التىن وردانىڭ 750 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي «ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى ش.ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، ت.ع.د.، پروفەسسور قابىلدينوۆ زيابەك ەرمۇقانۇلىنان سۇحبات الدى. سۇحباتتى نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.
- اعا، پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت توقاەۆ التىن وردانىڭ 750 جىلدىعىن تويلاۋعا جارلىق شىعاردى. التىن وردانىڭ 750 جىلدىعىن ءبىز نە سەبەپتەن تويلايمىز، ونىڭ قانداي تاريحي ماڭىزى بار؟
- سۇراعىڭىز وتە ورىندى. التىن وردا مەن ءبىزدىڭ بۇگىنگى مەملەكەتتىگىمىزدىڭ اراسىندا تىكەلەي بايلانىس بار دەپ ايتۋعا بولادى. التىن وردا ءبىزدىڭ تاريحىمىزدا ويىپ تۇرىپ ورىن الادى. سونى ايتقىم كەلەدى. ءبىزدىڭ قازاق حالقىنىڭ تاريحىنا تۋرا، تىكەلەي بايلانىسى بار. بىرىنشىدەن، قازاق حاندىعى اسپاننان تۇسكەن جوق. قازاق حاندىعىن جايدان-جاي، سىرتتان كەلگەن بىرەۋلەر بىزگە قۇرىپ بەرگەن جوق. قازاق حاندىعى – التىن وردانىڭ تىكەلەي مۇراگەرى. 600 جىلداي قازاق حاندىعىن جوشى حاننىڭ ۇرپاقتارى بيلەدى. ونى ءبىز ەشقاشان ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ەكىنشى، التىن وردانىڭ جارتىسىنان كوبى، تەرريتوريا جاعىنان، قازاق حاندىعىن قۇرايدى. سونى ەشقاشان ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ۇشىنشىدەن، التىن وردانى قۇرعان جوشىنىڭ ۇرپاقتارى قازاقستاندا بۇگىنگە دەيىن ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. كەيبىر دەرەكتەر بويىنشا ولاردىڭ سانى 25-30 مىڭ دەپ ايتادى، شەجىرە بويىنشا. قازىر مونعولياعا بارساڭىز، شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاقتارىن تابا المايسىز دەپ ويلايمىن. كوپتەگەن ەلدەردە قىرىمدا، تاتارستان، استراحان جاقتا بىرەن-سارانى عانا كەزدەسەدى. كوبىنەسە قازاقستاندا ولار ساقتالىپ قالعان. التىن وردا ىدىراعاننان كەيىن مەملەكەتتەرمەن سالىستىرساق، ولاردىڭ ۇرپاقتارى بىزدە كوپ ساقتالىپ قالعان. ونىڭ سەبەبى، تۇسىنىكتەمەسى بار. ءبىزدىڭ بابالارىمىز مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسىپ، كوشىپ-قونىپ ءجۇرىپ امان قالعان. ءار جاعدايدا ءار ساياسي جاعدايدى ايتادى. ءتىپتى، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ كەزىندە وزدەرىنىڭ شىعۋ تەكتەرىن جاسىرىپ، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ كەزىندە ءبىرىن-بىرىمەن قىرقىس-تارتىس بولعان كەزدە ولار ءبىر رەگيوننان ەكىنشى رەگيونعا كوشىپ كەتىپ ءجۇردى دە، امان قالىپ وتىردى. ال شىڭعىس حان ۇرپاعى، مىسالى وزبەكستان جاقتا، تاتارستان، قىرىمدى الايىق. ولار كوبىنەسە وتىرىقشى حالىق بولىپ، ءبىرىن-ءبىرى قىردى. قازاق تورەلەرى، جوشى ۇرپاقتارى وسىنداي قاقتىعىس، جانجال، ءبىرىن-ءبىرى تۇسىنبەۋشىلىك جاعداي بولعاندا ولار كوشىپ كەتكەن. حV عاسىردىڭ ورتا كەزىندە، قازاق حاندىعى قۇرىلعاندا كەرەي مەن جانىبەك ابىلقايىرمەن ءبىر اۋىز سوزگە كەلمەي قالىپ، كوشىپ كەتكەن سەبەپتەن، سولاي ءبىرىن-بىرىمەن قىرقىسپاي، ءبىرىن-ءبىرى جويماي، امان قالعان. مىنا جاق تا، انا جاق تا امان قالدى. كەلەسى ماسەلە، التىن وردانىڭ ءبىر ورتالىعى، اكىمشىلىك، مادەني، ءدىني ورتالىعى سارايشىق حالقى بولعان. سول سارايشىق قازىر ءبىزدىڭ اتىراۋ وبلىسىندا. ونى ءبىز ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ارينە، باسقاسىنىڭ ءبارى قازىرگى كورشى رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ جەرىندە بولعانىمەن، ءبىر ورتالىعى قازاقستاندا، اتىراۋ وبلىسىندا، سارايشىق قالاسىندا. قازىر سول جەردە ۇلكەن مەموريالدىق كومپلەكس جۇمىس جاسايدى. ودان كەيىن التىن وردانى قۇرۋعا سەبەپكەر بولعان ءبىر ازامات شىڭعىس حاننىڭ بالاسى جوشى قازاقستان تەرريتورياسىندا جەرلەنگەن. ويلايمىن، ول قازاقستاننىڭ ماقتاناتىنداي جاعدايى. ەرتەڭگى كۇنى تۋريستىك كلاستەردى جالعاستىراتىنداي جاعداي دەپ ويلايمىن. سوندىقتان، نەگە ءبىز التىن وردانىڭ 750 جىلدىعىن تويلاپ جاتىرمىز دەگەندە وسىنى ەسكەرۋ كەرەك. سوڭعى فراگمەنت، شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاقتارى، جوشى حاننىڭ ۇرپاقتارى قازاق جەرىندە ەڭ كوپ ۋاقىت، مەرزىم بيلەگەن. مىسالى، رەسمي تۇردە رەسەي يمپەرياسى 1824 جىلى حاندىق بيلىكتى جويىپ جىبەرسە، ال بوكەي ورداسىندا، ەدىل مەن جايىقتىڭ اراسىندا 1845 جىلى جاڭگىر بوكەيۇلى دۇنيەدەن وتكەندە مەملەكەت ءوز قىزمەتىن توقتاتادى. ال حان كەنەسارى 1841 جىلى قازاق حالقىن قالپىنا كەلتىرۋگە تىرىسىپ، جاعداي جاساپ، حاندىعىن 1847-گە دەيىن ساقتاپ كەلەدى. سوندىقتان باسقا استراحان، ءسىبىر، قازان، قىرىم حالىقتارىمەن بارىمەن سالىستىرعاندا، التىن وردانىڭ جۇرناقتارى عوي، ەڭ كوپ ساقتالعان جوشىلاردىڭ ۇرپاقتارىنىڭ مەملەكەتى قازاقستاندا. وسىنىڭ ءبارىن ەسكەرۋ قاجەت، ءبىلىپ، ايتىپ وتىرۋ كەرەك. وكىنىشكە وراي، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ كەزىندە تورەلەردى زەرتتەۋگە رۇقسات بەرمەدى. التىن وردامەن تۋرا بايلانىسىمىز بار ەكەنىن ايتا المادى. ال ەندى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 30 جىلدىعى جاقىنداپ قالدى، ءبىز تاۋەلسىز ەل تاۋەلسىز تاريحىمىزدى جازۋىمىز كەرەك. سوندىقتان، ءبىزدى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى ءبارى قولداپ جاتىر، بولاشاقتا قازاقتىڭ 7 تومدى تاريحىن جازۋعا كىرىسەمىز. ارينە، وعان 3 جىل دا، 6 جىل دا ازدىق ەتەدى. مۇمكىن، 10 جىل ۋاقىت كەرەك شىعار. دەگەنمەن، قازاقستاننىڭ تاريحى جاڭا تۇرپاتتا، ەۆروتسەنتريزم، تۇجىرىمداردان، كونتسەپتسيالاردان باس تارتۋ كەرەك. ءبىزدىڭ تاريح قالاي بولدى، سولاي جازۋ كەرەكپىز. ونىڭ ىشىندە التىن ورداعا كەم دەگەندە ءبىر توم ارناۋ كەرەك. قازاق حاندىعىنا ءبىر توم ارناۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. ايتايىن دەگەنىم، قازاق حاندىعى مەن التىن وردانىڭ تىكەلەي بايلانىسى بار. التىن وردا ىدىراعان كەزدە استراحان، قازاق، قىرىم حاندىقتارى پايدا بولدى. سول كەزدە قازاق حاندىعى دا قالىپتاستى. انا مەملەكەتتە دە، مىنا مەملەكەتتە دە تورەلەر بيلەدى. سوندىقتان، ءبىزدىڭ ءوزىمىزدىڭ تاريحىمىزدا التىن وردانى دا الدىعا تارتامىز. ال ەندى جالپى مەملەكەتتىگىمىزدى الساق، ارينە، تاۋەلسىز تەرريتورياسىندا مەملەكەت قۇرعانىنا كەم دەگەندە 2500 جىلداي بولدى. ونى دا ءبىز ماقتان ەتۋىمىز كەرەك، ونى ايتىپ وتىرۋىمىز كەرەك، ونى ناسيحاتتاپ وتىرۋىمىز كەرەك، ونى جازىپ وتىرۋىمىز كەرەك، ونى زەرتتەپ، زەردەلەپ وتىرۋىمىز كەرەك. بىزدە، ءبىزدىڭ ينستيتۋتتا 50 جىلداي قىزمەت ىستەگەن ورازاق سماعۇلوۆ دەگەن اكادەميگىمىز بار. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى. سول كىسى اشىق، انىق ايتادى. سوڭعى 4 مىڭ جىلدا قازاق حالقىنىڭ اتا-بابالارى جەرگىلىكتى جەردى مەكەندەدى، كەم دەگەندە 80 پايىزى وسى تەرريتوريانىڭ تۋمالارى سانالادى. بىزدە مەملەكەت قۇرۋعا ەشقايدان، باسقا جەردەن كوشىپ كەلىپ، اسپاننان با، باسقا پلانەتادان، قۇرلىقتان ەشكىم كەلگەن جوق. وسى جەردەگى حالىق 2500 جىلداي ساق ءداۋىرىنىڭ كەزىندە مەملەكەتتىڭ تۇرلەرىن قۇرىپ، بۇگىنگە دەيىن سونى الىپ كەلدى. ءبىز بۇكىل ورتا عاسىرلىق تۇرىكتەردىڭ، ساقتاردىڭ، عۇنداردىڭ ۇرپاعىمىز دەپ اشىق ايتا الامىز. ال التىن وردا كەزەڭى ول قازاقتىڭ ۇلكەن، ۇزاق مەرزىمدى مەملەكەتتىك ءداستۇرىنىڭ ءبىر عانا بولىگى. ونى ءبىزدىڭ تويلاۋىمىز دا ورىندى دەپ ويلايمىن. التىن وردانىڭ قالىپتاسۋىنا تالاس وڭىرىندە بولعان قۇرىلتاي ءوزىنىڭ ەرەكشە اسەرىن تيگىزدى. 750 جىل بۇرىن بولعان قۇرىلتاي، تالاستا وتكەن، قازاقستان تەرريتورياسىنىڭ شەتىندە، قىرعىستانمەن شەكارالاس جەرىندە بولعان. سونىڭ ءبارىن ەسكەرسەك، التىن وردانىڭ باس مۇراگەرى ءبىزبىز، التىن وردادان ءبىز شىقتىق. التىن وردانى قۇرمەتتەپ، قاستەرلەۋىمىز كەرەك. التىن وردانى زەرتتەۋ كەرەك، تۇراقتى تۇردە كونفەرەنتسيا وتكىزىپ، عىلىمي جۋرنالدار اشۋ كەرەك. التىن وردانى زەرتتەگەن ماماندار بىزدە جوقتىڭ قاسى. ەڭ كوپ بولسا، 4-5-اق ادام، ولاردىڭ سانى 50-100-گە جەتۋ كەرەك. التىن وردانى جاقسى زەرتتەپ جاتقان – ءبىزدىڭ تاتار اعايىندار. ولاردا التىن ورداعا بايلانىستى بىرقاتار جۋرنالدار دا شىعارىپ، زەرتتەۋگە ماماندارى دا ات سالىسىپ جاتىر. سوندىقتان، ولاردان ۇلگى الىپ، ولارمەن بىرلەسىپ، تالاسپاي، ولار دا التىن وردانىڭ ءبىر جۇرناعى، ءبىز دە التىن وردانىڭ ۇرپاقتارىمىز. سونى ۇمىتپاي بىرلەسىپ، تاتارلارمەن، باشقۇرلارمەن، قىرىم تاتارلارىمەن، استراحاندىقتارمەن بىرلەسىپ، وسى التىن وردانى زەرتتەپ، زەردەلەۋىمىز كەرەك.
- شىڭعىس حان جانە ونىڭ ۇرپاقتارى قازاق حالقىن قالىپتاستىرىپ، رۋ-تايپالاردىڭ باسىن بىرىكتىرگەن. قازاق حالقىنىڭ نەگىزىن قۇراعان ىرگەتاسىمىز تورەلەر دەپ ايتسا بولا ما؟ تورەدەن شىققان ابىلاي، كەنەسارى، ءاليحان بوكەيحان ءبىزدىڭ قازاقتى قالىپتاستىرعان تۇلعالار دەپ ساناي الامىز با؟
- ارينە، ءبىز ولاي ايتا الامىز. سەبەبى، تاعى دا قايتالاپ وتەيىن، 600 جىل بويى، جوبالاپ 1224 جىلى الساق، 1824 جىلعا دەيىن، كىشى جۇزدە حاندىق بيلىك جويىلدى عوي، وعان دەيىن دالمە-ءدال 600 جىل وتەدى. سول 600 جىلدا قازاق حاندىعىن بيلەگەن بىردە-ءبىر قاراپايىم قازاقتان ەشكىم شىققان جوق. بارلىعى شىڭعىس حاننىڭ، ءبارى جوشىنىڭ ۇرپاقتارى. سوندىقتان، مەن ويلايمىن، تورەلەر قازاقتىڭ رۋ-تايپالارىن، جۇزدەرىن بىرىكتىرىپ، مەملەكەت قۇرۋدىڭ تەتىكتەرىن جاقسى ءبىلدى. تورەلەردەن بيلىك سايلاعان كەزدە قىرقىسۋ دەگەن ازايدى. سەبەبى، ولار ءادىل باسقارۋعا تىرىستى. ءبارى ەمەس، بىراق ءبىرازى ءادىل باسقارۋعا تىرىستى. سوندىقتان دا، بيلىكتە انا ءجۇزدىڭ، مىنا رۋدىڭ وكىلى نەگە حان بولمايدى دەگەن الاۋىزدىق بولعان جوق. وزدەرىنىڭ ارالارىندا ارينە، تورەلەردىڭ اراسىندا، شىڭعىس حان، جوشى حان ۇرپاقتارىنىڭ اراسىندا تالاس-تارتىس بولىپ تۇردى. ونى جوققا شىعارا المايمىز. دەگەنمەن، ءبىر ادەمى مەملەكەتتى قالاي قۇرۋ كەرەك، قالاي جاساۋ كەرەك، سونداي ءبىر ءداستۇردى شىڭعىس حان ۇرپاعى، تورەلەر قالىپتاستىردى. ونى جوققا شىعارا المايمىز. مەن ويلايمىن، سولاردىڭ ارقاسىندا، ءبىز مەملەكەت بولىپ، سونىڭ ارقاسىندا الەمدە تەرريتوريا جاعىنان 9-شى ورىن الىپ وتىرمىز.
جاسۇلان ءناۋرىزالى،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
