سوۆەت بيلىگى 1938 جىلى 25 اقپان – 13 ناۋرىز اراسىندا ەلدەگى قايراتكەرلەردى كۇن سايىن توپ-توبىمەن اتتى. ستاليندىك رەپرەسسيانىڭ شىرقاۋ شەگى بولعان وسى وقيعا قۇرباندارىن ەسكە الۋ تۋرالى ءارتۇرلى پىكىرلەر ايتىلادى.
1938 جىلعى اقپاننىڭ 27-ىنە اۋعان ءتۇنى الماتىدا سوۆەت جەندەتتەرى قاماۋداعى 41 ادامدى ءبىر دەمدە اتتى. 25 اقپاندا باستالعان توپتاپ اتۋ ناۋقانى كەزىندە اتىلعاندار اراسىندا ءبىر كەزدە سوۆەتتىك قازاقستانعا قارسى بولعان ادامدار دا، سوۆەتى ۇكىمەتىن قۇرعان – ءبىر كەزدەگى قىزىل ۇكىمەت مۇشەلەرى دە بار ەدى. اقپاننىڭ 25-ىنەن باستاپ ناۋرىزدىڭ 13-ىنە دەيىن 631 ادام اتىلدى. سوۆەت بيلىگىنىڭ وسىنشا قىرعىن جاساۋىنىڭ سەبەبى نە؟ تاريحىمىزداعى بۇل قارالى كۇندەر نەگە كومەسكى تارتىپ بارادى؟ بۇل تۋرالى دەپۋتات بولماعان تاريحشى مەن دەپۋتات بولعان تاريحشىدان سۇراپ كوردىك.
«اتىلعانداردىڭ 75 پايىزى – قازاقتار»
دوتسەنت، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ەرلان سايلاۋباي جاپپاي قۋعىن-سۇرگىندى ۇيىمداستىرۋعا سول كەزدە ماسكەۋدەن سوۆەتتىك قازاقستاندى باسقارۋعا جىبەرىلگەن لەۆون ميرزوياننىڭ قاتىسى بار ەكەنىن ايتادى.
- 1938 جىلدىڭ 25 اقپانىنان 13 ناۋرىزىنا دەيىنگى ارالىقتا الماتى قالاسىنداعى كسرو جوعارى سوتىنىڭ اسكەري كوللەگياسى قوعامعا ىقپالى بار قازاقستاننىڭ ۇلتتىق دەڭگەيدەگى ءىلياس جانسۇگىروۆ، ساكەن سەيفۋللين، بەيىمبەت مايليندى اتۋ جازاسىنا كەستى. سونداي-اق وسى كەزەڭدە باسشىلىق قىزمەتتە بولعان تەمىربەك جۇرگەنوۆ، ۇزاقباي قۇلىمبەتوۆ، سەيىتقالي مەڭدەشەۆ سياقتى قايراتكەرلەر دە قۇربان بولدى. جالپى، وسى ارالىقتا 631 ادام اتىلعان ەكەن. ولار الماتى قالاسىنداعى نكۆد تۇرمەسىنىڭ جەرتولەسىندە اتىلعان، - دەيدى تاريحشى.
ايتۋىنشا، 25 اقپاندا – 39 ادام، 26 اقپاندا – 37 ادام، 27 اقپان كۇنى – 41 جانە 28 اقپاندا 40 ادام اتىلعان.
- اتىلعانداردىڭ 75 پايىزى – قازاقتار، ودان باسقاسى ورىس، ۋكراين، گرۋزين، ەۆرەي، نەمىس، ارميان، ازەربايجان ازاماتتارى بولدى. ياعني مەملەكەتتىك قىزمەتتەن باستاپ قازاق قوعامىنا تانىمال ادامدارعا دەيىن وقۋ-اعارتۋ سالاسىنىڭ قىزمەتكەرلەرى، جازۋشىلار، جالپى زيالى قاۋىم جاپپاي اتىلعان. بۇل كەزدە رەسپۋبليكانى لەۆون ميرزويان دەگەن ادام باسقارىپ تۇرعان. ميرزوياننىڭ قانقيلى ارەكەتى سونشالىق – سول كەزدە «حالىق جاۋىن» اشكەرەلەپ اتۋعا ورتالىق ۇكىمەتتەگى ستاليننەن قوسىمشا 1600 ليميت سۇراعان. ول كەزدە نكۆد-عا ءار رەسپۋبليكاعا مىنانشا ادام اتىپ، جازالاۋ، حالىق جاۋلارىن اشكەرەلەۋ كەرەك دەگەن ليميت جىبەرگەن بولاتىن. بۇل قىزىل تەرروردىڭ ەڭ شارىقتاۋ شەگى ەدى. ەكى اپتاعا جۋىق ۋاقىت ىشىندە بۇكىل جوعارى ساناتتاعى مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر، حالىققا بەلگىلى جازۋشىلار مەن ونەر قايراتكەرلەر اتىلىپ كەتتى. ءبىر اۋىز سوزبەن ايتقاندا سوۆەت ۇكىمەتىن ۇلتتى العا سۇيرەيتىن ادامداردان تازارتۋ پروتسەسى جۇرگىزىلدى، - دەيدى تاريحشى ەرلان سايلاۋباي.
جاڭالىق اۋىلىنداعى قاسىرەتتى قورىم
تاريحشى ەرلان سايلاۋباي وسى ناۋقاندا اتىلعان قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن جەرلەنگەن جەرى كوپكە دەيىن بەلگىسىز بولىپ كەلگەنىن ايتادى. كەيىن ولاردىڭ كوبى قايدا جەرلەنگەنىن «ادىلەت» تاريحي اعارتۋشىلىق قوعامى انىقتاعان.
- ەلىمىزدە 1989 جىلى «ادىلەت» تاريحي اعارتۋشىلىق قوعامى قۇرىلدى. «ادىلەت» قوعامى 1938 جىلدىڭ 25 اقپانى مەن 13 ناۋرىز كۇندەرى ارالىعىندا الماتى قالاسىنداعى نكۆد-نىڭ جەرتولەسىندە 631 ادام اتىلعانىن انىقتاعان. دەرەكتەردە نكۆد جەندەتتەرى كۇن سايىن 39-43 ادام ارالىعىندا تۇتقىندى اتىپ وتىرعانى ايتىلادى، - دەيدى ەرلان سايلاۋباي.
تاريحشىنىڭ ايتۋىنشا، 2000 جىلداردا اتىلعان ادامدار قايدا اپارىلىپ، قايدا كومىلدى دەگەن سۇراقتار تۋدى. بۇل باعىتتا «ادىلەت» تاريحي اعارتۋشىلىق قوعامى سۇبەلى جۇمىس ىستەدى. ءاۋ باستا اتالعان قوعام وكىلدەرى اتىلعانداردىڭ جەرلەنگەن جەرى الماتىداعى بورالداي اۋىلىندا دەپ ءجۇردى. كەيىن كۋاگەرلەردىڭ ءسوزى مەن ەستەلىكتەردەگى دەرەكتەردى نازارعا الا وتىرىپ قۇربانداردىڭ الماتى تۇبىندەگى جاڭالىق دەگەن اۋىلعا كومىلگەنى بەلگىلى بولدى.
- قايراتكەرلەردى جاپپاي كومە بەرگەن. جاڭالىق اۋىلىنداعى قورىمعا 3500 ادامنىڭ مۇردەسى كومىلگەن دەيدى. كەيىن جاڭالىق اۋىلىندا قۇرباندار جەرلەنگەن جەرگە ارنايى ەسكەرتكىش قويىلدى. قازىرگى تاڭدا جەرگىلىكتى اكىمشىلىك وكىلدەرى مەن قايراتكەرلەردىڭ ۇرپاقتارى سوندا بارىپ، زيارات ەتىپ جاتادى، - دەيدى تاريحشى ەرلان سايلاۋباي.
قۇربانى بولەك ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جانە اشارشىلىق
ەرلان سايلاۋبايدىڭ ايتۋىنشا، ەلىمىزدىڭ ورتالىق قالالارىنىڭ ماڭدارىندا وسىنداي قورىمدار بارشىلىق. سونداي-اق ول ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى مەن اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى بولەك بولۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيدى.
- مىسالى، اقتوبە قالاسىنىڭ تۇبىندەگى اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن قورىمعا ءوزىم بارىپ، كوزىممەن كوردىم. نكۆد جەندەتتەرى اتقان ازاماتتاردى قالانىڭ سىرتىنداعى قورىمعا اپارىپ، جەرلەي بەرگەن. بۇل دەرەك سول زاماندى كورگەن اقساقالداردىڭ ەستەلىگى ارقىلى انىقتالدى. وسىنىڭ ارقاسىندا قايراتكەرلەردىڭ باسىنا ەسكەرتكىشتەر قويىلدى، - دەيدى ەرلان سايلاۋباي.
جىل سايىن 31 مامىر ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى رەتىندە اتالىپ وتكىلەدى. بىراق تاريحشى بۇل كۇننىڭ اراجىگىن اجىراتۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيدى.
- اشارشىلىق قۇرباندارى مەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋدى ءبولۋ كەرەك. كەزىندە تاريحشى تالاس وماربەكوۆ «ساياسي قۋعىن سۇرگىن قۇرباندارى مەن اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى ءوز الدىنا جەكە بولۋ كەرەك» دەپ ايتقان بولاتىن. بىزدە ەكى قارالى كۇن ارالاسىپ كەتىپ، حالىق قاي كۇننىڭ قانداي ماڭىزى بار ەكەنىن اڭعارا الماي قالدى. بۇل تۋرالى جۋرناليستەردەن باستاپ دەپۋتاتتارعا دەيىن ماسەلەنى كوتەرگەن ءجون بولار ەدى. حالىقتىڭ بەتكە ۇستار ازاماتتارىن ەكى اپتانىڭ ىشىندە كوزىن جويىپ، بەلگىسىز جەرگە كومىپ تاستاۋ – ۇلكەن قاسىرەت. بىزگە قايراتكەرلەردىڭ جاتقان جەرى بەرتىنگە دەيىن بەلگىسىز بولىپ كەلدى. مەنىڭ ويىمشا، 25 اقپان ساياسي قۋعىن-سۇرگىن كۇنى رەتىندە ازالى كۇن بولىپ جاريالانىپ، بۇكىل رەسپۋبليكا بويىنشا اتالىپ ءوتىلۋى كەرەك. بۇل كۇندى جاستارعا تاريحي تاعىلىم بەرەتىندەي ەسكە الۋىمىز كەرەك»، - دەيدى تاريحشى ەرلان سايلاۋباي.
«كۇنتىزبەنىڭ جارتىسىن قارالى كۇندەر قۇراعان بولار ەدى»
ەرلان سايلاۋبايدىڭ اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى مەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى بولەك بولۋ كەرەك دەگەن ويىمەن ءماجىلىس دەپۋتاتى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ەركىن ءابىل كەلىسپەيتىنىن ايتادى.
- ءبىزدىڭ تاريحىمىزدا، اسىرەسە حح عاسىردىڭ تاريحىندا قارالى داتالار وتە كوپ. سوندىقتان ءبىز ءاربىر تاريحي داتانى جەكە اتاپ جۇرسەك، كۇنتىزبەنىڭ جارتىسىن قارالى كۇندەر قۇراعان بولار ەدى. سوندىقتان بىزدە رەسمي تۇردە بەكىتىلگەن جاپپاي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى بار، سونىمەن شەكتەلەمىز، - دەيدى دەپۋتات.
دەپۋتاتتىڭ ايتۋىنشا، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن مەن اشارشىلىق – كەڭەس زامانىنىڭ قىلمىسى. ياعني، ول بۇل ەكى ناۋبەتتى ءبىر-بىرىنەن بولە قاراستىرۋعا كەلمەيدى دەپ ەسەپتەيدى.
- مەنىڭ ويىمشا ەكەۋى ءبىر سەبەپتەن تۋىنداعان وقيعا بولعاندىقتان ونى بىرگە ايتىپ، بىرگە كورسەتۋ كەرەك. بۇل وقيعالاردىڭ نەگىزگى سەبەبى – كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قاتە ساياساتى. سوندىقتان ولاردى بولۋگە بولمايدى، - دەيدى ەركىن ءابىل.
ول جاپپاي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ جونىندە مەملەكەتتىك كومميسسيا جۇمىسى رەسمي تۇردە اياقتالعانىمەن، بۇل باعىتتاعى جالپى جۇمىس جالعاسا بەرەتىنىن ايتادى.
- بيىل قاراجات ءبولىنىپ، ارنايى توپ جۇمىستى جالعاستىرىپ جاتىر. مەن ءوزىم سول توپتىڭ قۇرامىندامىن. سوندىقتان ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ جانە ونى زەرتتەۋ جالعاسادى، - دەيدى ءماجىلىس دەپۋتاتى.
