زەرتتەشىلەردىڭ پايىمداۋىنشا، «دۇنيەتانىم» دەگەنىمىز - الەۋمەتتىك سۋبەكتى، ياعني قوعامنىڭ ءوزىن-ءوزى تانۋعا تالپىنىسى نەمەسە ءوزىن-ءوزى تانۋ فورماسى. دۇنيەتانىم ۇجىمدىق كوزقاراس پەن ادامنىڭ جەكە تاجىريبەسى مەن پايىمداۋى ەمەس. ارينە، ءداستۇرلى قوعامدارداعى دۇنيەتانىم مازمۇنىن قالىپتاستىرۋدا ەرەكشە سوتسيومادەني ستاتۋسكا يە ادامدار يدەيالار جاساۋشىلار بولدى. بipaق، ولاردىڭ قابىلەتتەرى سوتسيۋم دۇنيەتانىمى تەك ەگەر قوعامنىڭ دامۋ ۇردىسىنە قاراما-قايشى كەلمەگەن جاعدايدا عانا بايىتتى [2, 20-6].
قوعامداعى ساياسي-الەۋمەتتىك وزگەرىستەرگە بايلانىستى ءداستۇرلى دۇنيەتانىم دا ترانسفورماتسياعا ۇشىرايدى. مەملەكەتتىك داستۋرلەرى دۇنيەتانىممەن تىعىز ورىلگەن ورتاعاسىرلىق تۇركى مەملەكەتتەرى ءۇشىن بۇل eزگepicتىڭ مەملەكەت پەن حالىقتىڭ تاعدىرىن شەشەتىندەي ماڭىزى بولدى. دەگەنمەن، تاريح دوڭعالاعى تەزىرەك اينالعان سايىن وسى اقيقات كەمەسكى تارتىپ، دۇنيەتانىمنىڭ وتكەنىن تۇركى مەملەكەتتەرى ءۇشىن تاريحي ماڭىزى بىزگe بۇلىڭعىرلانا ءتۇستى. وسىنىڭ ۆەرشەن ءبىز تاريحي وقيعالاردى زەردەلەگەندە باياعى ماڭىزدى دۇنيەتانىمنىڭ قaزىpگi قىم-قيعاش ءومىرىمىزدىڭ بولار-بولماس ادەت-عۇرىپتىق جۇرناعى رەتىندە عانا ساقتالعان قالدىعىنا قاراپ، ونى كوپتەگەن تاريحي ماسەلەلەردىڭ وزەگى رەتىندە قاراستىرۋدان تارتىندىق.
وكىنىشكە وراي، تەك بiز عانا ەمەس، جالپى قaزipگى ادامزات عاسىرلار بويى قوعام مەن تابيعاتتىڭ، ادام مەن مەملەكەتتىڭ ءوزارا ۇيلەسىمدى دامۋىن قامتاماسىز ەتىپ كەلگەن رۋحاني كۇشتەر، ونىن ىشىندە جەكەلەگەن حالىقتاردىڭ ۇلتتىق دۇنيەتانىمدارى مەن دىندەرىن ماڭىزدى قۇندىلىقتار رەتىندە باعالاۋدى دوعاردى.ول ادامزات دامۋىن تىعىرىققا تىرەرتىن وزگە، الدامشى قۇندىلىقتاردىڭ كولەڭكەسىندە كالدى.
دەگەنمەن، راتسيونالدى دامۋدىڭ زارداپتارىن ءبىرىنشى سەزىنە باستاعان جيىرماسىنشى عاسىردىڭ ويشىلدارى ءداستۇرلى دۇنيەتانىمنىڭ ادامزات تاريحىنداعى ماڭىزىن تاني باستادى. وسى ورايدا قازاق زەرتتەۋشىسى ا.عاليەۆ: ءبىز ەگەر جۇيەنى قالپىنا كەلتىرمەسەك، قازاق تاريحىن تۇسىنە المايمىز. ونى ءتۇسىنۋ جانە قالپىنا كەلتىرۋ ءوز كەزەگىندە ءداستۇرلى دۇنيەتانىمدى قۇراۋشى ءارتۇرلى ەلەمەنتتەردى تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەرەدى»، - دەپ، وتان تاريحىنداعى ءداستۇرلى دۇنيەتانىمنىڭ ورنىن زەرتتەۋدىڭ كوكەيتەستىلىگiن دۇرىس پايىمداي بىلگەن [3,4-6].
ءسوز جوق ءداستۇرلى دۇنيەتانىم قاي فورمادا بولماسىن، كونە زامانداردان باستاپ، قازاق حاندىعىنىڭ ءوciپ-وركەندەۋىنە دەيىنگى كەزەڭدە وتان تاريحىندا جان-جاقتى مانىزعا يە بولدى.
عالىمدار تاراپىنان تۇركىلىك سەنىمدى ميفولوگيالىك دۇنيەتانىمعا جاتقىزۋ ارقىلى وسى بip كۇردەلى ءدىني جۇيەنى ادامزاتتىڭ ەرتەدەگى دۇنيەتانىمدىق ساناسىنىڭ قارابايىر، جابايى نانىم-سەنىمدەرىنىڭ جيىنتىعى رەتىندە ءتۇسىندىرىپ كەلدى. ەگەر ءدىننىڭ ەزىن بەلگىلى بip تاريحي كەزەڭدەردە ادامزات قوعامىنىڭ قالىپتاسىپ، دامۋىنا ەزىندىك ىقپالى بار يدەولوگيالىك جۇيە بولدى دەپ ەسەپتەسەك، وندا تۇركى ceنiمi دە وسىنداي تاريحي مىندەكتتەردى اتقارا بىلگەن سەنىم جۇيەسى بولدى. بۇل تۇرعىدا ادامزات تاريحىنىڭ ءارتۇرلى كەزەڭدەردە ەۋرازيانىڭ كوپتەگەن مەملەكەتتەرىندە مەملەكەتتىك-يدەولوگيالىق رولگە يە بولعان جانە بولىپ تا وتىرعان يسلام، حريستيان، بۋددا، ت.ب. دىندەردەن ەشقاندايدا كeمشىندiگi بولعان جوق.
كونە كەزەڭدەردەن ەرتە تۇركىلىك تايپالىق-مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ قاراپايىم تۇرلەرىنىڭ قۇرىلۋىنان باستاپ قازاق حاندىعىنىڭ داۋىرلەۋ كەزەڭىنە دەيىنگى كەزەڭدە ءدال وسى دۇنيەتانىم تۇركىلەردىڭ مەملەكەتتىلىگىنىڭ قالىپتاسىپ، دامۋىنا ىقپال ەتكەن سەنىم-نانىم جۇيەسى بولدى. اتا-بابا ارۋاعىنا، تابيعاتقا تاعزىم، جان-جانۋارلاردى قۇرمەتتەۋ سياقتى ۇساق، قوسىمشا سەنىم ەلەمەنتتەرىنىڭ ەڭ باسىندا جالعىز جاراتۋشىنى مويىندايتىن سەنىم جۇيەسى تۇردى. تۇركى مەملەكەتتىلىگىنىڭ دامۋ بارىسىندا ءتۇرلى تاريحي كەزەڭدەردى باسىنان وتكەرگەن بۇل جۇيە ءوزىنىڭ مونوتەيستىك سيپاتى مەن ەرەكشەلىگىنە قايشى كەلمەيتىن وزگە كەلىمسەك، جات يدەيالاردى قوسىپ الىپ، كۇردەلەنە، كومەسكىلەنە ءتۇستى.
(جالعاسى بار)
جومارت جەڭىسۇلى،
تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
