıýan, 10b–12a-bb., Kansı jylnamasynyń 52-jyly aıynyń «zıa ın» kúngi (ıaǵnı 1713 jyly 2 naýyryz kúngi) estelik («圣祖仁皇帝实录», 卷253，页10下 – 页12上，康熙五十二年四月甲寅).
Bul – kóshpeliler eliniń batyr qyzdarynyń esimi Qytaı ımperııasyna tanys bolǵandyǵyn da tanytady.
Nemistiń uly dramatýrgi F.Shıller de «Qytaıdyń Týrandot hanshaıymy» atty pesa jazdy, ol óz zamanynyń danyshpany V.Geteniń demeýimen sahnada qoıyldy. 1917 jyly ıtalıan kompozıtory D.Pýchchını «Týrandot» operasyn ómirge ákeldi. R.Iý.Pochekaev pen I.N.Pochekaeva: «Lıbrettosy K.Goıdiń pesasynyń negizinde jazylǵan osy shyǵarma arqyly Qutulunnyń (Aıjaryqtyń) basynan keshken oqıǵalary (óte burmalanyp berilgenine qaramastan) teatrdy súıetin kórermen qaýymǵa keńinen tanymal boldy. Sonymen, Qutulun (Aıjaryq) óziniń han tuqymynan shyqqanyna qaramastan, jeke basynyń qasıetimen asqan bedel men qurmetke ıe boldy. Alaıda mundaı múmkindikke áıelder tek qana dalalyq dástúr-zańǵa jáne Shyńǵyshannyń Iasasyna súıengen memleketterde ǵana ıe boldy» – dep jazdy.
Mine, Beıjińnen bastap Parıjge deıingi aralyqtaǵy ulan-ǵaıyr keńistikti qamtyǵan, Jibek jolynyń boıyndaǵy elderde taraǵan Aıjaryq hanshaıym týraly kórkemónerdegi órnek osyndaı. Bul arada biz, osy Aıjaryq-Qutulunnyń oqıǵasy tikeleı arqaý boldy dep tolyq senimmen aıtýǵa bolatyn «Qobylandy» jyryndaǵy Qarlyǵa beınesi týraly pikirdi sýyrtpaqtamaı otyrmyz. «Qobylandy» eposynyń ózekti bir taraýyn qamtıtyn bul oqıǵa óziniń ótýi merzimimen de, qyzdyń batyrlyq bolmysymen de, jaý retinde eseptelgen batyrdy súıip qalatyn ıntrıgasymen de Aıjaryqtyń – Qutulunnyń beınesin eske túsiretinin eskerte ketýmen shektelemiz.
Tursyn JURTBAI,
jazýshy
ASTANA
