Zertteshilerdiń paıymdaýynsha, «dúnıetanym» degenimiz - áleýmettik sýbekti, ıaǵnı qoǵamnyń ózin-ózi tanýǵa talpynysy nemese ózin-ózi taný formasy. Dúnıetanym ujymdyq kózqaras pen adamnyń jeke tájirıbesi men paıymdaýy emes. Árıne, dástúrli qoǵamdardaǵy dúnıetanym mazmunyn qalyptastyrýda erekshe soıomádenı statýska ıe adamdar ıdeıalar jasaýshylar boldy. Bipaq, olardyń qabiletteri soıým dúnıetanymy tek eger qoǵamnyń damý úrdisine qarama-qaıshy kelmegen jaǵdaıda ǵana baıytty [2, 20-6].
Qoǵamdaǵy saıası-áleýmettik ózgeristerge baılanysty dástúrli dúnıetanym da transformaııaǵa ushyraıdy. Memlekettik dástýrleri dúnıetanymmen tyǵyz órilgen ortaǵasyrlyq túrki memleketteri úshin bul ezgepictiń memleket pen halyqtyń taǵdyryn sheshetindeı mańyzy boldy. Degenmen, tarıh dońǵalaǵy tezirek aınalǵan saıyn osy aqıqat kemeski tartyp, dúnıetanymnyń ótkenin túrki memleketteri úshin tarıhı mańyzy bizge bulyńǵyrlana tústi. Osynyń vershen biz tarıhı oqıǵalardy zerdelegende baıaǵy mańyzdy dúnıetanymnyń qazipgi qym-qıǵash ómirimizdiń bolar-bolmas ádet-ǵuryptyq jurnaǵy retinde ǵana saqtalǵan qaldyǵyna qarap, ony kóptegen tarıhı máselelerdiń ózegi retinde qarastyrýdan tartyndyq.
Ókinishke oraı, tek biz ǵana emes, jalpy qazipgi adamzat ǵasyrlar boıy qoǵam men tabıǵattyń, adam men memlekettiń ózara úılesimdi damýyn qamtamasyz etip kelgen rýhanı kúshter, onyn ishinde jekelegen halyqtardyń ulttyq dúnıetanymdary men dinderin mańyzdy qundylyqtar retinde baǵalaýdy doǵardy.Ol adamzat damýyn tyǵyryqqa tirertin ózge, aldamshy qundylyqtardyń kóleńkesinde kaldy.
Degenmen, raıonaldy damýdyń zardaptaryn birinshi sezine bastaǵan jıyrmasynshy ǵasyrdyń oıshyldary dástúrli dúnıetanymnyń adamzat tarıhyndaǵy mańyzyn tanı bastady. Osy oraıda qazaq zertteýshisi A.Ǵalıev: Biz eger júıeni qalpyna keltirmesek, qazaq tarıhyn túsine almaımyz. Ony túsiný jáne qalpyna keltirý óz kezeginde dástúrli dúnıetanymdy quraýshy ártúrli elementterdi túsinýge múmkindik beredi», - dep, Otan tarıhyndaǵy dástúrli dúnıetanymnyń ornyn zertteýdiń kókeıtestiligin durys paıymdaı bilgen [3,4-6].
Sóz joq dástúrli dúnıetanym qaı formada bolmasyn, kóne zamandardan bastap, Qazaq handyǵynyń ócip-órkendeýine deıingi kezeńde Otan tarıhynda jan-jaqty manyzǵa ıe boldy.
Ǵalymdar tarapynan túrkilik senimdi mıfologııalyk dúnıetanymǵa jatqyzý arqyly osy bip kúrdeli dinı júıeni adamzattyń ertedegi dúnıetanymdyq sanasynyń qarabaıyr, jabaıy nanym-senimderiniń jıyntyǵy retinde túsindirip keldi. Eger dinniń ezin belgili bip tarıhı kezeńderde adamzat qoǵamynyń qalyptasyp, damýyna ezindik yqpaly bar ıdeologııalyk júıe boldy dep eseptesek, onda túrki cenimi de osyndaı tarıhı mindektterdi atqara bilgen senim júıesi boldy. Bul turǵyda adamzat tarıhynyń ártúrli kezeńderde Eýrazııanyń kóptegen memleketterinde memlekettik-ıdeologııalyq rólge ıe bolǵan jáne bolyp ta otyrǵan ıslam, hrıstıan, býdda, t.b. dinderden eshqandaıda kemshindigi bolǵan joq.
Kóne kezeńderden erte túrkilik taıpalyq-memlekettik qurylymdardyń qarapaıym túrleriniń qurylýynan bastap Qazaq handyǵynyń dáýirleý kezeńine deıingi kezeńde dál osy dúnıetanym túrkilerdiń memlekettiliginiń qalyptasyp, damýyna yqpal etken senim-nanym júıesi boldy. Ata-baba árýaǵyna, tabıǵatqa taǵzym, jan-janýarlardy qurmetteý sııaqty usaq, qosymsha senim elementteriniń eń basynda jalǵyz Jaratýshyny moıyndaıtyn senim júıesi turdy. Túrki memlekettiliginiń damý barysynda túrli tarıhı kezeńderdi basynan ótkergen bul júıe óziniń monoteıstik sıpaty men ereksheligine qaıshy kelmeıtin ózge kelimsek, jat ıdeıalardy qosyp alyp, kúrdelene, kómeskilene tústi.
(Jalǵasy bar)
Jomart JEŃISULY,
tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty
